K R E U   VIII

RRITJA E LËVIZJES KOMBËTARE NË SHQIPËRI
NË VITET 1901-1908

1. LËVIZJA KOMBËTARE DHE REFORMAT E FUQIVE TË MËDHA
(1901-1904)

Depërtimi austriak dhe italian në fushën ekonomike, kishtare dhe shkollore
Në vitet e para të shek. XX, krahas shteteve fqinje ballkanike (Serbisë, Greqisë e Bullgarisë), të cilat prej kohësh punonin për të vendosur në provincat shqiptare ndikimin e tyre në fushën politike e në atë shkollore-kishtare edhe Shtetet e Mëdha, e veçanërisht Austro-Hungaria dhe Italia, i shtuan përpjekjet për të zgjeruar ndikimin e tyre në Shqipëri. Për shkak të afërsisë gjeografike me Italinë dhe me Austro-Hungarinë dhe të pozitës së rëndësishme në Ballkan e në Adriatik, Shqipëria mori në këtë periudhë një vlerë të veçantë gjeostrategjike për këto dy fuqi dhe u bë një nga objektet kryesore të rivalitetit të tyre.
Austro-Hungaria u aktivizua sidomos pas pushtimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës, kur vuri si qëllim të shtrihej drejt territoreve të tjera ballkanike të Perandorisë Osmane, të dilte në Selanik (porti më i madh i detit Egje) dhe të ndërtonte hekurudha drejt Egjeut e Adriatikut, të cilat do të kalonin nëpërmjet territoreve shqiptare. Vjena synonte gjithashtu të përdorte tokat dhe popullsinë shqiptare si mburojë kundër shtrirjes së shteteve sllave (Malit të Zi e Serbisë) në brigjet shqiptare të Adriatikut dhe të pengonte njëkohësisht vendosjen e Italisë në këtë zonë.
Italia, nga ana e saj, synonte të zgjerohej në të dyja brigjet e Adriatikut, për të vendosur zotërimin e plotë mbi të dhe për ta kthyer në një det të brendshëm ose “liqen italian”. E shqetësuar përballë rritjes së ndikimit austriak në Shqipëri e në Ballkan, Roma, që nga fundi i shek. XIX, filloi të zhvillonte një veprimtari të gjerë për depërtimin ekonomik, politik e ideologjik në vilajetet shqiptare.
Ndeshja e interesave ndërmjet tyre i detyroi këto dy fuqi të merreshin vesh për politikën e mëtejshme në Shqipëri. Marrëveshja u arrit pas shkëmbimit të notave ndërmjet Romës e Vjenës, që u bë nga dhjetori i vitit 1900 deri në shkurt 1901, në të cilat u ripohua nevoja e ruajtjes së status quo-së në Shqipëri dhe u theksua me këtë rast se, në qoftë se ajo do të prishej, atëherë do të formohej një Shqipëri autonome.
Marrëveshja austro-italiane për Shqipërinë dhe për brigjet lindore të Adriatikut, që u arrit edhe nën ndikimin e Gjermanisë, u vu në themel të Aleancës Tripalëshe, Gjermani, Austri dhe Itali, e cila u përsërit më 1902 dhe mbeti pjesë e saj deri më 1912. Me këtë marrëveshje, që njihet edhe si një akord i “ekuilibrit” në Adriatik, nuk i lejohej asnjërës prej këtyre dy fuqive të vendoseshin në Shqipëri; por për shkak se kishte nën zotërim bregdetin Adriatik, ky vend, sipas tyre, nuk duhej të binte as në duart e shteteve të tjera. Në të vërtetë, kjo marrëveshje e mbante Shqipërinë si zonë të ndikimit austro-italian.
Respektimin e status quo-së në Ballkan e në Perandorinë Osmane e kërkuan, në vitet e para të shek. XX, edhe Fuqitë e tjera të Mëdha, Gjermania, Rusia, Franca dhe Anglia. Megjithatë, në Angli kishte filluar të përkrahej edhe ideja e dëbimit të Turqisë nga Ballkani dhe e ndarjes së zotërimeve të saj evropiane ndërmjet shteteve ballkanike.
Meqë ruajtja e status quo-së kishte një karakter të përkohshëm, Austria dhe Italia i shtuan përpjekjet për zgjerimin e depërtimit ekonomik e politik në Shqipëri, në mënyrë që të ishin të përgatitura për të kënaqur ambiciet e tyre, në rast se do të ndodhnin ndryshime eventuale në hartën politike të Ballkanit.
Austro-Hungaria, Italia dhe shtetet e tjera në fundin e shek. XIX e sidomos në fillim të shek. XX shtinë në dorë tregun e Shqipërisë. Në mënyrë të veçantë, Austro-Hungaria dhe Italia vendosën kontrollin mbi tregtinë e jashtme të vendit, që bëhej nëpërmjet skelave të Adriatikut, nga të cilat një rëndësi të dorës së parë kishin skela austriake e Triestes dhe ato shqiptare, si Shkodra, që lidhej me botën e jashtme me anë të Obotit në Bunë, Shëngjini, Durrësi, Vlora, Saranda etj.
Të dhënat ekonomike të viteve 1901 e 1904-1905 tregojnë se në fillim të shek. XX Austro-Hungaria kishte përqendruar në duart e veta 3/4 e import-eksportit që bëhej nëpërmjet Shkodrës, e cila ishte qendra më e rëndësishme për tregtinë e jashtme të vilajeteve shqiptare. Vendin e dytë e zinte Italia, pas së cilës vinin Mali i Zi, Franca dhe shtetet e tjera. Nga vlera e përgjithshme prej 215 000 franga ari të doganës së Shkodrës për vitin 1904-1905, Austro-Hungarisë i përkisnin rreth 170 000 franga, kurse Italisë 24 000 franga.
Firmat austro-hungareze kontrollonin gjithashtu rreth 2/3 e import-eksportit, që bëhej nga porti i Durrësit në vitin 1904-1905. Vendin e dytë e të tretë e zinin këtu Anglia dhe Italia, pas të cilave vinin Egjipti, Rusia e Franca. Nga 251 000 franga ari të vlerës së përgjithshme të import-eksportit të portit të Durrësit për vitin 1904-1905, Austro-Hungarisë i takonin 156 000 franga, Anglisë 37 000 franga, kurse Italisë rreth 30 000 franga. Austro-Hungaria zinte vendin e parë në import-eksportin e vilajetit të Kosovës, që në vitin 1908 arriti në rreth 49 000 000 franga dhe bëhej kryesisht nëpërmjet Selanikut. Pas saj vinin Rusia, Anglia, Gjermania, Italia etj.
Në tregtinë e jashtme të vilajeteve shqiptare (të Shkodrës, të Kosovës etj.), për shkak se Shqipëria ishte një vend agrar, zotëronte importi, që përbëhej nga prodhime industriale e ushqimore dhe gjatë viteve 1901-1910 paraqitej çdo vit 2,5-3 herë më i madh nga eksporti, i cili përbëhej tërësisht nga prodhimet bujqësore e blegtorale të vendit.
Austro-Hungaria e Italia kishin vendosur gjithashtu kontrollin e tyre mbi lundrimin detar e mbi transportin tregtar e postar të porteve shqiptare të Adriatikut dhe të Jonit, të cilat i kishin në dorë shoqëritë austriake të lundrimit “Llojd” (“Lloyd”), “Raguza” (“Ragusa”), “Ungaro-Kroate” dhe Shoqëria italiane “Pulia” (“Puglia”). “Llojdi” austriak, që ishte një nga shoqëritë më të fuqishme në Evropë, kryente veprimet e transportit në tërë bregdetin shqiptar deri në portet e jugut dhe zinte pozitë zotëruese në transportin detar të Shkodrës (Obotit) e të Durrësit. “Llojdi”, sipas të dhënave të vitit 1902, merrte nga qeveria austriake një subvencion vjetor shtetëror prej 3 600 000 fiorintash.
Në vitet e para të shek. XX shoqëritë austriake të lundrimit ndeshën në konkurrencën e atyre italiane, të “Pulias”, që depërtoi në skelat e Tivarit, të Ulqinit, të Shëngjinit, të Durrësit, të Vlorës, të Sarandës e të Janinës. “Pulia” kishte mbështetjen financiare të shtetit, që, sipas të dhënave të vitit 1902, arrinte në 430 000 lireta në vit. Përveç “Pulias”, në skelat e Shqipërisë së Jugut vepronte edhe Shoqëria tjetër italiane “Adria”, që, konkurronte me sukses shoqëritë austriake “Llojd” e “Raguza”, ndërsa Shoqëria tregtare italiane “Frateli Alatini”, që ishte grumbulluesja kryesore e leshit dhe e drithit, e kishte shtrirë veprimtarinë e saj deri në vilajetin e Kosovës.
Në këto rrethana u rrit pesha e Italisë në tregtinë e jashtme të skelave të Shqipërisë së Jugut. Në vitin 1910 Italia arriti të zinte vendin e parë në importin e Shqipërisë së Jugut, që ishte 3 800 000 franga ari, duke ia kaluar dy herë atij austriak, që përbëhej vetëm nga 1 800 000 franga ari. Por Austro-Hungaria vijoi të mbante vendin e parë në importin e skelave të Shqipërisë së Veriut, që në vitin 1910-1911 arriti në rreth 5 200 000 franga ari, duke ia kaluar dy herë atij italian, që ishte vetëm 2 200 000 franga ari.
Ndikimi austriak në skelën e Sarandës në jug të Shqipërisë dhe në portin e Durrësit ndeshi, në fillim të shek. XX, edhe në konkurrencën e firmave greke të tregtisë e të lundrimit, si “Ksidias (“Xydias”) e C” etj.
Depertimi i huaj ekonomik, veçanërisht ai austriak e italian, u realizua gjithashtu nëpërmjet sistemit bankar e të kredisë. Në vilajetin e Shkodrës vepronin shtëpitë bankare të Triestes, ndërsa bankat evropiane (franceze, italiane, gjermane, angleze) jepnin kredi me anë të agjentëve ndërmjetës që mbanin në Shqipëri. Në vitin 1906 u themeluan në Shkodër e në Durrës degë bankare italiane të “Shoqërisë Tregtare të Lindjes” (“Societa Comerciale d’Oriente”), që kishin si synim të përqendronin në duart e tyre veprimet e blerjes së mallrave, të hipotekimeve e të inkasimeve dhe të vendosnin ndikimin e Romës në sistemin financiar në Shqipërinë e Veriut.
Firmat e huaja bënë përpjekjet e para për të depërtuar edhe në fushën e industrisë. Në Vlorë, në fillim të shek. XX, firmat austriake ngritën presa për prodhimin e vajit, ndërsa sipërmarrës të tjerë austriakë filluan të shfrytëzonin pyjet e Bregut të Matit. Po në këto vite të para të shek. XX një shoqëri italiane siguroi nga Turqia koncensionin e përpunimit të pyjeve të Rrushkullit; firma të tjera italiane hapën në Vlorë, në Durrës e në Butrint kripore, mullinj e presa për prodhimin e vajit, ndërsa një shoqëri franceze filloi të nxirrte bitum në Selenicë. Sipërmarrësit italianë parashikonin të sillnin kolonistë në rrethet e Shkodrës, të Vlorës dhe të Durrësit, ndërsa ata austriakë në tokat e vilajetit të Kosovës.
Në fillim të shek. XX firmat e huaja (franceze, italiane, austriake e ruse) hartuan disa projekte për ndërtimin e hekurudhave transballkanike, që do të lidhnin portet shqiptare të Adriatikut me detin Egje (Selanikun) dhe me Detin e Zi.
Austro-Hungaria dhe Italia kishin ngritur konsullatat e agjencitë konsullore, tregtare e postare në qytetet më të rëndësishme të Shqipërisë, si në Shkodër, Durrës, Vlorë, Janinë, Prevezë, Gjirokastër, Shkup, Prizren, Mitrovicë, Manastir etj. Përfaqësi të shumta konsullore në qytetet e vilajeteve shqiptare kishte gjithashtu Franca dhe në disa qendra të Shqipërisë edhe Rusia me Anglinë.
Në fillim të shek. XX u acarua konflikti ndërmjet Vjenës e Romës për ndikimin mbi klerin katolik në Shqipëri dhe në lëmin e kulturës. Vjena synonte të ruante përgjithmonë të drejtën e protektoratit mbi klerin e mbi shqiptarët katolikë, të fituar prej kohësh me anë të kapitulacioneve që i kishte shkëputur Perandorisë Osmane (qysh me Traktatin e Karllovacit të vitit 1699) dhe që i siguronte asaj kontrollin e plotë mbi ta e varësinë prej Vjenës. Ndërkohë qeveria italiane filloi të vendoste në Shqipëri urdhra katolikë që do t’i nënshtroheshin Romës, po ashtu edhe priftërinj italianë nga kombësia, dhe po përgatiste klerikë shqiptarë në Itali. Por, gjatë bisedimeve që u zhvilluan ndërmjet përfaqësuesve të të dy vendeve në fillim të shek. XX, Vjena mbrojti të drejtën e saj ekskluzive mbi klerin katolik e mbi institucionet katolike në Shqipëri dhe nuk pranoi t’i bënte asnjë lëshim Romës. Ndërkaq, qeveritë e të dyja vendeve bënin shpenzime të mëdha për të bërë për vete klerin katolik duke i dhënë atij subvencione të rregullta mujore ose vjetore.
Austro-Hungaria e Italia zgjeruan edhe rrjetin e shkollave të tyre, që ishin kryesisht fetare katolike, kurse një pjesë laike. Pas shkollave, të hapura qysh në gjysmën e dytë të shek. XIX, Austro-Hungaria ngriti shkolla të tjera, për djem e për vajza, në Shkodër, Durrës, Shkup, Janievë, Prizren, Pejë, Gjakovë, Zymë, Lumë, Manastir, Milot, Rrëshen, Tiranë dhe në qendra të tjera të Shqipërisë. Vetëm në qytetin e Shkodrës, në fillim të shek. XX, kishte 7 shkolla austriake me rreth 800 nxënës, ndërsa në gjithë vilajetin ishin ngritur 21 të tilla; në vilajetin e Kosovës kishte 8 shkolla austriake dhe në atë të Manastirit 3 (në sanxhakun e Manastirit). Shkollat austriake ishin në shumicën e tyre fetare dhe administroheshin nga institucionet katolike; vetëm një pjesë ishin laike (fillore) ose profesionale. Disa nga këto të fundit frekuentoheshin edhe nga fëmijë myslimanë.
Deri në vitet e fundit të shek. XIX në shumicën e shkollave austriake mësimi zhvillohej në gjuhën italiane. Në fillim të shek. XX, duke synuar të dobësonte ndikimin italian, Vjena shpalli “nacionalizimin” e shkollave katolike austriake në Shqipërinë e Veriut, vendosi në mjaft prej tyre, në vend të italishtes, gjuhën shqipe si gjuhë mësimi, në disa të tjera futi gjuhën gjermane po si gjuhë mësimi dhe mbajti njëkohësisht (në ndonjë qendër të Kosovës) shkollat katolike në gjuhët sllave.
Me këtë masë Vjena mendonte të forconte ndikimin e saj mbi lëvizjen kulturore shqiptare, një nga kërkesat e së cilës ishte themelimi i shkollave kombëtare shqipe. Në qarqet qeveritare të Austro-Hungarisë ky veprim, si edhe botimi në Vjenë i librave në gjuhën shqipe, vlerësohej si një kontribut për ruajtjen dhe përhapjen e idesë nacionale në Shqipëri. Pranë Institutit shtetëror të gjuhëve orientale të Vjenës u hap në vitin 1903 një kurs për mësimin e gjuhës shqipe, që drejtohej nga Gjergj Pekmezi, ndërsa në koloninë shqiptare të Zarës (në Borgo-Erico) qysh në vitin 1901 funksiononte një kurs për mësimin e shqipes pranë Institutit Pedagogjik, një tjetër pranë shkollës ushtrimore (me rreth 40 nxënës, më 1903); në vitin 1903 u çel aty një kurs i gjuhës shqipe për vajza (me 55 nxënëse), që drejtohej nga Patër Bardhi. Në vitin 1906 mësimin e gjuhës shqipe në atë institut si edhe në shkollën e vajzave filloi ta jepte, në vend të Patër Bardhit që u largua, Shtjefën Konstantin Gjeçovi. Në shkollat pedagogjike me internate, si në atë të Klagenfurtit e të ndonjë qendre tjetër, u përgatitën mësuesit e parë për shkollat austriake në Shqipëri.
Edhe Italia, duke filluar nga viti 1896, pas ardhjes në fuqi të kryeministrit Krispi, çeli shkolla fillore e profesionale në Shkodër, në Janinë, në Durrës e në Vlorë, ndërsa në fillim të shek. XX u ngritën shkolla të tjera në Shkodër (ku funksiononin tanimë një shkollë fillore për djem, një për vajza, një shkollë tregtare, një tjetër artizanati dhe një kopësht për fëmijë), u hapën shkolla të reja fillore për djem dhe për vajza (më 1901-1906) në Vlorë, në Durrës, në Janinë (dy shkolla fillore e një shkollë artizanati). Vëmendjen kryesore Roma e kishte përqendruar në Shkodër, ku në vitin 1906 shkollat italiane ndiqeshin nga 360 nxënës, ndërsa ato të Durrësit nga rreth 110 djem e vajza, të Vlorës nga 68 nxënës dhe 50 të rritur. Në vitin 1906 qeveria italiane shpenzonte për shkollat jashtë vendit 1 milion franga. Vetëm për shkollat e Shkodrës Roma shpenzonte çdo vit 40 mijë franga.
Ndryshe nga shkollat austriake, ato italiane nuk ishin fetare, por shtetërore, ndërsa mësimet zhvilloheshin në italisht. Në vitet e para të shek. XX edhe Roma, nën ndikimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe të kërkesës së saj për përhapjen e shkrimit shqip, futi në shkollat italiane, në një masë shumë të kufizuar (dy orë në javë në vitin e fundit), mësimin e gjuhës shqipe. Përgatitja e personelit mësimor për shkollat italiane në Shqipëri bëhej në dy institucione, në Katedrën e Gjuhës Shqipe, pranë Institutit Oriental të Napolit dhe në Kolegjin italo-shqiptar të Shën-Demetër Koronës (San-Demetrio Corone), që nxirrte mësues dhe priftërinj për Shqipërinë.
Si Austria, ashtu edhe Italia, siç theksohej në dokumentacionin e kohës të të dy këtyre shteteve, duke zgjeruar nëpërmjet shkollave ndikimin e gjuhës e të kulturës së tyre në Shqipëri, synonin njëherazi të përgatisnin truallin për të vendosur kontrollin e tyre mbi shtetin e ardhshëm shqiptar. Prandaj rilindësit, edhe pse këto shkolla ndikonin në zhvillimin e përgjithshëm kulturor të vendit, madje edhe në përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe, sado që në një masë të kufizuar, i shikonin ato me mosbesim, kërkonin zëvendësimin e tyre me shkolla kombëtare shqipe.

Qëndresa ndaj sunduesve osmanë dhe kundërshtimi i ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në vitet 1901-1903
Shtypja ekonomike e politike e administratës osmane dhe krahas saj ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë si edhe ato të shteteve fqinje ballkanike në trevat shqiptare, bënë që lëvizjet çlirimtare në vitet e para të shek. XX të drejtoheshin njëkohësisht kundër zgjedhës osmane dhe kundër ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Shqipëri.
Vilajetet shqiptare, ashtu si territoret e tjera të Turqisë Evropiane, karakterizoheshin në fillim të shek. XX nga një prapambetje e madhe ekonomiko-shoqërore e kulturore, e cila forcohej edhe më shumë për shkak të politikës së rëndë fiskale, që Porta e Lartë zbatonte në këto treva. Edhe në këtë periudhë burimin kryesor të të ardhurave të shtetit osman e përbënin të dhjetat (ashari), që u merreshin në natyrë gjithë pronarëve të tokave, nëpërmjet sistemit të sipërmarrjes; ky sistem rëndonte më shumë fshatarësinë, e cila përbënte shumicën e popullsisë së vendit. Në vilajetin e Janinës shteti nxirrte çdo vit nga të dhjetat më shumë se 8 milionë groshë, që përbënin rreth 30 % të të ardhurave të përgjithshme të kësaj province, të cilat arrinin në 28 500 000 groshë. Në vilajetin e Manastirit nxirreshin nga të dhjetat më shumë se 14 milionë groshë, që përbënte gjithashtu 30 % të shumës së përgjithshme të të ardhurave prej 47 milionë groshësh. Nga vilajeti i Kosovës qeveria turke vilte nga të dhjetat 16 milionë groshë, d.m.th. 30 % të sasisë së përgjithshme të të ardhurave prej më shumë se 53 milionë groshësh.
Në fillimin e shek. XX rreth 2/3 e të ardhurave vjetore të vilajeteve të Janinës, të Manastirit e të Shkodrës dhe rreth 1/2 e atyre të vilajetit të Kosovës shkonin në Stamboll, ndërsa nga ato që mbeteshin në vend dhe që formonin buxhetin lokal, më shumë se gjysma shpenzohej për të mbajtur forcat e xhandarmërisë e të policisë dhe aparatin burokratik shtetëror osman.
Sipas të dhënave të Sait Pashës, kryeministër i Turqisë, në vitin finaciar 1902-1903, në vilajetin e Kosovës nga 647 612 lira, që ishte buxheti i përgjithshëm i kësaj province, për të mbajtur xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin e nëpunësve, përdoreshin 695 mijë lira, domethënë 61 000 lira më shumë; në vilajetin e Manastirit nga buxheti i përgjithshëm prej 488 000 lirash, për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin burokratik shpenzoheshin rreth 500 000 lira; në vilajetin e Janinës nga rreth 269 000 lira të ardhura, 217 000 përdoreshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin shtetëror osman; në vilajetin e Shkodrës, ku të ardhurat ishin më të pakëta, rreth 39 000 lira gjithsej, shpenzoheshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin shtetëror 200 000 lira.
Nga këto të dhëna kuptohet se për nevojat e zhvillimit ekonomik të vendit nuk përdorej pothuajse asgjë, ndërsa për arsimin, që ishte në gjuhën turke, vetëm një shumë e papërfillshme. Kështu, në vilajetin e Kosovës për arsimin përdoreshin vetëm rreth 4 000 lira. E njëjta gjendje paraqitej edhe në vilajetet e tjera.
Duke qenë përballë ndërhyrjeve të reja të shteteve fqinje në Turqinë Evropiane, Porta e Lartë i shtoi edhe më shumë forcat ushtarake. Në vitin 1901 Stambolli mbante në Rumeli një ushtri prej 203 000 vetash, një pjesë e mirë e së cilës ishte vendosur në vilajetet shqiptare. Në vitin 1901 u shtuan forcat e xhandarmërisë në të gjitha viset shqiptare, sidomos në vilajetet e Manastirit e të Kosovës, ku kishte respektivisht 2 700 dhe 2 200 xhandarë.
Masat shtypëse të Portës së Lartë u bënë shkak për rritjen e pakënaqësisë së përgjithshme dhe të lëvizjes kombëtare në Shqipëri. Në fillim të vitit 1901 në Prizren vepronte një Komitet Qendror, që kishte degët e veta në Prishtinë, në Shkodër e në Guci dhe që zhvillonte një propagandë të gjerë kundër ndërhyrjeve të Vjenës. Në janar-shkurt të po atij viti Haxhi Zeka organizoi mbledhje në qytetet e Kosovës me qëllim që të rimëkëmbte Lidhjen Shqiptare të Pejës për të përballuar rrezikun që i kanosej vendit nga shtetet ballkanike dhe nga Austro-Hungaria, e cila kishte projektuar hekurudhën Uvac-Mitrovicë, që shihej nga shqiptarët si një mjet për depertimin austriak në Kosovë). Në tubimin që u mbajt në maj, në Luka, afër Manastirit të Deçanit, përfaqësuesit e popullsisë së vilajetit të Kosovës protestuan kundër ndërhyrjeve të Austro-Hungarisë në këtë trevë. Nisma për rimëkëmbjen e Lidhjes së Pejës u përkrah nga atdhetarët dibranë e të viseve të tjera. Në kuvendin që u caktua të mbahej në maj ose në qershor të vitit 1901, ku do të përfaqësoheshin të gjitha vilajetet shqiptare, parashikohej të merreshin masa për bashkimin e shqiptarëve dhe të kërkohej futja e gjuhës shqipe në shkolla e në administratën shtetërore. Por, për shkak të pengesave të administratës osmane, ky kuvend nuk u thirr.
Në qytetet e Shqipërisë së Mesme e të Jugut dhe në ato të Kosovës, ku futej fshehurazi shtypi shqiptar, ai xhonturk dhe librat shqip, po ndihej gjithnjë e më shumë ndikimi i programit autonomist të Ismail Qemalit dhe po përhapej gjerësisht ideja e autonomisë së vendit. Për të penguar zgjerimin e saj në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, Porta e Lartë u mbështet në pranverën dhe në verën e vitit 1901 te Syrja bej Vlora (që i propozoi Stambollit masa të posaçme, të drejtuara kundër lëvizjes kombëtare) dhe tek Esat pashë Toptani, që me autorizimin e sulltanit hartonte peticione e mblidhte nënshkrime kundër lëvizjes kombëtare dhe Ismail Qemalit, të cilin e akuzonte si agjent të Anglisë, të Greqisë etj. Ndërkaq në Kosovë të dërguarit e posaçëm të Stambollit, pasi nuk arritën të bënin për vete Haxhi Zekën e parinë e Pejës, shkëputën prej krerëve të veçantë të Prishtinës e të Prizrenit peticione, drejtuar sulltanit (të botuara edhe në gazetën zyrtare “Kosova”), në të cilat dënohej veprimtaria atdhetare e Ismail Qemalit.
Megjithatë, në popullsinë shqiptare myslimane e krishtere, krahas kërkesës së përgjithshme për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe, për ngritjen e shkollave kombëtare e për lëvrimin e gjuhës shqipe, po forcohej bindja se duheshin prerë lidhjet me sulltanin e paaftë dhe se Shqipëria duhej të kthehej në një shtet autonom. Në vitin 1901 në mjaft qytete të Shqipërisë, si në Tiranë, Elbasan, Shkodër, Dibër, Mat, Vlorë, Fier etj., qenë krijuar me kontributin e popullsisë fonde të posaçme, që përdoreshin për të sjellë fshehurazi libra, gazeta e broshura në gjuhën shqipe, si edhe për të ndihmuar veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë jashtë vendit.
Në verën dhe vjeshtën e vitit 1901 pakënaqësia filloi të bëhej e përgjithshme dhe u shtri në të katër vilajetet shqiptare. Popullsia në krahina të tëra nuk pranonte të paguante taksat dhe të jepte ushtarë. Në Shkodër grupe kryengritësish u përqendruan rreth qytetit dhe u orvatën ta sulmonin atë, ndërsa në Shqipërinë e Jugut kryengritësit zunë rajonin midis Tepelenës e Vlorës dhe zhvilluan përleshje me trupat turke, duke i shtrirë veprimet e tyre deri në Konicë dhe në afërsi të Elbasanit.
Në shtator të vitit 1901 ngriti krye popullsia e qytetit të Tiranës, me të cilën u bashkua, duke lidhur besën, edhe Malësia e këtij rrethi. Kryengritësit i dërguan sulltanit një telegram proteste kundër korrupsionit, arbitraritetit e dhunës së administratës osmane lokale. Porta e Lartë u detyrua të pushonte prefektin e sanxhakut të Durrësit (Tefik Pashën) dhe kajmekamin e Tiranës. Ngjarjet e Tiranës vlerësohen në dokumentet bashkëkohëse si dëshmi e forcimit në këtë qytet të krahut nacionalist e antiqeveritar të lëvizjes kombëtare ose të “partisë shqiptare”, që në atë kohë drejtohej nga Mehmet pashë Toptani, Fuad dhe Refik bej Toptani etj.
Në shkurt të vitit 1902 ngritën krye mirditasit, që ranë në marrëveshje me malësorët e Pukës e me banorët e Kthellës dhe prenë rrugën midis Shkodrës e Prizrenit, si edhe vijën telegrafike në afërsi të Lezhës. Në memorandumin, që u dërguan valiut të Shkodrës e konsujve të huaj, krahas kërkesës për të kthyer nga internimi dhe për të emëruar si guvernator të Mirditës Preng Bibë Dodën, ata shfaqën edhe aspirata kombëtare, autonomiste, deklaruan se “nuk do ta njohin më sulltanin si kryezotin e tyre dhe se kërkojnë njohjen e kombësisë shqiptare”.
Për të qetësuar gjendjen në Shqipëri Abdyl Hamiti mori masa të ashpra. Pasi hoqi valiun e Shkodrës, Qazim Pashën, si të paaftë për të shtypur lëvizjen shqiptare, sulltani dërgoi në vendin e tij Shaqir Pashën me kontigjente të shumta ushtarësh. Në Shkodër u bënë arrestime të shumta të krerëve dhe të qytetarëve të thjeshtë që kishin kërkuar reforma me karakter kombëtar. Arrestime të atdhetarëve shqiptarë u bënë edhe në Ohër, në Tiranë, në Berat, në Vlorë e në qytete të tjera. Trupat osmane bënë gjithashtu masakra midis popullsisë së Pejës, të Gjirokastrës, të Konicës e të qyteteve të tjera.
Një nga veprat më të shëmtuara të armiqve të popullit shqiptar ishte vrasja në Pejë, më 21 shkurt të vitit 1902, e udhëheqësit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Haxhi Zekës, që u krye me nxitjen e qarqeve shoviniste të Serbisë dhe me përkrahjen e autoriteteve osmane. Si përgjigje për këtë populli i Pejës ngriti krye, sulmoi zyrat qeveritare, shtiu në dorë postë-telegrafin, arrestoi funksionarët turq dhe kërkoi nga sulltani lirimin e gjithë bashkatdhetarëve të burgosur. Lëvizje të tilla antiqeveritare pati edhe në Mitrovicë, në Prishtinë, në Pazar të Ri e në qytete të tjera. Vrasjes së Haxhi Zekës i bëri jehonë edhe shtypi evropian, gazeta “Lë Tan” (“Le Temps”, Paris) dhe organe të tjera.
Pakënaqësinë që zotëronte në vend u orvat ta shfrytëzonte edhe pretenduesi për fronin e Shqipërisë, aventurieri don Aladro Kastrioti, ish-diplomat spanjoll, që e paraqiste veten si pasaardhës të Kastriotëve. Promemorja e tij për autonominë e Shqipërisë, e shpallur në korrik 1902 gjoja në emër të një komiteti shqiptar, takimet me diplomatë të huaj, lidhjet me “garibaldinët” (vullnetarë italianë, të përgatitur për t’u hedhur në Shqipëri), deklaratat për organizimin e kryengritjes së armatosur e sidomos vizitat në Korfuz, pranë brigjeve shqiptare, e detyruan Portën e Lartë që të përqendronte në Vlorë përforcime të tjera ushtarake, të sjella nga Konica e nga Janina. Por ky pretendent aventurier mbeti pa ndonjë mbështetje në Shqipëri dhe për këtë arsye dështoi.
Në qershor të vitit 1902 Porta e Lartë, me qëllim që të shtypte Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, të parandalonte zhvillimin e saj të mëtejshëm dhe t’u jepte një shembull ndëshkimi krahinave të tjera të Shqipërisë, ndërmori arrestime të shumta në sanxhakun e Beratit, sidomos në Vlorë e në Kaninë, ku u ndalën 20 veta, kryesisht nga paria e kësaj zone, që u dërguan të lidhur në Janinë dhe iu dorëzuan gjykatës ushtarake. Të arrestuarit u akuzuan për tradhti të lartë dhe për përhapjen e shkrimeve të ndaluara. Në Korçë u arrestua, në muajin korrik të vitit 1902, atdhetari Nuçi Naçi dhe më pas veprimtarët e shquar të lëvizjes në këtë qytet, Orhan bej Pojani e Thimi Markoja. Edhe çarmatimi në masë i popullsisë në rrethin e Vlorës dhe në atë të Mallakastrës, që u ndërmor në qershor-korrik të vitit 1902, kishte për qëllim të godiste lëvizjen kombëtare në këtë zonë.
Këtij qëllimi i shërbeu edhe ekspedita ushtarake kundër lokalitetit të Shëngjergjit në Malësinë e Tiranës, që u organizua drejtpërsëdrejti nga valiu i Shkodrës dhe që u bë shkak për qëndresën e armatosur të popullsisë së kësaj zone kundër Portës së Lartë, e cila zgjati nga 11 deri më 29 korrik të vitit 1902. Fshatarësia e kësaj zone përbënte një mbështetje të fuqishme për lëvizjen kombëtare, të drejtuar nga grupi i bejlerëve nacionalistë të Tiranës.
Në mesin e korrikut përballë ekspeditës, që ishte ngarkuar të ndërmerrte çdo lloj masakre, qëndronte e bashkuar popullsia e Shëngjergjit, e cila së bashku me atë të krahinave përreth, nxorri më shumë se 2 500 njerëz të armatosur. Qëndresa e malësorëve u përkrah edhe nga grupi i atdhetarëve të Tiranës, që lidhën besën me ta dhe i ndihmuan fshehtazi me të gjitha mjetet.
Më 24 korrik u mbajt në katundin Shënmëri mbledhja e përfaqësuesve të popullsisë së fshatrave të Malësisë së Tiranës; në të mori pjesë edhe një komision i posaçëm i dërguar nga Këshilli administrativ i kazasë së Tiranës, ku bënin pjesë edhe atdhetarë të tillë si Abdi bej Toptani, Fuat bej Toptani etj. Këtu u vendos që të përtërihej Lidhja (Besa), që tanimë ishte në fuqi nga 17 korriku, dhe të kërkohej nga qeveria të largonte menjëherë ekspeditën; pas plotësimit të kësaj mase, duhej të pakësohej tatimi i prapambetur i vergjisë dhe të lëshohej urdhri për shlyerjen e tij me këste etj.
Stambolli u detyrua të tërhiqej përballë përmasave të qëndresës së popullsisë së Shëngjergjit, me të cilën u bashkuan edhe malësorët e krahinave përreth; ajo rrezikonte të kthehej në një lëvizje të përgjithshme, që mund të çonte në një luftë të përgjakshme, e cila do t’i sillte ndërlikime ndërkombëtare Stambollit dhe do të bëhej shkak për ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha në Shqipëri e në Turqinë Evropiane. Më 29 korrik ekspedita u largua nga Shëngjergji.
Gjendja në Shqipëri vijoi të mbetej e nderë. Në relacionin që kryeministri turk, Said Pasha, i parashtroi sulltanit më 2 korrik 1902, i shkruante se “Shqipëria ishte duke dalë nga duart e shtetit osman”, ndërsa lëvizjen shqiptare e quante si “prelud të çështjes së ekzistencës ose të zhdukjes së sundimit osman në Ballkan”.
Edhe Fuqitë e Mëdha nuk ishin indiferente ndaj krizës që po përjetonte sundimi osman në Shqipëri. Ambasadori austro-hungarez në Stamboll, baroni Kaliçe, disa herë i kishte folur Said Pashës për trajtimin e keq të shqiptarëve nga Turqia, të cilin Vjena e shikonte si shkakun kryesor të pakënaqësisë dhe të revoltave të tyre. Austro-Hungaria pati shprehur pakënaqësinë që Porta e Lartë nuk kishte zbatuar në Shqipëri e në Rumeli as reformat e premtuara sipas Traktatit të Berlinit (sipas nenit 23). Një politikë e tillë, theksonte përfaqësuesi diplomatik i Vjenës, “mund të krijonte rrezikun e humbjes nga Turqia të Rumelisë dhe veçanërisht të Shqipërisë”.
Në qershor të vitit 1902 ambasadori austriak në Stamboll pati kërkuar nga kryeministri turk që të merrte masat për të përmirësuar nivelin arsimor e kulturor të shqiptarëve dhe, në mënyrë të veçantë, të pranonte mësimin e shkrimin e gjuhës shqipe, duke futur për këtë alfabetin latin. Ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Golluhovski, në letrën që i dërgoi kryeministrit turk në ditët e para të gushtit të vitit 1902, vlerësonte drejt kërkesat kombëtare të shqiptarëve, për të cilat thoshte se nuk janë “të nxitura nga jashtë”, siç pretendonte Porta e Lartë, por janë të lidhura “me ndjenjat, që kanë lindur te populli shqiptar”. Ai i tërhiqte vëmendjen Portës së Lartë për qëndrimin e saj mospërfillës “ndaj aspiratave të vërteta dhe të natyrshme të shqiptarëve për pavarësi”.
Por, siç del nga letra e Golluhovskit, Vjena shqetësohej gjithnjë për ruajtjen e status quo-së në Ballkan, prandaj kërkonte nga qeveria e Stambollit zbatimin në Shqipëri të disa reformave të pjesshme, të cilat nuk cenonin ekuilibrin në këtë zonë, siç ishin zgjerimi i kompetencave të vilajeteve, vendosja e rregullit dhe e drejtësisë në vjeljen e taksave, po ashtu kërkonte t’u jepej fund abuzimeve dhe arbitraritetit të nëpunësve, të mbrohej jeta e pasuria e tyre. Përmirësimi i administrimit të Shqipërisë dhe i gjendjes së saj të përgjithshme vlerësohej nga Golluhovski si një masë që do t’i shërbente forcimit të administratës osmane në këtë vend dhe njëherazi do të shmangte turbullirat e brendshme dhe ndërhyrjet nga jashtë.
Këtë përmbajtje kishte edhe projekti i reformave që Said Pasha i parashtroi sulltanit në “Promemorjen për Shqipërinë” më 9 gusht të vitit 1902, në të cilën propozonte të zbatoheshin masa të tilla, si ndreqia e rrugëve, zgjerimi i rrjetit të komunikacionit, përkrahja e tregtisë detare e tokësore, rindërtimi i limaneve, zhvillimi i artizanatit dhe i industrisë, hapja e punishteve dhe e fabrikave, heqia e nëpunësve të korruptuar dhe zëvendësimi i tyre me njërëz të kulturuar etj. Por edhe këto masa, të cilat, siç theksonte kryeministri turk, do të përmirësonin gjendjen ekonomike e kulturore të vendit, nuk u miratuan nga sulltani.
Në gjysmën e dytë të vitit 1902, u acarua përsëri çështja maqedone dhe u forcuan ndërhyrjet e shteteve ballkanike e të Fuqive të Mëdha në Turqinë Evropiane, marrëdhëniet e popullit shqiptar me qeverinë e Stambollit u ashpërsuan edhe më shumë. Qarqet politike të Sofjes, me mbretin Ferdinand në krye dhe organizatat nacionaliste bullgare, duke përfituar nga lufta e drejtë çlirimtare e popullsisë sllave-maqedone, e nxisnin atë të hidhej në kryengritje kundër sundimit osman, për të bashkuar Maqedoninë, me anën e forcës, me Bullgarinë. Ndërkaq Serbia e Greqia, duke përfituar nga fakti që në Turqinë Evropiane kishte edhe popullsi serbe (në Kosovë) e greke (në vilajetin e Selanikut), ndërhynin në çështjen maqedone për të ndarë ndërmjet tyre territoret e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës.
Nga vera e vitit 1902 në radhë të parë Bullgaria, por pas saj edhe Serbia e Greqia filluan të dërgonin në viset e Turqisë Evropiane banda të armatosura (të drejtuara shpesh nga oficerë të ushtrisë së rregullt), që luftonin kundër njëra-tjetrës dhe përpiqeshin të shkombëtarizonin me forcë ose të shfarosnin popullsinë e kombësive të tjera të territoreve të cilat pretendonin t’i aneksonin. Veprimtaria e çetave bullgare, të përbëra nga disa qindra veta, shtrihej, përveç vilajetit të Selanikut, edhe në disa rrethe të vilajetit të Manastirit, kurse qeveria serbe filloi të armatoste bashkëkombësit e vet në vilajetin e Kosovës.
Ndërhyrjet e vazhdueshme të Rusisë në Turqinë Evropiane dhe përkrahja prej saj e lakmive pushtuese të shteteve sllave ballkanike në këtë zonë i shtyti shqiptarët të kundërshtonin çeljen e konsullatës ruse dhe hyrjen e konsullit të Rusisë në Mitrovicë. Në fillim të shtatorit të vitit 1902 qëndresa e shqiptarëve, e udhëhequr nga Isa Boletini, u shndërrua në një kryengritje të armatosur me karakter kombëtar; ajo drejtohej kundër ndërhyrjeve të Rusisë në trevat shqiptare dhe kundër Portës së Lartë që i bënte asaj lëshime. Më 7 shtator rreth 1 000 shqiptarë të armatosur u grumbulluan në afërsi të Mitrovicës, në rrugën që të çonte në Pejë dhe në rrethinat e saj, të gatshëm për të sulmuar qytetin. Një forcë ushtarake osmane prej 500 ushtarësh, që u dërgua nga Shemsi Pasha për të shtypur lëvizjen, u çarmatos më 15 shtator nga shqiptarët. Për t’i ndëshkuar kryengritësit, mareshali turk bombardoi e dogji fshatrat e boshatisura të Mitrovicës. Qëndresa e shqiptarëve të Mitrovicës u përkrah edhe nga popullsia e rretheve të tjera dhe mund të shtrihej në tërë vilajetin e Kosovës. Më 18 tetor u grumbulluan në Boletin (ku Isai kishte kullën e vet) rreth 5 000 shqiptarë të armatosur nga rrethet e Mitrovicës, të Pejës, të Prishtinës e të Pazarit të Ri, të cilët shprehën vendosmërinë për të luftuar për çështjen shqiptare.
Nën presionin e Rusisë e të Serbisë, që i kërkuan Stambollit të shtypte me çdo mjet kryengritjen shqiptare dhe të largonte Isa Boletinin nga Mitrovica, Porta e Lartë përdori dhunën ushtarake për të shuar këtë vatër të qëndresës së armatosur. Megjithatë, ekspedita ushtarake, që Dervish Pasha ndërmori në muajin tetor në rrethet e Drenicës e të Pejës, ku shkatërroi e bëri rrafsh me tokën fshatra të tëra dhe qindra kulla të shqiptarëve, dogji shtëpitë e grabiti bagëtinë e drithin, nuk dha përfundimet që priste Porta e Lartë.
Vetëm pas bisedimeve, që kryesekretari i pallatit dhe Shemsi Pasha zhvilluan në Mitrovicë me Isa Boletinin, ky u bind të largohej në fillim nga Mitrovica dhe në fundin e nëntorit të vitit 1902 u tërhoq në Stamboll, ku u mbajt deri në vitin 1906.
Në të njëjtën kohë, Porta e Lartë shtypi me egërsi brenda një muaji kryengritjen e popullsisë maqedone, që shpërtheu në fundin e shtatorit 1902. Për të shmangur shpërthimin e një kryengritjeje të re në Maqedoni, qeveria turke, duke qenë edhe nën trysninë e vazhdueshme të Rusisë e të Austro-Hungarisë, shpalli në fillim të dhjetorit të vitit 1902 reformat për vilajetet e Turqisë Evropiane, të cilat u përfshinë në “Udhëzimin për vilajetet e Rumelisë”, të 12 dhjetorit të atij viti. Krahas masave të përgjithshme për përmirësimin e gjendjes në provincat e Rumelisë, për zhvillimin e tregtisë, të bujqësisë, të zejtarisë e të punëve botore, në këtë Udhëzim parashikohej edhe riorganizimi i xhandarmërisë, i policisë dhe i gjykatave (duke futur në to të krishterët), hapja e shkollave turke në fshatrat më të mëdha, përdorimi i një pjese të të ardhurave lokale për nevojat e vilajeteve etj. Për zbatimin e reformave në Rumeli emërohej një inspektor i përgjithshëm, që do të kishte kompetencat e një ministri dhe pranë tij një nëpunës civil e një tjetër ushtarak.
Porta e Lartë nuk përcaktoi provincat ku do të shtriheshin reformat, por zbatimin e tyre ajo e kufizoi në tri të ashtuquajturat vilajete maqedone (të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), në krye të të cilave u vu si inspektor i përgjithshëm, me seli në Shkup, Hysen Hilmi pasha. Reformat turke ishin gjysmake dhe në thelb nuk i sillnin ndonjë përmirësim gjendjes së popullsive të shtypura të Rumelisë. Për këtë arsye ato nuk u pritën mirë as nga këto popullsi, as edhe nga qeveritë e shteteve të Evropës e nga opinioni publik evropian, i cili mbajti qëndrim kritik ndaj tyre.
Ashpërsimi i mëtejshëm i gjendjes politike në Rumeli dhe rritja e pakënaqësisë së popullsive të saj i shtyti Fuqitë e Mëdha, veçanërisht Rusinë e Austro-Hungarinë, të ndërhynin drejtpërdrejt në çështjen maqedone. Pasi morën edhe pëlqimin e Anglisë, të Gjermanisë e të Francës, më 21 shkurt 1903 ato i paraqitën Portës së Lartë projektin austro-rus të reformave, të cilin, pas disa kundërshtimesh u detyrua ta pranonte edhe sulltani. Me këto reforma Fuqitë e Mëdha synonin të ruanin status quo-në në Turqinë Evropiane dhe, duke u dhënë disa të drejta popullsive të krishtere, sllave e greke, të parandalonin shpërthimin e kryengritjes, veprimtarinë e çetave të armatosura dhe mundësinë e një ndërhyrjeje të hapur ushtarake të Serbisë, të Bullgarisë, të Malit të Zi e të Greqisë (që njihnin si protektore Rusinë) në Rumeli.
Por kjo nuk mund të arrihej pa u dhënë kombësive të Turqisë Evropiane, duke përfshirë këtu edhe shqiptarët që zinin pjesën më të madhe të territoreve të saj, të drejtën e autonomisë. Projekti austro-rus i reformave ishte në thelb një përsëritje e atij të shpallur nga sulltani në dhjetor të vitit 1902. Disa masa të reja që përmbante ai, si përqendrimi i riorganizimit të xhandarmërisë dhe të policisë në duart e specialistëve të huaj, kontrolli i Bankës Otomane mbi buxhetin e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës etj., ndonëse do të sillnin ndonjë përmirësim të gjendjes së përgjithshme, do t’i shërbenin më shumë forcimit të kontrollit të dy fuqive në këtë zonë.
Shqiptarët në përgjithësi, me përjashtim të një shtrese njërëzish që kërkonin të nxirrnin përfitime nga gjendja ekzistuese dhe nga anarkia, nuk ishin kundër reformave, të cilat mund të sillnin përparimin e vendit, as edhe kundër barazisë së të krishterëve me myslimanët. Kryeministri turk Said Pasha, qysh në nëntor të vitit 1902, duke bërë fjalë për nevojën e zbatimit të reformave në Shqipëri, i shkruante sulltanit se nuk është e vërtetë që shqiptarët janë kundër reformave, se “përveç disa krerëve, rendin dhe qetësinë në Shqipëri e do shumica e popullsisë, paria dhe të pasurit”.
Megjithatë, shpallja e projektit austro-rus të reformave (të 21 shkurtit 1903) e elektrizoi gjendjen në Shqipëri dhe u prit me pakënaqësi nga popullsia e saj, që shihte tek ato rrezikun e një copëtimi të ri të vendit. Duke zbatuar këto reforma vetëm në vilajetet e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës, Fuqitë e Mëdha do të saksiononin në fakt copëtimin e vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit, që ndaheshin nga vilajetet e Shkodrës e të Janinës. Kjo ishte arsyeja kryesore, që i shtyti shqiptarët të ngriheshin kundër projektit austro-rus të reformave.
Qëndresa e shqiptarëve kundër reformave mori një karakter kombëtar. Nëpërmjet artikujve, të botuar në shtypin përparimtar në fundin e vitit 1902 dhe në fillim të vitit 1903, (në gazetat “Drita” të Sofjes, “Albania” të Beogradit etj.), atdhetarët rilindës i bënin thirrje popullit të kundërshtonte projektet e reformave, që synonin të copëtonin tokat shqiptare ndërmjet fqinjëve ballkanikë. Përkundrejt tyre, theksohej në këto organe të shtypit, populli shqiptar duhej “të kërkonte bashkimin e vendeve që janë në Shqipëri nën një vali”, t’u shpallte Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë se shqiptarët nuk janë kundër reformave në përgjithësi, “por duan që të mbajnë vendin e tyre, duan që ai të mos shkelet prej të huajve ..., që në Shqipëri të bëhen reforma për të mirën e shqiptarëve dhe duke qenë e tërë Shqipëria e bashkuar dhe jo e ndarë copa-copa”.
Në janar-shkurt të vitit 1903 vatra të lëvizjes shqiptare u bënë Peja e Gjakova, në rrethet e të cilave u mbajtën atëherë dy tubime. Në këto tubime u diskutua çështja e reformave, e hapjes së konsullatës ruse në Mitrovicë dhe e lirimit të të burgosurve politikë. Shqiptarët që u mblodhën këtu, dhanë Besën, vendosën të kundërshtonin reformat e projektuara dhe kërkuan largimin nga Shqipëria të Shemsi Pashës, që ishte dërguar për të shtypur qëndresën e tyre. Popullsia e Pejës dhe e Gjakovës u bëri thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin kundër ndërhyrjeve që po bëheshin në Shqipëri në emër të zbatimit të reformave, por që kërcënonin tërësinë e saj territoriale. Me këto vendime u bashkua gjatë muajve shkurt-mars popullsia e Prizrenit, e Dibrës, e Drenicës dhe e Llapit, që i deklaroi Portës së Lartë se do të kundërshtonte me armë nëse kërkesat e shqiptarëve nuk do të merreshin parasysh.
Sulltani nxori një qarkore, që u shpërnda në qendrat kryesore të vendit, në të cilën u bënte thirrje shqiptarëve të nënshtroheshin e të mos ngrinin krye, ndërsa në fundin e shkurtit të vitit 1903, po për këtë qëllim, u dërguan në Pejë, në Gjakovë, në Rekë, në Shkup e në qytete të tjera të Kosovës komisione të posaçme. Megjithatë, këto përpjekje nuk dhanë rezultat.
Po kështu dështuan orvatjet, që inspektori i përgjithshëm i Rumelisë, Hilmi Pasha, bëri po në shkurt të atij viti, për t’i bindur personalisht krerët shqiptarë të pranonin reformat e shpallura. Atdhetarët shqiptarë i deklaruan atij se nuk janë kundër reformave, por kundër përpjekjeve që po bëheshin nëpërmjet tyre për të copëtuar atdheun e tyre. Ata kërkuan njëkohësisht zbatimin në vilajetet shqiptare të disa masave me karakter kombëtar, siç ishin njohja zyrtare e kombësisë shqiptare, e drejta e mësimit dhe e lëvrimit të gjuhës amtare, futja e saj në ceremonitë fetare, emërimi i nëpunësve shqiptarë nga njerëzit e aftë, përdorimi i një pjese të taksave të nxjerra në Shqipëri për ngritjen e shkollave, amnisti për të burgosurit politikë, ndalimi i të huajve që të përziheshin në punët e katër vilajeteve shqiptare etj.
Ministri i Punëve të Jashtme të Turqisë, Tefik Pasha, duke njohur aspiratat kombëtare të shqiptarëve, në shkurt të vitit 1903 u kumtoi përfaqësuesve të huaj diplomatikë se asnjë formë qeverisjeje nuk do t’i kënaqte shqiptarët, veç asaj që do të mbështetej në autonominë e viseve të tyre. Kërkesat kombëtare të shqiptarëve tërhoqën në atë kohë vëmendjen e përfaqësuesve të huaj konsullorë në Shqipëri. Në “Promemorjen mbi Shqipërinë prej vitit 1901 deri më 1905”, hartuar në Vjenë nga Kral, theksohej se “shqiptarët, më shumë se popujt e tjerë të Ballkanit, dëshirojnë zbatimin e reformave në atdheun e tyre të prapambetur”, se “ata kundërshtojnë ato masa që, sipas bindjes së tyre, kanë për qëllim shkombëtarizimin, copëtimin dhe dobësimin e racës së tyre” dhe që “do ta ngushtonin tokën e tyre nacionale”. Edhe kërkesa e shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe, thuhej në këtë dokument, përveç rëndësisë që ka për zgjimin kombëtar të shqiptarëve, është një conditio sine qua non për çdo reformë serioze, që synon me të vërtetë përparimin e Shqipërisë.
Shqiptarët u qëndruan me armë ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë në Shqipëri. Në mars të vitit 1903 mijëra shqiptarë të armatosur u grumbulluan në rrethet e Prizrenit e të Mitrovicës dhe zunë gjithë zonën midis Gjakovës e Pejës. Më 26 mars rreth 5 000 kryengritës u mblodhën në Drenicë, ku, nën drejtimin e udhëheqësve të tyre Ahmet Delia, Ukë Kamberi etj., mbajtën në Fushë të Morinës kuvendin e tyre, në të cilin u kërkua nga qeveria turke të hiqte dorë nga reformat që rrezikonin tërësinë e Shqipërisë dhe të dëbohej konsulli rus nga Mitrovica. Më 29 mars rreth 10 000 shqiptarë nga Vuçiterna, Prishtina e Mitrovica u grumbulluan në Vuçiternë, ku pati përleshje të armatosura me forcat qeveritare.
Karakter të ashpër morën ngjarjet në rrethet e Mitrovicës, ku më 30 mars u përqendruan 2 000 - 3 000 kryengritës, të cilët, ashtu si në Kuvendin e Drenicës, protestuan kundër “reformave që po dëmtonin interesat e atdheut”. Ngjarjet e Mitrovicës e ndërlikuan gjendjen në Kosovë e në gjithë Rumelinë dhe e vunë Stambollin nën trysninë e Fuqive të Mëdha, sidomos të Rusisë, e cila, nëpërmjet ministrit të Punëve të Jashtme Zinovjev, disa herë kërkoi nga Porta e Lartë të shtypte me forcë qëndresën e shqiptarëve. Konsulli rus në Mitrovicë, Shçerbin, në kundërshtim me funksionet e tij diplomatike, duke qarkulluar në llogoret e ushtrisë e të artilerisë turke, i nxiste ato dhe komandantët e tyre të sulmonin sa më parë shqiptarët.
Më 30 mars 1903 autoritetet osmane, sipas vendimit që ishte marrë në Stamboll, urdhëruan garnizonin e Mitrovicës dhe forcat e artilerisë të sulmonin kryengritësit. Megjithëse u vunë nën breshërinë e predhave të artilerisë, shqiptarët u përleshën për 2 orë të tëra me ushtrinë osmane. Më shumë se 200 shqiptarë mbetën të vrarë në hyrjet e qytetit, ndërsa forcat e tjera u detyruan të tërhiqeshin. Të nesërmen, më 1 prill, u vra në Mitrovicë gjatë një ceremonie ushtarake, nga një ushtar shqiptar, konsulli rus Shçerbin. Atentatori (Ibrahim Gjilani) e quajti konsullin fajtor që kishte urdhëruar ushtrinë turke të qëllonte mbi shqiptarët, bashkatdhetarë të tij.
Lëvizja kryengritëse në Shqipëri kërcënonte të prishte status quo-në në Ballkan. Prandaj Rusia dhe Austro-Hungaria, gjatë gjysmës së parë të prillit 1903, i kërkuan disa herë Portës së Lartë që, për të shmangur ndërlikimet në Ballkan, “të merrte masat e domosdoshme dhe sa më energjike kundër revolucionarëve shqiptarë”, të shtypte “kryengritjen shqiptare”, siç u quajtën në Evropë ngjarjet e marsit të vitit 1903. Me këto veprime u bashkuan gjithashtu Gjermania e Franca.
Në gjysmën e dytë të prillit të vitit 1903 valiu i Shkupit, Shaqir Pasha, shkoi me 20 batalione ushtarësh e 8 bateri të artilerisë në fillim në Ferizaj dhe më pas në Prizren, ku bëri arrestime të shumta midis udhëheqësve të lëvizjes, të cilët u dërguan pastaj në Mosull e në Anadoll. Ushtri të tjera turke (rreth 18 000 ushtarë), nën komandën e Shemsi Pashës, u dyndën po në këtë kohë në Gjakovë, në Pejë, në Mitrovicë e në Prishtinë, ku u përleshën me forcat kryengritëse vendase.
Më 30 prill ushtria osmane, e komanduar nga Omer Ruzhdi Pasha, nga valiu i Kosovës Shaqir Pasha dhe nga Shemsi Pasha, pasi doli nga Gjakova, u ndesh me kryengritësit në katundin Skovjan. Gjatë përleshjes, që vazhdoi 12 orë, ushtria turke la shumë të vrarë e robër. Pas tërheqjes së kryengritësve në pllajat përreth, ushtria shkatërroi fshatra të tëra midis Prizrenit e Gjakovës dhe shkretoi arat e mbjella. Përfaqësuesit e huaj konsullorë në Kosovë theksojnë në relacionet e tyre, se dëme të tilla nuk i ishin bërë popullsisë së kësaj treve qysh nga koha e shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe se pasojat e tyre shqiptarët do t´i ndienin për shumë kohë.
Në ditët e para të majit ushtria osmane shtypi edhe vatrën e fundit të qëndresës së shqiptarëve, Pejën. Më 3 maj sulltani e njoftoi Zinovjevin, që kërkonte informata të vazhdueshme për veprimet e ushtrisë në Shqipëri, se trupat turke morën edhe Pejën. Vetëm në Gjakovë e në Pejë komanda turke arrestoi 47 udhëheqës të kryengritjes shqiptare. Në fundin e majit midis Prizrenit, Gjakovës e Pejës ishin përqendruar 44 batalione, me 10 bateri artilerie, gjithsej 33 000 ushtarë.
Gazeta “Drita” shkruante në atë kohë “për egërsinë e turqve në Mitrovicë, ku u vranë rreth 300 shqiptarë, për ekspeditat ndëshkimore të Ruzhdi Pashës, Shemsi Pashës etj., që vranë gra, pleq e foshnja dhe çuan në internim qindra shqiptarë”. Në një thirrje që kjo gazetë u drejtonte shteteve të Evropës në mars të vitit 1903, kërkonte që të zbatoheshin në Shqipëri reforma të tilla, të cilat të siguronin njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe futjen e saj në ceremonitë fetare në kisha, amnisti për të burgosurit politikë, emërimin e një përfaqësuesi të popullsisë shqiptare në komisionin e reformave etj.
Reformat e parashikuara nga projekti austro-rus i shkurtit të 1903, nuk kënaqën as popullsinë maqedone. Për më tepër, Porta po e zvarriste zbatimin e tyre. Ndërkaq, në Maqedoni gjendja e popullsisë u bë e padurueshme dhe i dha shkas shpërthimit të kryengritjes në pranverën e vitit 1903, që u përhap në disa qendra (në rrethet e Ohrit, Kosturit, Serezit etj.) ku, bashkë me banorët vendës, luftuan kundër ushtrisë osmane edhe çetat e armatosura, të dërguara nga Bullgaria dhe të organizuara nga komitetet bullgaro-maqedone. Me gjithë masat e egra të terrorit qeveria osmane nuk mundi ta likujdonte lëvizjen çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone. Më 2 gusht të vitit 1903, shpërtheu në rrethinat e Manastirit, Kryengritja e Ilindenit (dita e Shën Ilisë), që shpalli si qellim kryesor çlirimin e popullit maqedon nga robëria osmane. Po në këtë ditë u çlirua qyteti i Krushevës, ku u shpall edhe Republika e Krushevës, kryetar i së cilës u caktua Nikolla Karev, komandant i shtabit të kryengritjes në këtë qytet. Më pas kryengritja u shtri në Traki, në vilajetin e Selanikut dhe vijoi 3 muaj, deri në fund të tetorit.
Kryengritja u përkrah nga popullsia shqiptare e trevave lindore, e Krushevës me rrethinat e saj, nga popullsia shqiptare e Shkupit, e Tetovës, e Gostivarit, e Dibrës, dhe e Strugës. Ndërsa atdhetarët shqiptarë të Manastirit, të Prespës, të Strugës, të Pogradecit dhe të qendrave të tjera, furnizuan çetat maqedone me armë e me municione. Një bashkëpunim i ngushtë u vendos ndërmjet çetave shqiptare dhe kryengritësve maqedonë. Ata u ndihmuan edhe nga Themistokli Gërmenji, që jetonte në Manastir e që mbante lidhje me revolucionarët maqedonë. Për shkak të kontributit që dhanë në Kryengritjen e Ilindenit, shqiptarët zunë një vend të rëndësishëm edhe në organet drejtuese që u krijuan gjatë saj. Kështu nga 60 anëtarë të Këshillit apo të Kuvendit të Republikës së Krushevës, që u formua në këtë qytet, 20 ishin maqedonë, 20 shqiptarë dhe 20 të tjerë vllehë. Organi ekzekutiv i kësaj republike që doli prej tij si një lloj qeverie e përkohshme përbëhej nga 2 maqedonë, 2 shqiptarë (Gjorgji Çaçi dhe Nikolla Balo), dhe 2 vllehë, gjithsej nga 6 anëtarë. Kryetar i saj ishte shqiptari Vangjel Dino. Edhe Manifesti i Krushevës, që u shpall në fillim të gushtit, u bënte thirrje të gjitha kombësive, e në radhë të parë shqiptarëve, që të bashkoheshin me kryengritësit në luftën kundër armikut të përbashkët, sunduesve osmanë.
Kryengritja e Ilindenit u shtyp me egërsinë më të madhe nga Porta e Lartë. Ajo hodhi kundër saj rreth 200 000 ushtarë, të cilët bënë reprezalje të shumta ndaj kryengritësve dhe popullsisë, dogjën e rënuan fshatra të tëra.
Shtypi shqiptar përkrahu luftën çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone kundër zgjedhës osmane, dënoi me zemërim terrorin turk dhe reformat gjysmake të sulltanit, të cilat, sikurse shprehej ai në artikujt e botuar ato ditë, “i sollën shkatërrime, vaj e varfëri popullit të thjeshtë”. Aty i bëhej thirrje popullit shqiptar që “të bashkohej me maqedonët dhe me ta të kërkonte lirinë kundër armikut të përbashkët, qeverisë së sulltanit”.

Programi i reformave i Myrcshtegut (22 tetor 1903) dhe kryengritjet shqiptare të vitit 1904
Kryengritja e Ilindenit dhe shtypja e saj nga ushtritë osmane, u dha shkak Fuqive të Mëdha të ndërhynin përsëri në të ashtuquajturën çështje maqedone. Më 22 tetor 1903 Austro-Hungaria dhe Rusia, që njiheshin edhe nga Fuqitë e tjera të Mëdha si shtetet më të interesuara në këtë zonë, i paraqitën Portës së Lartë një program tjetër reformash për tri të ashtuquajturat “vilajete maqedone”, që ishte rezultat i marrëveshjes ndërmjet perandorit austriak dhe atij rus në Myrcshteg (Austri). Meqë “Koncerti evropian” shihej si një mekanizëm më i ndërlikuar për t’u vënë në veprim, Fuqitë e Mëdha parapëlqyen t’u jepnin mandatin për reformat Rusisë e të Austro-Hungarisë.
Programi i ri u ndërmor “për të mbrojtur popullsitë krishtere” nga dhuna osmane, ndërsa qëllimi kryesor i Fuqive të Mëdha ishte të shmangnin çdo mundësi për çrregullime e turbullira (me të cilat nënkuptoheshin lëvizjet kryengritëse çlirimtare në Turqinë Evropiane) dhe për çdo ndërhyrje të Bullgarisë, të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë, që rrezikonte të cenonte ekuilibrin e vendosur në këtë zonë dhe paqen e përgjithshme në Evropë. Në kushtet e krijuara në Turqinë Evropiane në vitin 1903, nuk përjashtohej edhe një mundësi tjetër, ajo e një ndërhyrjeje ushtarake ruse a austriake, ose e të dyja fuqive në këtë zonë.
Marrëveshja e Myrcshtegut u quajt nga ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Golluhovski, “një aleancë e përzemërt” ndërmjet dy vendeve, që kishte për qëllim të ruante status quo-në në Ballkan dhe të siguronte një zgjidhje paqësore të problemeve të kësaj zone. Ai deklaroi se këto dy fuqi nuk synonin të vendosnin ndonjë ndikim mbizotërues këtu por, në të njëjtën kohë, nuk do të lejonin që një gjë të tillë ta bënte ndonjë shtet tjetër.
Golluhovski pranonte gjithashtu se programi i Myrcshtegut përbënte një ndërhyrje të drejtpërdrejtë të Austro-Hungarisë e të Rusisë në Turqinë Evropiane, e cila, nëse Porta e Lartë nuk do të bashkëpunonte me to, do të vazhdonte dhe mund të sillte pasoja të rënda për Perandorinë Osmane. Duke caktuar, sipas këtij programi, pranë inspektorit të përgjithshëm, Hysen Hilmi pashës, dy nëpunës civilë, një rus dhe një austriak, që do të vëzhgonin zbatimin e reformave dhe gjendjen në Maqedoni, Vjena e Peterburgu vinin nën kontrollin e tyre vilajetet e ashtuquajtura “maqedone”, të Kosovës, të Manastirit e të Selanikut. Projekti parashikonte gjithashtu riorganizimin e xhandarmërisë, për të cilën ngarkoheshin si komandant një gjeneral (që u vendos të ishte italian) dhe oficerë të huaj, si edhe krijimin e komisioneve që do të merreshin me shqyrtimin e problemeve politike; këto komisione do të përbëheshin nga përfaqësues konsullorë të të dy fuqive dhe të popullsisë së krishtere e myslimane të të tri vilajeteve.
Ndërkaq, për të shmangur një ashpërsim të mëtejshëm të kontradiktave ndërmjet Fuqive të Mëdha, territori në të cilin do të zbatoheshin reformat u nda në 5 zona (të Serezit, të Dhramës, të Selanikut, të Shkupit dhe të Manastirit), në çdonjërën prej të cilave u vendosën respektivisht oficerët e huaj, francezë, anglezë, rusë, austriakë dhe italianë.
Projekti austro-rus i reformave dhe përgjithësisht ndërhyrjet e huaja në territoret shqiptare, i dhanë një shtytje të re lëvizjes kryengritëse në Shqipëri. Shqiptarët u ngritën përsëri kundër reformave, që cenonin tërësinë territoriale të atdheut. Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe për shkak se Porta e Lartë, në emër të reformave, vendosi taksa të reja dhe dërgoi në Shqipëri ushtri të shumta për vjeljen e tyre dhe për zbatimin e reformave.
Ndonëse nuk ishte e organizuar në përmasa kombëtare dhe u zhvillua në formën e kryengritjeve lokale, që nuk udhëhiqeshin nga një qendër e vetme, lëvizja shqiptare e vitit 1904, ose siç u quajt që në atë kohë kryengritja shqiptare kishte një objektiv të përbashkët, ishte drejtuar kundër zgjedhës osmane e ndërhyrjeve të reja, që Fuqitë e Mëdha ndërmorën në Shqipëri në fund të vitit 1903 dhe në fillim të vitit 1904. Edhe kërkesat që kryengritësit parashtruan në vatrat e ndryshme të saj ishin të njëjta dhe përgjithësisht kishin karakter kombëtar, synonin të siguronin autonominë e Shqipërisë. Revista “Albania” (Londër, 1904) e Faik Konicës botoi në numrin 2 të saj programin e kryengritjes, ku rendiste, përveç çështjeve të tilla si kundërshtimi i zbatimit të reformave, tërheqja e ushtrisë osmane nga Kosova dhe lirimi i të burgosurve politikë, edhe çështjen e autonomisë ose të “veturdhërimit” të Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit. Kërkesën e formimit të një Shqipërie autonome nëpërmjet bashkimit të vilajeteve të Kosovës, të Shkodrës, të Manastririt e të Janinës, ia atribuon kryengritjes shqiptare të vitit 1904 edhe autori serb Pavël Orloviç, në punimin e tij “Serbia e Vjetër dhe shqiptarët” (“Stara Serbija i arbanasi”, Beograd, 1904).
Në shkurt të vitit 1904 kryengritja përfshiu Gjakovën, Pejën, Lumën, Rekën, rrethet e Mitrovicës dhe qendra të tjera. Vatra kryesore e saj u bë Gjakova, në rrethet e së cilës në fillim të shkurtit u grumbulluan 5 000-6 000 kryengritës, të drejtuar nga Sulejman Batusha, që sulmuan garnizonin dhe u përpoqën të hynin në qytet. Me kryengritësit gjakovarë u bashkua shumë shpejt popullsia e Pejës, që lidhi besën me ta. Edhe mirditorët u treguan të gatshëm të niseshin për në Gjakovë e Pejë për të ndihmuar bashkatdhetarët e tyre kosovarë.
Për të shtypur lëvizjen qeveria turke dërgoi forca të mëdha ushtarake, të komanduara nga Shemsi Pasha i njohur për egërsinë e tij kundër shqiptarëve. Vetëm në Gjakovë u dërguan 10 batalione, me artileri fushore e malore, të cilat më 12 shkurt u ndeshën në veriperëndim të këtij qyteti, në katundin Batushë, me 2 000 kryengritës, që i shkaktuan humbje ushtrisë osmane të Shemsi Pashës dhe e gozhduan atë në vend. Veprimet luftarake u shoqëruan me mbledhjen me forcë të taksave nga popullsia dhe me shkatërrimin e fshatrave të tëra të kësaj treve.
Më 21 shkurt u hodh në kryengritje popullsia e qytetit të Pejës, që rrëmbeu armët dhe iu kundërvu ushtrisë osmane, ndërsa orvatjet e bajraktarëve të Rugovës për të bashkuar popullsinë e kësaj zone me kryengritësit e Pejës u penguan për një kohë nga komanda ushtarake osmane. Ndërkaq Porta e Lartë hodhi kundër kryengritësve ushtri të tjera, gjithsej 25 batalione, që drejtoheshin nga vetë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha.
Në fillim të marsit kryengritja u shtri në sanxhakun e Prizrenit dhe sidomos në kazanë e Lumës, ku në krye të lëvizjes u vu Ramadan Zaskoku, ish-kapiten i xhandarmërisë. Me disa ndërprerje kryengritja vazhdoi deri në vjeshtën e vitit 1904.
Gjatë muajve mars-prill u përfshi në lëvizje edhe Mitrovica me rrethina, që u bë qendër e mbledhjeve të fshehta për organizimin e qëndresës kundër reformave dhe kundër çarmatimit të shqiptarëve. Përfaqësuesit e popullsisë së Mitrovicës hynë në lidhje me shqiptarët e Prishtinës, të Vuçiternës, të Gjilanit dhe të Pazarit të Ri (Novi Pazarit) për të vendosur një qëndrim të përbashkët lidhur me reformat.
Më 30 qershor u dërgua në Pejë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha. Gjatë bisedimeve që zhvilloi me përfaqësuesit e 2 000 kryengritësve të mbledhur në këtë qytet, krerët shqiptarë kërkuan, krahas lehtësirave në vjeljen e taksave, edhe lirimin e gjithë të burgosurve politikë, të arrestuar për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjen kundërosmane. Valiu u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesat e tyre.
Në gusht-shtator të vitit 1904, pas një rënieje të përkohshme, u rigjallërua qëndresa e armatosur në krahinat midis Pejës, Gjakovës e Prizrenit. Në gusht lumjanët sulmuan Prizrenin dhe e shtinë në dorë, ndërsa në shtator kryengritësit morën Pejën. Për të shtypur kryengritjen shqiptare u dërguan në rajonin e Prizrenit forca të reja ushtarake, rreth 5 batalione, por ato nuk qenë të mjaftueshme për të vendosur qetësinë në këtë trevë. Më 8 shtator shkoi në Prizren valiu Shaqir Pasha, i cili u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesën për të liruar kryengritësit e arrestuar, do t´u jepte krerëve grada e pensione, por nuk pranoi të anulonte reformat në gjykata, në xhandarmëri dhe në polici. Pas kësaj, në fund të shtatorit, kryengritësit u tërhoqën nga Prizreni e Peja dhe u shpërndanë.
Megjithëse u shtypën, kryengritjet shqiptare të viteve 1903-1904 i detyruan Fuqitë e Mëdha të bënin ndryshime në caktimin e zonave ku do të zbatoheshin reformat. Qysh në janar të vitit 1904 Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar, i ngarkuar për të caktuar territoret ku do të zbatoheshin reformat, shqyrtoi çështjen e organizimit të një sanxhaku shqiptar në vilajetin e Kosovës, i cili do të përjashtohej nga zona e reformave dhe do të përbëhej nga rrethet ku shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë, do të shtrihej nga Kaçaniku në jug e deri në Kollashin në veri, duke përfshirë edhe Pazarin e Ri e Plevlën. Formimi i një sanxhaku të tillë shqiptar do të sillte njohjen zyrtare nga Fuqitë e Mëdha të përkatësisë etnike shqiptare të shumicës së territoreve të vilajetit të Kosovës, që binte ndesh me pretendimet e Beogradit për “Kosovën si tokë serbe”. Pas protestave që Serbia dhe posaçërisht N. Pashiçi bëri pranë Peterburgut, përfaqësuesi i Rusisë në Komisionin e reformave, i përkrahur edhe nga ai i Italisë, arritën të mënjanonin organizimin e sanxhakut shqiptar të Kosovës.
Pas kësaj Austro-Hungaria kërkoi që nga reformat të përjashtoheshin jo vetëm vilajeti i Shkodrës dhe ai i Janinës, por edhe tokat shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit. Ky propozim u bë si rrjedhim i qëndresës së shqiptarëve, por edhe për shkak të synimeve të Vjenës për të parandaluar ndërhyrjen e partnerëve të saj (sidomos të Italisë) në këto territore të Shqipërisë. Si pasojë, Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar vendosi, në shkurt të vitit 1904, të përjashtoheshin përkohësisht nga reformat krahinat perëndimore të vilajeteve të Manastirit e të Kosovës, në të cilat shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë; bëhej fjalë pikërisht për sanxhakun e Korçës (me përjashtim të kazasë së Kosturit), për sanxhakun e Elbasanit, për pjesën perëndimore të kazasë së Ohrit, për gjithë sanxhakun e Dibrës, për atë të Prizrenit, për pjesën jugore e perëndimore të sanxhakut të Pejës dhe për kazatë e Plevlies e të Senicës në sanxhakun e Pazarit të Ri. Gjatë zbatimit të reformave u la jashtë tyre dhe nuk u përfshi në asnjërën prej zonave të Fuqive të Mëdha edhe sanxhaku i Prishtinës, një nga më të mëdhenjtë e vilajetit të Kosovës, ku shumica dërrmuese e popullsisë ishte gjithashtu shqiptare. Ky ishte në të vërtetë një pranim (ndonëse jo i drejtpërdrejtë) nga Fuqitë e Mëdha i karakterit etnik shqiptar të të gjitha këtyre territoreve, (domethënë të vilajetit të Kosovës dhe të krahinave perëndimore të vilajetit të Manastirit) që shënoi njëherazi një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

2. KOMITETET “PËR LIRINË E SHQIPËRISË”.
LUFTA E ARMATOSUR E ÇETAVE
(1905-1908)

Themelimi i komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe programi i tyre (1905)
Në vitin 1905 lëvizja kombëtare filloi të merrte forma të reja organizimi, që u përcaktuan si nga nevojat e brendshme të zhvillimit të saj, ashtu edhe nga rrethanat e jashtme të krijuara në Ballkan e në mënyrë të veçantë në Turqinë evropiane pas marrëveshjes së Myrcshtegut.
Vendimet e Myrcshtegut nuk arritën të mënjanonin përfundimisht kundërthëniet ndërmjet shteteve evropiane për ndikimin në Ballkan, sidomos rivalitetin italo-austriak në Shqipëri. Roma nuk mund të pajtohej me epërsinë që Vjena siguroi, së bashku me Rusinë, në aksionin e reformave në Maqedoni. Në takimet e ministrave të Jashtëm të të dy vendeve (në Abacie të Italisë në prill 1904 dhe në Venecie në prill 1905), Vjena e Roma ripohuan se do të ruanin status quo-në në Ballkan. Lidhur me çështjen shqiptare, në takimin e Venecies të dyja palët arritën në përfundimin që, në rast se zhvillimi i ngjarjeve do ta bënte të pamundur ruajtjen e status quo-së dhe do të vendosej një organizim i ri në Maqedoni (me të cilën nënkuptonin vilajetet e Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), viset e banuara nga popullsia shqiptare (që u përjashtuan në vitin 1904 nga reformat) do të veçoheshin prej saj dhe do të bashkoheshin me vilajetet e Shkodrës e të Janinës për të formuar një njësi të vetme (territoriale) me to.
Ky orientim i Italisë dhe i Austro-Hungarisë shkaktoi shqetësime në qarqet politike drejtuese të Beogradit e të Sofjes. Në prill të vitit 1904 u lidh Traktati i Aleancës ndërmjet Serbisë e Bullgarisë për ndarjen e territoreve shqiptare e maqedone të Turqisë Evropiane, që do të kryhej me arbitrazhin e Rusisë.
Shtetet ballkanike u nxitën për të ndërhyrë në Turqinë Evropiane edhe nga nyja 3 e marrëveshjes së Myrcshtegut, sipas së cilës Turqisë i kërkohej që, pasi të qetësohej gjendja në këtë zonë, të bënte ndryshime në kufijtë territorialë të njësive administrative për të siguruar “një grupim më të mirë dhe më të rregullt të kombësive të ndryshme”. Kjo kërkesë, e cila në parim ishte e drejtë, u bë burim konfliktesh të reja ndërmjet qeverive ballkanike dhe forcave politike të kombësive të krishtere në Turqinë Evropiane.
Serbia, Bullgaria e Greqia filluan të botonin statistika të tilla për përbërjen etnike të popullsisë së të ashtuquajturave vilajete maqedone, të cilat e shtrembëronin gjendjen reale dhe mund të shërbenin si mbështetje për pretendimet e tyre territoriale. Krejt të pavërteta e tendencioze paraqiteshin të dhënat për popullsinë e vilajeteve shqiptare të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës, në të cilat secili prej shteteve fqinje pretendonte se kishte shumicën e banorëve. U shtua veprimtaria e komiteteve dhe e bandave të hedhura nga Bullgaria, nga Serbia e nga Greqia në Turqinë Evropiane, që rifilluan përleshjet e përgjakshme ndërmjet tyre dhe ushtruan trysni mbi popullsitë e kësaj treve për të ndërruar me forcë karakterin e tyre etnik dhe për të zgjeruar hapësirën territoriale të kombësive serbe, bullgare e greke; ato synonin të siguronin në këtë mënyrë, kur të zbatohej nyja 3 e vendimeve të Myrcshtegut, sanksionimin e këtyre ndryshimeve nga ana e Fuqive të Mëdha.
Bandat vepronin sidomos në vilajetin e Selanikut, në sanxhakun e Shkupit të vilajetit të Kosovës, në sanxhakun e Manastirit, në sanxhakun e Korçës dhe në pjesën jugore të vilajetit të Janinës, në kufi me Greqinë. Sipas të dhënave zyrtare osmane, gjatë viteve 1905-1907 bandat vrisnin çdo vit në këta sanxhakë më shumë se 1 800 veta, një pjesë e mirë e të cilëve ishin banorë të pafajshëm të atyre trevave. Në këto territore i takonte mesatarisht një i vrarë në 1 500 frymë.
Një kërcënim të drejtpërdrejtë për shqiptarët përbënin bandat greke, që filluan të vepronin në shkallë më të gjerë në vitet 1904-1908, sidomos në vilajetin e Janinës, ku u përpoqën me anë të terrorit e të propagandës panheleniste, në të cilën qenë angazhuar edhe dhespotët grekë të kësaj treve, të largonin popullsinë e Shqipërisë së Jugut nga lëvizja kombëtare. Bandat greke ishin autore të veprave të shumta terroriste që ndodhnin në vilajetin e Janinës, ndërsa në shkurt të vitit 1905 një çetë greke prej 40 vetash masakroi në mënyrën më barbare, në fshatin Negovan, priftin e poetin atdhetar Papa Kristo Negovani, së bashku me disa bashkëfshatarë të tij, sepse përhapnin shkrimin shqip dhe idetë kombëtare në përgjithësi. Ky krim shkaktoi një zemërim të thellë jo vetëm tek intelektualët atdhetarë, por edhe te populli shqiptar në përgjithësi, që e quante këtë veprim si një sulm të hapur dhe të organizuar të qarqeve politike greke kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Në rrethana të tilla, përjashtimi nga reformat i pjesës më të madhe të tokave shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si edhe i të gjithë vilajetit të Shkodrës dhe të Janinës, nuk qe i mjaftueshëm për të siguruar tërësinë territoriale të Shqipërisë. Rritja e ndikimit të ideve të çlirimit kombëtar, të propaganduara nga qarqet atdhetare brenda vendit, si edhe nevoja e vetëmbrojtjes nga ndërhyrjet e shteteve fqinje dhe nga terrori i bandave të tyre në tokat shqiptare, bënë të domosdoshëm riorganizimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare mbi themele të reja. U shtrua kështu si një nevojë e ngutshme formimi, sipas shembullit të popujve të Evropës e të Ballkanit, i një organizate politike të fshehtë, qendrore dhe të përgjithshme, që të bashkërendiste veprimet e të gjitha shoqërive dhe të atdhetarëve sipas një programi të njëjtë, të ripohonte me rrugën e luftës së armatosur e të organizuar të drejtat e kombit shqiptar në trojet e veta dhe t’i detyronte Turqinë dhe shtetet evropiane t’i njihte ato.
Në lëvizjen kombëtare kishte filluar tani të aktivizohej dhe të ushtronte ndikim të fuqishëm një brez i tërë atdhetarësh me pikëpamje radikale, që ishin kryesisht intelektualë, gazetarë e botues të organeve të shtypit shqiptar, mësues të shkollave turke, nëpunës të aparatit shtetëror, njerëz të profesioneve të ndryshme, që rridhnin nga borgjezia e nga bejlerët patriotë, por edhe nga borgjezia e vogël e qytetit dhe e fshatit, nga vegjëlia, siç shprehej shtypi i kohës. Përfaqësuesit e këtij brezi intelektualësh morën këtë herë nismën për krijimin e një organizate të fshehtë. Pas takimeve e diskutimeve që atdhetarët shqiptarë bënë në Dibër, në Elbasan, në Tiranë e në qytete të tjera, në nëntor të vitit 1905, me nismën dhe nën kryesinë e patriotit Bajram (Bajo) Topulli, nëndrejtor i gjimnazit turk të Manastirit, u formua këtu komiteti i fshehtë shqiptar me emrin “Për lirinë e Shqipërisë”, që shënoi fillimin e një organizate të përgjithshme kombëtare. Themelues e anëtarë të tij ishin gjithashtu Halit Bërzeshta, kolonel dhe shef i shërbimit farmaceutik të Korparmatës III, Fehim Zavalani, pronar, Sejfi Vllamasi (Novosela), veteriner i qytetit të Manastirit, Gjergj Qiriazi, përkthyes i konsullatës austriake në atë qytet dhe Jashar Bitincka, mësues gjimnazi.
Komiteti doli me programin e vet politik, i cili u përgjigjej kërkesave të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në atë periudhë. Sipas statutit (kanonizmës) të Komitetit, botuar në Sofje, qëllimi i organizatës ishte “të ngjallurit e Shqipërisë duke mbjellë vëllazërimin, dashurinë, bashkimin; duke përhapur udhën e qytetërimit me anë të librave që do të shtypeshin; duke dërguar njerëz nëpër gjithë anët e Shqipërisë që të mbjellin këto mendime; duke mbajtur njerëz maleve që të ndihnin në çdo mënyrë për qëllime të komitetit edhe duke përdorur çdo vegël për mbrothësinë e kombit dhe të shpëtuarit nga zgjedha dhe errësira në të cilën gjendet sot”.
Statuti përmbante qëllimet më të përgjithshme të Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”. Por, siç dëshmojnë të dhënat e tjera dokumentare, organizata e re shtroi si synim themelor dhe më të fundit çlirimin e Shqipërisë nga robëria osmane. Si detyra më të afërta vlerësoheshin bashkimi i të gjitha forcave të kombit për “mbrojtjen e atdheut shqiptar nga rreziku i jashtëm që i kanosej” në atë periudhë, “njohja e shqiptarëve si komb i veçantë dhe e gjuhës shqipe si gjuhë kombëtare (zyrtare)”, futja e saj në institucionet shtetërore e në shkollat (mësonjëtoret) e gjithë Shqipërisë, emërimi në vend vetëm i nëpunësve shqiptarë etj. Si mjet kryesor për plotësimin e këtyre kërkesave u quajt, përveç propagandës kombëtare, krijimi i çetave atdhetare dhe lufta e tyre e armatosur. Sipas kanonizmës, Komiteti parashikonte të krijonte një organizatë të gjerë ku të merrnin pjesë atdhetarët e vërtetë shqiptarë, burra e gra. Për të shtrirë veprimtarinë e tij në tërë vendin, Komiteti i Manastirit, që u quajt Komiteti Qendror, dërgoi përfaqësues në krahina të ndryshme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut. Ai vendosi lidhje me dhjetëra atdhetarë shqiptarë të viseve të ndryshme të Shqipërisë, myslimanë e të krishterë, që përkrahën programin e tij kombëtar.
Në fillim të vitit 1906 ishin krijuar komitete lokale ose degë të Komitetit në mjaft qendra të Shqipërisë, si në Shkup, Pejë, Gjakovë (ku bënte pjesë edhe Bajram Curri), Prishtinë, Tetovë, Dibër e në vende të tjera. Ndihmesë të veçantë për ngritjen e degëve të Komitetit në vilajetin e Kosovës dha Idriz Gjakova (Soroviçi), që ishte dërguar atje nga Komiteti i Manastirit. Komiteti punoi gjithashtu për ngritjen e degëve të veta në qytetet e vilajetit të Janinës. Në pranverën e vitit 1906 një komitet i tillë vepronte në Janinë, i cili, siç theksohej në dokumentet e administratës osmane, qe themeluar me nismën e atdhetarëve të viseve të Shqipërisë Perëndimore dhe kishte bërë përparime të shumta në këtë trevë të Shqipërisë.
Në mars-prill të vitit 1906, Komiteti i Manastirit kishte vendosur marrëdhënie me shoqëritë patriotike jashtë atdheut, veçanërisht me ato të Bukureshtit e të Sofjes, të cilat përkrahën programin dhe veprimtarinë e tij.
Krahas librave e gazetave shqipe që sillte nga kolonitë e Sofjes dhe të Bukureshtit, Komiteti i Manastirit shpërndau në pranverën e vitit 1906, në qendrat më të rëndësishme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut qarkore, në të cilat bëhej fjalë për synimet e tij për të siguruar autonominë, madje edhe pavarësinë e Shqipërisë. “Ne, - thuhej në një nga këto akte të Komitetit, - jemi një popull prej më tepër se 2 500 000 frymësh, ndaj nuk duhet të privohemi nga kjo e drejtë”.
Për të siguruar mbështetjen e një Fuqie të Madhe, sikurse ishte Austro-Hungaria, drejtuesit e Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”, nëpërmjet konsullatës së saj në Manastir, kërkuan nga Vjena që t’u jepte ndihmë materiale dhe përgjithësisht të përkrahte veprimtarinë e tyre politike. Në pajtim me udhëzimet që Golluhovski, ministër i Punëve të Jashtme, u dha konsullatave austriake në Shqipëri, në prill të vitit 1906, këto, “për shkak të qëllimeve revolucionare të Komitetit”, mbajtën një qëndrim të rezervuar dhe mjaft të kujdesshëm ndaj tij. Ndërkaq, Vjena përkrahu programin kulturor të Komitetit, i premtoi ndihma financiare për të ngritur shkolla, për të paguar trupën mësimore, për të botuar libra shqip, për të mbajtur shkollën e vajzave në Korçë dhe për të shtuar numrin e nxënëseve të saj. Por në të njëjtën kohë i kërkoi Komitetit që “të mos dilte nga caqet e rrugës paqësore dhe të mos përdorte mjetet e dhunës”.

Qëndresa e armatosur kundërosmane e viteve 1905-1907. Ngjarjet e Kurbinit
Me gjithë punën propagandistike dhe organizative, komitetet “Për lirinë e Shqipërisë” nuk arritën të përqendronin në duart e veta udhëheqjen e lëvizjes në tërë vendin. Në mjaft krahina, e sidomos në vilajetin e Kosovës, vijuan lëvizjet spontane popullore kundër zgjedhës osmane. Qysh në mars-prill të vitit 1905 ngriti krye popullsia e Pejës, e Gjakovës, e Lumës dhe e Mitrovicës, që nuk pranoi të paguante taksën mbi bagëtinë dhe kërkoi nga Porta e Lartë “të lironte të internuarit politikë, të dërguar në Azinë e Vogël dhe të mos lejonte të huajt të përziheshin në atdheun e tyre, në Shqipëri”.
Në dhjetor të vitit 1905 e në fillim të vitit 1906 qëndresa kundërosmane mori përmasa të reja, përfshiu Prizrenin me rrethina. Në mesin e janarit të vitit 1906 vetëm në Gjakovë qenë grumbulluar 2 000 burra të armatosur. Kryengritësit vijuan të këmbëngulnin për lirimin e shqiptarëve të internuar gjatë lëvizjes së viteve 1903-1905 dhe kundërshtuan reformat që do t’i hapnin rrugën copëtimit të atdheut. Popullsia shpresonte gjithashtu se Prizreni do të bëhej kryeqendër e provincës që pritej të formohej nga territoret thjesht shqiptare të vilajetit të Kosovës të përjashtuara nga reformat. Shpallja nga Porta e Lartë (në fundin e janarit të vitit 1906) e amnistisë për të internuarit politikë, që ishin nga Peja, Gjakova, Prizreni e Luma, e qetësoi përkohësisht gjendjen në Kosovë.
Në pranverën e vitit 1906 lëvizja kryengritëse përfshiu përsëri Kosovën, në fillim Pejën e Gjakovën, për t’u shtrirë më pas në Vuçiternë, në Drenicë, në Llap dhe në Plavë e Guci, ku popullsia kundërshtoi të paguante taksat për bagëtinë, për arsimin dhe për blerjen e armatimeve për ushtrinë osmane. Karakter të ashpër morën ngjarjet në Pejë. Gjatë përleshjeve të përgjakshme, që u zhvilluan në muajin mars në kazanë e Pejës ndërmjet kryengritësve e trupave osmane, pati më shumë se 50 të vrarë dhe 200 të plagosur nga të dyja palët. Në prill kryengritësit mbyllën rrugën midis Prizrenit e Pejës. Ngjarje të njëjta ndodhën në sanxhakun e Prishtinës e veçanërisht në Vuçiternë, ku popullsia e fshatrave të tëra (në mars të vitit 1906) u ngrit kundër taksave të reja. Gjendja në Vuçiternë u qetësua vetëm kur Porta e Lartë, pas ndërhyrjes pranë saj të Isa Boletinit (që në atë kohë ishte kthyer nga internimi), premtoi se do të hiqte dorë nga vjelja e taksave të reja.
Në gusht të vitit 1906 popullsia e Drenicës dhe e fshatrave përreth, që vareshin nga kazaja e Vuçiternës, ngriti krye e protestoi kundër vjeljes së taksave për arsimin publik dhe për blerjen e armatimeve. Drenicarët u kumtuan autoriteteve osmane se ata nuk do t’i shlyente këto detyrime, derisa qeveria nuk pranonte të fuste arsimin në gjuhën shqipe, ndërsa armët i përdorte kundër shqiptarëve. Porta e Lartë për të shtypur lëvizjen në Drenicë dërgoi forca të reja ushtarake, të komanduara nga kolonel Hasan Beu, me të cilin u bashkua më pas edhe Shemsi Pasha, që nuk ngurroi të përdorte topat kundër kryengritësve drenicarë, duke vrarë rreth 50 veta e duke plagosur 60 të tjerë.
Në pranverën e në verën e vitit 1906 pakënaqësia në Shqipëri ishte bërë e përgjithshme. Në vitet 1906-1907 u zhvillua qëndresa e popullsisë së Krujës dhe e fshatrave të Kurbinit kundër zgjedhës fiskale osmane. Duke qenë në gjendje të mjerueshme ekonomike, popullsia e këtyre rretheve nuk pranoi të paguante taksën për bagëtinë, për shërbimin ushtarak (bedel-i askerie), si dhe detyrimin e të dhjetës, që qeveria turke po këmbëngulte t’i vilte qysh në vjeshtën e vitit 1905. Ky vendim u mor në mbledhjen që përfaqësuesit e parisë e të vegjëlisë së popullsisë katolike të Kurbinit mbajtën në gusht të vitit 1906 në katundin Delbinisht, ku morën pjesë edhe dom Nikollë Kaçorri e at Shtjefën Gjeçovi. Me kurbinasit u bashkuan banorët e Kthellës, të Ranzës, të Malësisë së Lezhës, të Lurës, të Bregut të Matit, si edhe popullsia myslimane e Krujës.
Edhe pse lëvizja kishte karakter paqësor, valiu i Shkodrës, Sali Zeki pasha, për ta detyruar me forcë popullsinë katolike e myslimane të paguante taksat, në ditët e para të shtatorit të vitit 1906 dërgoi në Kurbin e në Krujë katër batalione ushtarësh, të pajisur me artileri e të komanduara nga Shefki Beu, kajmekam i Durrësit. Kur trupat osmane po u afroheshin fshatrave të Kurbinit dhe të Krujës, popullsia e tyre, sidomos gratë e fëmijët, për t’u shpëtuar masakrave u tërhoq në male, duke marrë me vete edhe bagëtinë. Kurbinasit u strehuan në Ranzë, në Kthellë, në Malësinë e Lezhës e në Mirditë.
Popullsia e fshatrave katolike ose me shumicën popullsi katolike (të Malit të Bardhë, të Skurajt, të Milotit, të Laçit, të Zhejës), të udhëhequr nga Gjin Pjetri, pa marrë parasysh këshillat e arkipeshkvit të Durrësit, imzot Biankit, që shkoi posaçërisht në Delbinisht për të kërkuar prej tyre të mos përdornin armët, në mesin e shtatorit të vitit 1906, iu kundërvu ushtrisë osmane në Skuraj e në Zhejë, ku u zhvilluan dy përleshje të ashpra që zgjatën disa orë, pas të cilave forcat osmane u detyruan të tërhiqeshin.
Autoritetet osmane, me qëllim që ta shtypnin më lehtë lëvizjen, hynë në fillim në bisedime me parinë myslimane të Krujës. Por në takimin që u mbajt, në marrëveshje me kajmakamin e kësaj kazaje, më 20 shtator 1906 në Tallajbe të Krujës, disa qindra përfaqësues të popullsisë myslimane të këtij qyteti, të Pezës e të Ishmit, u rrethuan dhe u goditën pabesisht nga ushtria osmane, e cila vrau 30 prej tyre, duke përfshirë këtu disa kryepleq të kësaj zone, si edhe gra e fëmijë.
Më 1 tetor 1906 Shefki Beu, me qëllim që të ndante myslimanët nga katolikët, filloi bisedimet me parinë e Krujës. Pas masakrës së 20 shtatorit dhe premtimeve të autoriteteve osmane për të lehtësuar banorët myslimanë nga taksa e bagëtisë, më 23 tetor gjendja në Krujë u qetësua dhe u rivendos autoriteti i administratës turke në qytet.
Ndërkaq lufta vijoi në fshatrat e Kurbinit, ku popullsia katolike nuk pranoi të nënshtrohej. Rreth 700 burra të armatosur qëndronin përballë ushtrisë osmane. Me ta u bashkuan edhe forca të tjera nga Kthella fqinje, si edhe popullsia e krahinave malore përreth, e Milotit, e Rrëshenit, e Pishkashit, e Lurës etj., shumica e së cilës ishte katolike. Me ndërmjetësinë e konsullit austro-hungarez në Shkodër, Kral, prifti i Durrësit Nikollë Kaçori më 17 tetor 1906 siguroi marrëveshjen me valiun e Shkodrës, sipas së cilës vendosej një shumë e kufizuar dhe e caktuar më parë për çdo kategori taksash. Kjo marrëveshje u pranua edhe nga kurbinasit, por u shkel nga autoritetet osmane, që vijuan të kërkonin vjeljen e plotë të taksave.
Më 26 tetor deri më 14 nëntor të vitit 1906 ushtria osmane ndërmori një ekspeditë të re edhe më të ashpër ushtarake, gjatë së cilës dogji e grabiti shtëpitë e Gegajt, të Milotit, të Zhejës, të Laçit e të Gjormit dhe shkretoi arat e tyre. Ushtria sulmoi gjithashtu Malësinë e Lezhës, ku ishin strehuar familjet e kurbinasve.
Kryengritësit i bënë ushtrisë osmane një qëndresë të fuqishme, sidomos në Skuraj ku luftimet zgjatën disa orë, si edhe te Shkalla e Matit. Për të shmangur shpartallimin e plotë, Shefki Beu, pasi la në këto vende disa dhjetëra ushtarë të vrarë, më 14 nëntor u tërhoq në fushën e Matit, duke mbajtur vetëm disa pika të kontrollit të rrugëve. Kurbinasit, edhe pse të kërcënuar nga të ftohtit, uria e vdekja, vazhduan të rezistonin dhe të qëndronin me familjet e tyre në male gjatë gjithë dimrit të 1906-1907-s.
Ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha, sidomos ato të përfaqësuesve austro-hungarezë pranë qeverisë së Stambollit, pas lutjeve të përsëritura që popullsia e Kurbinit u bëri atyre në janar e në shkurt të vitit 1907, nuk mbetën pa rezultat. Por edhe Porta e Lartë, duke parë se me masa terrori nuk po e thyente dot qëndresën e popullsisë së Kurbinit dhe se zgjatja e kryengritjes në këtë krahinë po ulte prestigjin e saj dhe po u jepte shkas ndërhyrjeve të shteteve të huaja, vendosi t’u bëjë lëshime kurbinasve. Pas bisedimeve, që zhvilloi në Shkodër me përfaqësuesit e kryengritësve në fundin e prillit, valiu i ri i kësaj province, Mustafa Hilmi Pasha, në ditët e para të majit 1907 u premtoi kryengritësve se sulltani u fal veprimet e tyre të armatosura, heq taksën mbi bagëtinë, ul të gjitha taksat e tjera dhe se qeveria do t’i ndihmonte për rindërtimin e shtëpive të djegura gjatë ekspeditave ushtarake. Pas kësaj kurbinasit, që u siguruan për plotësimin e kërkesave, u kthyen përsëri në fshatrat e tyre.

Veprimtaria e çetave të armatosura (1906-1908)
Ndonëse kryengritjet popullore me karakter lokal vazhduan, tipari themelor i lëvizjes kombëtare të viteve 1905-1908 ishte fillimi i organizimit të saj në përmasa kombëtare, vendosja e një drejtimi të njëjtë, që realizohej nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si edhe krijimi i çetave të armatosura, të cilat merreshin me përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar dhe me përgatitjen e popullit për kryengritjen e përgjithshme. Komiteti Qendror “Për lirinë e Shqipërisë” hartoi edhe Rregulloren e çetave (“Udhë-Rrëfenjësi i Trimave, Komiteti Shqipërisë”), ku, krahas programit politik kombëtar, përcaktoheshin edhe rregullat e organizimit, nga komitetet e pleqësitë të zgjedhura prej tyre, të “trupave të armatosura”, siç quheshin çetat në këtë dokument. Sipas “Udhë-Rrëfenjësit”, çetat do të përhapeshin në malet e Shqipërisë, por do të kishin njësitë e tyre të armatosura e të fshehta edhe në fshatrat e vendit. Do të formohej kështu një ushtri kombëtare, e organizuar me komandat e saj dhe e shtrirë në gjithë vendin, që do të bashkonte në radhët e saj vullnetarisht gjithë “trimat shqiptarë”, myslimanë e të krishterë.
Vendimi për të krijuar çetat e para si njësi lufte e të propagandës kombëtare u mor nga Komiteti i Manastirit në janar të vitit 1906. Komiteti, për mungesë të mjeteve financiare, nuk arriti të armatoste qysh në fillim, siç e kishte parashikuar, 500 luftëtarë në radhët e çetave. Megjithatë formoi një varg çetash, që vepronin në vise të ndryshme të vendit, sidomos në Shqipërinë e Jugut e të Mesme. Çeta e parë u krijua në prillin e vitit 1906 në Kolonjë të Korçës, me 20 luftëtarë dhe e komanduar nga Bajram Topulli. Veprimet e saj u shtrinë edhe në Gorë, Starovë, Bërzeshtë, Gramsh, Opar e më pas edhe në rrethet e vilajetit të Janinës. Në Kolonjë u formuan gjithashtu çetat e komanduara nga Fehim Zavalani e Sali Butka.
Çeta të tjera të armatosura, që përgjithësisht ishin të vogla vepronin në pranverën e në verën e vitit 1906 në rrethet e Beratit, të Devollit, të Leskovikut e të Përmetit. Nga një letër e Bajram Topullit kuptohet se në maj të vitit 1906 ndikimi i Komitetit dhe i lëvizjes së udhëhequr prej tij ishte i gjerë, shtrihej në Janinë, Gjirokastër, Berat, Vlorë, Mallakastër, Myzeqe, Kolonjë, Korçë, Tiranë, Elbasan, Ohër, Dibër dhe në vende të tjera.
E shqetësuar nga veprimtaria propagandistike e çetave, qeveria turke mobilizoi për ndjekjen e tyre ushtarët rezervistë. Përpjekja e parë serioze ndërmjet çetave shqiptare dhe ushtrisë turke u bë në maj të vitit 1906 afër Leskovikut.
Çetat shqiptare luftonin gjithashtu kundër bandave të andartëve grekë, që persekutonin atdhetarët shqiptarë dhe përgatisnin truallin për helenizimin dhe aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Përkundrejt këtyre veprimeve dhe veçanërisht për t’u hakmarrë për masakrimin e atdhetarit Papa Kristo Negovani e bashkëfshatarëve të tij, çeta e Çerçiz Topullit në shtator 1906 vrau mitropolitin grek të Korçës, Fotin, si një nga nxitësit e akteve të dhunshme të bandave greke në sanxhakun e Korçës.
Edhe në sanxhakët e në kazatë e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si në atë të Kumanovës, në fshatrat rreth Shkupit, në rrethet e Ohrit, të Manastirit, të Dibrës etj., gjatë viteve 1905-1906 ishin ngritur çeta të armatosura shqiptare, të cilat, ndonëse nuk ishin të gjitha të organizuara nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, ndiqnin po ato qëllime atdhetare, mbronin bashkëkombësit e tyre nga dhuna e bandave serbe e bullgare, që vepronin në këto vise.
Qeveria turke ra shpejt në gjurmët e Komitetit të Manastirit. Në urdhrin që i dërgoi në fillim të prillit komandës ushtarake të Manastirit, Porta e Lartë theksonte se Komiteti Shqiptar, i formuar në pjesën perëndimore të Shqipërisë, ka shkuar shumë përpara në veprimtarinë e tij dhe kërkonte që të merreshin informata për të. Në korrik 1906 ajo ndërmori masa të rrepta kundër anëtarëve dhe përkrahësve të Komitetit të Manastirit. Midis të arrestuarve pati edhe shumë oficerë të garnizonit ushtarak të Manastirit dhe nëpunës të aparatit shtetëror, që ishin bashkuar me Komitetin. Me urdhër të sulltanit, në fundin e korrikut u arrestua dhe u dërgua i lidhur në Stamboll Nafiz Beu nga Ohri, kolonel (lejtnant) i kavalerisë osmane, që pati shkuar fshehurazi për qëllimet e Komitetit në Manastir, në Korçë, në Shkup e në Tetovë. Në janar të vitit 1907 u shpallën në gazetën zyrtare të vilajetit të Manastirit emrat e atdhetarëve, që duhej të dorëzoheshin e të arrestoheshin sa më parë, ndër të cilët ishin Bajo e Çerçiz Topulli, Beqir Sali Butka, Islam Arifi, Ahmet Zylfiqari, Dervish Ismaili, Fejzo Beu nga Dëshnica, Mersin Abdyli etj.
Këto ndjekje të autoriteteve turke e vështirësuan veprimtarinë e Komitetit të Manastirit si organ qendror, i detyruan udhëheqësit e tij ta shpërngulnin qendrën e vet në Bukuresht dhe të linin në Manastir një komitet lokal, që mbante lidhje me Bukureshtin. Në nëntor 1906 vëllezërit Bajram e Çerçiz Topulli u detyruan të largoheshin nga atdheu për në Sofje e Bukuresht. Në Bullgari (Rusçuk) u vendos pas arratisjes edhe Idriz efendi Gjakova.
Ndërkaq, veprimtaria e çetave nuk u ndërpre. Në fundin e vitit 1906 u formuan katër çeta të tjera, si ajo e komanduar nga Fejzo Dëshnica (me 8 luftëtarë), që kaloi në rrethin e Dibrës, ajo e Riza Beut (me 17 veta), që vepronte në Kolonjë, e Apostol Kuçkovës (me 7 veta), që u hodh në rrethet e Prespës dhe e Sait Efendiut (me 5 luftëtarë), në afërsi të Korçës.
Në Sofje dhe në Bukuresht, ku qëndruan nga nëntori i vitit 1906 deri në pranverën e vitit 1907, Bajo e Çerçiz Topulli, së bashku me Nikolla Lakon, të përkrahur nga shoqëritë atdhetare shqiptare e sidomos nga Shahin Kolonja e Kristo Luarasi (në Sofje), nga Pandeli Evangjeli, Rafael Dako, vëllezërit Zografi (në Bukuresht) dhe dr. Ibrahim Temoja (në Kostancë) mbajtën një varg mbledhjesh dhe morën masat për sigurimin e ndihmave financiare për luftën e armatosur të çetave në Shqipëri. Në prill 1907 Bajram Topulli po për këtë qëllim shkoi në Paris, ndërsa në korrik të atij viti në ShBA, ku me ndihmën e Fan Nolit dhe të atdhetarëve të tjerë të kolonisë shqiptare të Bostonit mblodhi ndihma për Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”. Shoqëritë atdhetare të Bostonit dhe të Nju-Jorkut organizuan edhe mitingje proteste kundër terrorit osman dhe dhunës së bandave të andartëve grekë në Shqipëri. Mjete financiare për Komitetin u grumbulluan edhe në koloninë shqiptare të Kajros dhe të Egjiptit në përgjithësi.
Formimi i çetave dhe fillimi i luftës së organizuar u përkrah e u propagandua në mënyrë të veçantë nga organet e shtypit atdhetar shqiptar, si “Drita” (Sofje), “Kombi” (Boston), “Shpnesa e Shqypnisë” (Raguzë-Trieste-Romë) etj. Për shkak të lidhjeve të redaktorit të saj, Shahin Kolonja, me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”, gazeta “Drita” (Sofje) u kthye në organ të këtij Komiteti. Në dhjetor të vitit 1906 u botua në këtë gazetë artikulli i Çerçiz Topullit “Ndjenjat e një mëmëdhetari”, në të cilin u bëhej thirrje shqiptarëve “... të bashkoheshin gegë e toskë, të krishterë e muhamedanë, të dalim maleve, të luftojmë deri në vdekje, dhe të bëjmë që të dëgjohet zëri i kryengritjes që nga Preveza e gjer në kufijtë e Serbisë e të Malit të Zi”.
Megjithatë, jo të gjithë atdhetarët shqiptarë mbajtën të njëjtin qëndrim ndaj luftës së armatosur të çetave. Kështu, në revistën “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909), drejtuar nga Faik Konica, që ishte ndër organet kryesore të shtypit shqiptar, u botuan disa shkrime (“Mendime të fundit të motit”, nr.11, 1902, “Bajo Topulli dhe politika e asasinatëve”, nr.8, 1906), në të cilët kryengritja shqiptare quhej “e kotë dhe e dëmshme”, kërkohej që lëvizja kombëtare të kufizohej në caqet e një lëvizjeje kulturore dhe dënoheshin sidomos atentate të tilla, siç qe vrasja e mitropolitit grek Foti. Por shkrime të këtij lloji, në të cilat kundërshtohej lufta e armatosur e çetave dhe propagandohej si “udha më e shkurtër dhe më e mbarë për çlirimin e Shqipërisë” “përhapja në popull e shkrimit dhe e këndimit shqip, e dijeve dhe diturisë”, u botuan edhe në organet e tjera të shtypit shqiptar, duke përfshirë edhe gazetën “Drita” të Sofjes.
Në pranverën e vitit 1907 Bajo Topulli, për të qetësuar Vjenën, e cila nuk ishte e prirur të përkrahte veprimet që do të cenonin status quo-në në Ballkan, u deklaroi përfaqësuesve të saj konsullorë se “situata në Shqipëri ende nuk ishte pjekur për një kryengritje të përgjithshme”, por për ta përgatitur atë komitetet “Për lirinë e Shqipërisë” do të vazhdonin të organizonin çeta të armatosura, të cilat, megjithatë, nuk do të ndërmerrnin akte terroriste dhe do të merreshin me përhapjen e ideve kombëtare te shqiptarët.
Në mars të atij viti atdhetarët shqiptarë të kolonisë së Sofjes organizuan një çetë tjetër, nën komandën e Çerçiz Topullit, me të cilin u bashkua shkrimtari atdhetar Mihal Grameno (që kishte ardhur nga Bukureshti) dhe Idriz Gjakova, që në atë kohë ndodhej në Bullgari. Çetës iu vu si detyrë, para së gjithash, të përhapte “ndjenjat kombëtare në të gjitha anët e Shqipërisë”. Në prill të vitit 1907 çeta u nis nga Italia (Brindizi) dhe zbarkoi në bregdetin shqiptar, afër Vlorës. Ajo zhvilloi një veprimtari të gjerë propagandistike në Shqipërinë e Jugut, sidomos në krahinat e Gjirokastrës e të Korçës, për t’i ngritur shqiptarët në luftë për çlirimin e vendit, shpërndante flamuj të Shqipërisë, fotografi të Skënderbeut dhe libra e abetare shqipe, të sjella nga kolonitë e Bukureshtit e të Sofjes.
Më 1907, krahas me luftën e çetave, vijuan lëvizjet popullore në qytete e fshatra të ndryshme të vendit kundër barrës së rëndë të taksave dhe administratës osmane në përgjithësi. Në janar ato përfshinë sanxhakun e Pazarit të Ri dhe atë të Prishtinës, ku dhjetëra fshatra u ngritën e kërkuan nga qeveria të hiqte taksat e nëpunësit turq, kajmakamët, komandantët e xhandarmërisë etj. Me gjithë përpjekjet e autoriteteve osmane për të shtypur lëvizjen, duke përdorur njëkohësisht edhe përndjekjet edhe bisedimet me krerët e shqiptarëve, ajo dora-dorës u përhap në gjithë vilajetin e Kosovës dhe në pranverë kishte përfshirë edhe krahina të tilla si Llapin, Drenicën, Mitrovicën, Preshevën etj.
Udhëheqësit e lëvizjes u orvatën t’i jepnin asaj një karakter të organizuar, duke vendosur një besë të përgjithshme. Këtij qëllimi i shërbeu tubimi që u mbajt në fillim të shkurtit 1907 në Junik, ku morën pjesë krerët e Drenicës, të kazasë së Vuçiternës, ata të Rekës e të Malësisë. Meqë qeveria vazhdoi të këmbëngulte për të mbledhur taksat dhe për të zbatuar masat e reja dhe nuk pranoi një varg kërkesash të shqiptarëve, krerët e popullsisë së Pejës, të Prizrenit, të Gjakovës, të Prishtinës e të Gjilanit bënë përpjekje për të thirrur, në fillim të shkurtit, në mënyrë të fshehtë, një kuvend në katundin Luka të Gjakovës, në të cilin do të vendosej një besë ose lidhje e përgjithshme. Dokumentet konsullore franceze dëshmojnë se në shkurt të vitit 1907 ishte shpallur tanimë një Besëlidhje e përgjithshme për tërë Shqipërinë, e cila do të përcaktonte masat për të organizuar qëndresën kundër qeverisë osmane dhe ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Turqinë Evropiane. Në prill u mbajt në Preshevë një tubim i gjerë i shqiptarëve, ku morën pjesë 2 000 veta, që kërkuan nga qeveria të pezulloheshin taksat e reformat e parashikuara dhe të krijoheshin gjykatat shqiptare vendase.
Këto orvatje për organizimin e qëndresës së armatosur popullore në Kosovë, ishin të lidhura me rritjen e propagandës së ideve kombëtare, në të cilën, krahas veprimtarëve të tjerë, kishte dhënë ndihmesën e tij edhe Ismail Qemali.
Ngjarje të rëndësishme ndodhën në maj të vitit 1907 në Elbasan, ku popullsia, e pakënaqur nga administrata osmane, dëboi mytesarifin dhe komandantin e xhandarmërisë. Të njëjtën gjë bënë me kajmakamin turk edhe banorët e Peqinit. Qeveria, e shqetësuar nga lajmi se kryengritësit kërkonin pavarësinë, dërgoi në Elbasan katër batalione e forca të artilerisë, të komanduara nga Shemsi Pasha, që shtypën lëvizjen kryengritëse në këtë sanxhak. Shemsi Pasha kishte marrë urdhër të zhdukte edhe shfaqjen më të vogël të idesë së pavarësisë së Shqipërisë.
Në vjeshtën e vitit 1907, pas disa tubimeve që u mbajtën në kazatë e vilajetit të Kosovës, në atë të Prizrenit, të Pejës, të Prishtinës, të Lumës e në qendra të tjera, u formua një shoqëri e re, me emrin “Besa”, që gëzonte përkrahjen e atdhetarëve të kësaj treve e sidomos të intelektualëve, të mësuesve, të nxënësve, të nëpunësve etj. Ajo kishte si detyrë të bashkonte shqiptarët e të tri besimeve në luftë për të mbrojtur të drejtat kombëtare të shqiptarëve kundër lakmive pushtuese të shteteve fqinje, terrorit të bandave të tyre të armatosura dhe dhunës së sunduesve osmanë. Shoqëria “Besa” u bënte thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin me çetat e armatosura, “me apostujt e lirisë në të gjitha malet dhe fushat e Shqipërisë, për ta tërhequr popullin në rrugën e vërtetë të lirisë”.
Ashtu si komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, edhe Shoqëria “Besa” grishte shqiptarët që të përgatiteshin për kryengritjen e armatosur, e cila parashikohej të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe do të ishte, siç thuhej në thirrjen e saj, “një luftë e vërtetë dhe e hapur, për lirinë dhe bashkimin e atdheut tonë të dashur”.
Në shtator 1907 gazeta “Drita” botoi thirrjen “Çonju”, të atdhetarit të shquar Hilë Mosit, drejtuar shqiptarëve, të pasur e të varfër, burra e gra, të rinj e pleq, mësuesve, nxënësve, priftërinjve e hoxhallarëve, në të cilën i grishte të punonin e të përgatiteshin për kryengritjen që do të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe që do të sillte lirinë e Shqipërisë. Nga luftëtarët e çetave, nga “apostujt e lirisë” që qëndronin në male, kërkohej që të “përhapnin mendimin kombëtar në të gjitha anët” e Shqipërisë. Në shkrimin tjetër “Gegë ku e latë?”, botuar po në këtë gazetë në janar të vitit 1908, Hilë Mosi u bënte thirrje gegëve, myslimanë, katolikë e ortodoksë, që të bashkoheshin me toskët, “që kishin dalë maleve për lirinë e atdheut” dhe “të rroknin martinat kundër armikut”.
Më 1 janar 1908 “Shpnesa e Shqypnisë” publikoi thirrjen “Klithje” të atdhetarit dibran Josif Bagëri, i vendosur atëherë në Bullgari, ku kërkohej të mblidhej një kongres mbarëshqiptar, i cili të formonte një Komitet të përgjithshëm, që do të përbënte bazën për një qeveri shqiptare, dhe të organizonte kryengritjen e përgjithshme në vend. Më 1 shkurt 1908 po në gazetën “Drita” u botua shkrimi “Letër nga malet e Shqipërisë”, hartuar nga Çerçiz Topulli si komandant dhe Mihal Gramenoja si sekretar i çetës, ku theksohej se ushtria e luftëtarëve të lirisë po shtohej dita-ditës dhe se ishte detyrë e çdo atdhetari të ndihmonte Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” “në qëllimin e tij të shenjtë ndaj atdheut”.
Në pranverën e vitit 1908 veprimtaria e çetave, pas një rënieje të përkohshme që pati gjatë dimrit, mori hov përsëri. Çetat vepronin me sukses në rrethet e Gjirokastrës, të Korçës dhe të Kosturit. Me vendim të Komitetit të Gjirokastrës, një pjesë e çetës me Çerçiz Topullin në krye, në fillim të marsit të vitit 1908 vrau në Gjirokastër komandantin e xhandarmërisë së vendit, që ishte bërë i njohur për veprimet terroriste dhe për përndjekjet kundër atdhetarëve e popullsisë në Berat, kohët e fundit edhe në Gjirokastër. Pas disa ditësh, më 18 mars, forcat turke, të dërguara nga valiu i Janinës për të ndjekur çetën, e rrethuan këtë në fshatin Mashkullorë të Gjirokastrës. Aty u zhvillua një përpjekje e pabarabartë dhe e ashpër. Luftëtarët patriotë, gjatë një dite të tërë, u bënë ballë sulmeve të pareshtura të forcave të shumta turke dhe mundën të çanin rrethimin; në këtë betejë mbeti i vrarë vetëm një luftëtar, Hajredin Tremishti. Të nesërmen prefekti i Gjirokastrës, në njoftimin që i bënte valiut të Janinës, pranonte humbjet në njerëz që forcat osmane kishin pasur në përpjekjen e Mashkullorës. Lufta e Mashkullorës, e cila u përjetësua edhe në këngët popullore, pati jehonë të gjerë në Shqipëri, ndërsa Hajredin Tremishti u quajt nga shtypi atdhetar shqiptar “dëshmor i kombit”.
Shtypi shqiptar, sidomos gazetat “Drita”, “Kombi”, “Shpnesa e Shqypnisë” etj., në gjysmën e parë të vitit 1908 u bënin thirrje të rinjve shqiptarë që mobilizoheshin në ushtrinë osmane për t’u dërguar në vende të tjera, që “të braktisnin ushtrinë dhe të bashkoheshin me kryengritësit shqiptarë për të luftuar kundër tiranisë së egër osmane”. Çetat i shtuan radhët me luftëtarë të tjerë, midis të cilëve kishte shumë të rinj që dezertonin nga radhët e ushtrisë turke, si dhe mjaft vullnetarë të ardhur nga kolonitë shqiptare të mërgimit etj.
Çetat e lidhura me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” vazhduan të përshkonin krahina të ndryshme të Shqipërisë së Jugut. Në maj të vitit 1908 një nga këto çeta, e përbërë prej 63 vetash, hyri në Sarandë, sulmoi godinat e administratës shtetërore lokale dhe qëndroi atje për 6 orë. Për të ndjekur çetën, autoritetet osmane dërguan nga Preveza në rrethin e Sarandës forca të tjera të xhandarmërisë, që bënë arrestime të shumta nga popullsia. Më shumë se 70 veta, myslimanë e të krishterë, u dërguan të lidhur në Prevezë e prej andej në Janinë. Ngjarjeve të Sarandës u bëri jehonë edhe shtypi i huaj evropian.
Në qershor çetat u përleshën me ushtritë turke në Libohovë, në Progonat e në Dhrovian. Më 20 qershor çeta e Çerçiz Topullit, e përbërë nga 150 veta, hyri në rrethin e Pogonit, ku gjatë 8 orëve luftoi me forcat e xhandarmërisë. Në fillim të korrikut çetat zhvilluan luftime në malet e Vodicës. Pas atentateve që çetat bënë kundër mytesarifit (prefektit) dhe kryetarit të gjykatës së Gjirokastrës, këta u detyruan të jepnin dorëheqjen.
Shtypi shqiptar shkruante në ditët e para të korrikut se një batalion ushtarësh të rinj, të mobilizuar në Elbasan për t’u dërguar në Jemen, “lidhën besën që të dalin maleve e më mirë të vriten të tanë këtu, se të vdesin në Jemen”, si edhe për dezertimin e bashkimin me çetat shqiptare të një batalioni rekrutësh në Manastir dhe të një tjetri në Janinë. Shtypi njoftonte gjithashtu se “Toskëria e sidomos ana e Beratit, Myzeqeja dhe Korça ishin mbushur me kryengritës shqiptarë”.
Zgjerimi në Shqipërinë e Jugut i luftës së armatosur të çetave, të organizuar nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si dhe lëvizja kundër ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e zgjedhës osmane në vilajetin e Kosovës, treguan se në vigjiljen e Revolucionit xhonturk të korrikut të vitit 1908 Shqipëria ndodhej para një kryengritjeje të përgjithshme.
*
* *
Në vitet 1905-1907 filloi të merrte pjesë në jetën politike të vendit edhe një kategori tjetër shoqërore, punëtorët. Edhe pse nuk munguan të shfaqnin pakënaqësinë ndaj pagës së ulët dhe gjendjes së keqe ekonomike, punëtorët u angazhuan më shumë në lëvizjen e përgjithshme kombëtare kundër dhunës së aparatit shtetëror dhe robërisë osmane.
Në qendra të tilla, siç ishte Shkodra, u formuan shoqëritë e para punëtore. Në mars të vitit 1905 u themelua në Shkodër “Shoqëria punëtore për ndihmën reciproke”, ku, përveç punëtorëve, bënin pjesë edhe zejtarë e intelektualë. Megjithëse vepronte ilegalisht, ajo shumë shpejt u detyrua ta ndërpriste veprimtarinë e vet për shkak të ndjekjeve të aparatit shtetëror osman.
Në vitet 1904-1905 u bënë grevat e para të punëtorëve. Në mars 1904 punëtorët e ngarkim-shkarkimit në Durrës shpallën grevë kundër shoqërisë sipërmarrëse vendase, duke kërkuar ngritjen e mëditjes për punën e kryer natën edhe kur deti nuk ishte i qetë. Në maj 1905 punëtorët këpucarë në Shkodër u paraqitën pronarëve të punishteve një varg kërkesash për përmirësimin e gjendjes ekonomike dhe për ngritjen e pagës. Meqë këto kërkesa u hodhën poshtë, më shumë se 60 punëtorë e shegertë të punishteve të këpucëve shpallën grevë dhe u grumbulluan jashtë qytetit, ku u mbajtën fjalime për të drejtat e punëtorëve. Greva u shtyp nga autoritetet osmane, që arrestuan nismëtarët e saj duke i akuzuar si “komplotistë” kundër qeverisë. Po në pranverën e vitit 1904, disa ditë pas fillimit të grevës së këpucarëve, shpallën grevë punëtorët e punishteve të duhanit, ata të fabrikës së cigareve, si edhe punëtorët rrobaqepës që kërkuan ngritjen e pagës së punës. Greva përfundoi me plotësimin e kërkesave të punëtorëve nga drejtuesit e punishteve.
Më 1905 për herë të parë u kremtua në Shkodër 1 Maji, festa ndërkombëtare e punëtorëve. Atë ditë një grup punëtorësh të ngarkim-shkarkimit, zejtarësh, kallfësh dhe arsimtarësh organizuan një piknik jashtë qytetit.
Më 1906, me nismën e një grupi punëtorësh, zejtarësh e tregtarësh të vegjël, u krijuan në Shkodër kooperativa pune, si edhe një kooperativë konsumi, që mbaheshin me kontributin e pjesëmarrësve të tyre, ndërsa më 1 prill 1907, po në këtë qytet, u themelua “Shoqëria ndihmëtare” që kishte për qëllim të ndihmonte të varfrit dhe të sëmurët. Duke qenë më e gjerë dhe më e organizuar se të parat, ajo u bë e njohur në qytet. Për të ndihmuar në zgjimin e punëtorëve, Shoqëria ngriti edhe një shkollë nate ku, krahas mësimeve të gjuhës shqipe e ideve atdhetare, merreshin njohuri edhe për të drejtat e punëtorëve.
Një muaj pas krijimit të “Shoqërisë ndihmëtare” dhe nën udhëheqjen e saj në Shkodër u kremtua gjerësisht dita e 1 Majit (1907), në të cilën morën pjesë punëtorë, shegertë etj. Ata manifestuan nëpër rrugë, duke kënduar këngë atdhetare e duke hedhur parulla për “lirinë e përparimin e përgjithshëm, për vëllazërimin e bashkimin e popullit” etj. Në kushtet e Shqipërisë së robëruar, festimet e 1 Majit shërbenin më shumë për zgjimin kombëtar të shqiptarëve në luftën për çlirimin e atdheut. Kremtimet e 1 Majit të vitit 1907 u bënë nën parullën “Rroftë Shqipëria!”.
Por shoqëritë punëtore qysh në lindjen e tyre u përndoqën nga administrata osmane. Në shtator të vitit 1907 xhandarmëria bastisi lokalet e “Shoqërisë ndihmëtare”, arrestoi udhëheqësit e saj dhe sekuestroi dokumentet e orenditë. Në këto kushte “Shoqëria ndihmëtare” u shpërnda pas pesë muajve të ekzistencës së saj.

Çështja e aleancës shqiptaro-greke dhe bullgaro-shqiptare (1907)
Rritja e lëvizjes së organizuar shqiptare për çlirimin kombëtar ngjalli interes të veçantë në qarqet drejtuese të Greqisë e të Bullgarisë, që shpresonin ta përdornin atë për qëllimet e tyre dhe ta drejtonin kundër rivalëve të vet, që secila palë i paraqiste si armiq të shqiptarëve.
U dalluan sidomos qarqet politike të Athinës. Gjatë viteve 1906-1907, kur u duk qartë se ideja e “një mbretërie dualiste greko-shqiptare”, e propaganduar nga Athina, kishte dështuar përfundimisht dhe se nuk do të pranohej nga shqiptarët, të cilët po luftonin në mënyrë më të organizuar për një shtet kombëtar të pavarur ose autonom, qarqet politike të Greqisë dolën me kërkesën e vendosjes së një aleance greko–shqiptare. Ky orientim u quajt në qarqet diplomatike greke dhe evropiane si një politikë realiste e njëherazi nacionale, që Athina filloi të ndiqte ndaj Shqipërisë.
Përveç organizatës greke me emrin “Lidhja shqiptaro-greke”, për afrimin ndërmjet shqiptarëve e grekëve dhe për vendosjen e një aleance ndërmjet tyre kundër serbëve e bullgarëve, filloi të punonte edhe Shoqata “Helenizmi” (“Helenizmos”), me qendër në Athinë, e kryesuar nga Nikolla Kazazi, profesor e personalitet i njohur grek.
Edhe shqiptarët, të mbetur vetëm dhe pa asnjë përkrahje përballë sunduesve osmanë, të rrezikuar nga politika shoviniste e shteteve fqinje, synonin të përfitonin nga kontradiktat ndërmjet tyre dhe të hynin në bashkëpunim me ata popuj që do të respektonin kërkesat e tyre për çlirimin kombëtar. Duke u nisur nga këto motive, Ismail Qemali, që i kushtonte një vëmendje të madhe gjendjes ndërkombëtare të Shqipërisë, e quante të dobishëm për çështjen shqiptare vendosjen e një bashkëpunimi shqiptaro-grek. Që kur ishte në Turqi, ai kishte bërë përpjekje për t’i bindur udhëheqësit e pakicave greke në Perandorinë Osmane që të bashkëpunonin me shqiptarët dhe me forcat përparimtare turke në bazë të ruajtjes së status quo-së në Turqi dhe zbatimit të reformave decentralizuese. Por kjo vijë politike hasi në kundërshtimin e qarqeve qeveritare të Athinës dhe të organizatave greke që vepronin në Greqi.
Pas largimit nga Turqia, Ismail Qemali, edhe pse i njihte lakmitë pushtuese të Greqisë ndaj Shqipërisë, duke synuar të siguronte përkrahjen e saj kundër një invazioni të mundshëm sllav, të Serbisë e të Bullgarisë, që cenonin interesat shqiptare në vilajetet e Kosovës e të Manastirit dhe ato greke në Maqedoni, arriti të lidhte një marrëveshje për një bashkëpunim shqiptaro-grek. Bisedimet e para për një aleancë shqiptaro-greke i pati filluar në vitin 1906 me kryetarin e shoqërisë “Helenizmi” Nikolla Kazazi. Në shkurt të vitit 1907 shkoi përsëri në Athinë, ku pas disa takimesh me të dhe me personalitete të tjera greke, përfundoi me ta një aleancë a lidhje shqiptaro-greke, tezat themelore të së cilës u shpallën në një manifest të posaçëm më 4 prill 1907. Ky manifest u publikua në shtypin e Athinës, në emër të “Komitetit të Lidhjes greko-shqiptare”. Po në atë ditë u nënshkrua edhe një “Protokoll i veçantë”, ku parashikohej themelimi në Paris i një “Shoqërie shqiptare”, e cila, së bashku me atë greke “Helenizmi” dhe duke qenë e barabartë me të, do të merrte masa konkrete për zbatimin e marrëveshjes.
Në të dyja këto dokumente vihej theksi në interesin e përbashkët të grekëve dhe të shqiptarëve, si popujt më të lashtë të Gadishullit Ballkanik, për t’u mbrojtur nga një agresion i ardhshëm bullgaro-serb. Shqiptarët e grekët angazhoheshin të respektonin status quo-në në Lindje, të përkrahnin reformat e Fuqive të Mëdha, por me kusht që ato të ishin radikale dhe për të gjithë popujt e Perandorisë Osmane.
Në marrëveshjen greko-shqiptare dhe në të dyja aktet e saj ishte vënë si kusht kryesor barazia e plotë midis dy palëve, nuk pranohej asnjë lloj federate greko-shqiptare, a nënshtrim i Shqipërisë ndaj Greqisë, ose ndonjë lëshim territorial ndaj saj. “Programi ynë i përbashkët, - thuhej në manifest, - është evolucioni nacional i secilës racë, por në kufijtë e saj historikë; sa kohë që do të ruhej gjendja aktuale, do të punohej për krijimin e një atdheu (shteti - shën. i aut.) shqiptar, të lirë dhe të pavarur, si edhe për rindërtimin e tokave greke, në qoftë se ndonjëherë regjimi i sotëm politik do të zhdukej”. Edhe në “Protokoll” shpallej “mbrojtja e ndërsjelltë dhe e përbashkët e të drejtave të të dy popujve, kufizimi i ambicjeve të të dy popujve brenda kufijve të tyre historikë dhe gjeografikë, duke marrë në konsideratë shumicën e banorëve që flasin një nga të dyja gjuhët”. I bindur se këto dokumente nuk do ta cenonin aspak të drejtën e shqiptarëve për një jetë shtetërore të pavarur, Ismail Qemali vinte në dukje në një nga deklaratat publike të bëra në atë kohë për marrëveshjen greko-shqiptare se “Shqipëria, që ka gjuhën e saj, letërsinë e saj, historinë dhe traditat e saj, ka të drejtë të kërkojë njohjen e saj kombëtare sipas idealeve të lirisë dhe të pavarësisë“.
Këto parime të barazisë ndërmjet dy popujve, që nuk linin asnjë shteg për cenimin nga Greqia të tërësisë territoriale të Shqipërisë, mbrojti Ismail Qemali edhe në intervistën që i dha gazetës “Tribuna” (Romë) në fundin e korrikut të vitit 1907, në të cilën theksoi se bashkëpunimi ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve kishte si bazë “zhvillimin paralel të të dy kombeve në sferën kombëtare të secilit”. “Shqiptari, - vijonte më tej Ismail Qemali, - i njohur për gjuhën e tij, për historinë e tij dhe për ndërgjegjen e tij, do të vazhdojë të qëndrojë aty ku ndodhet efektivisht, po ashtu edhe greku”.
Por ngjarjet e mëvonshme treguan se Greqia nuk kishte ndërmend të hiqte dorë nga synimet e saj pushtuese ndaj territoreve shqiptare. Qysh në mars të vitit 1907, kur marrëveshja shqiptaro-greke ishte tanimë e përgatitur, kryeministri i Greqisë Teodokis, gjatë takimit me të dërguarin e Vjenës në Athinë, shprehu haptazi pretendimet greke për Epirin (Shqipërinë e Jugut).
Ndërkaq, bashkëpunimi dhe aleanca që Ismail Qemali lidhi me Greqinë u kundërshtua nga qarqet atdhetare shqiptare në çdo anë të Shqipërisë. Në artikujt e korrespondencat e botuara në shtypin shqiptar të kohës këto rrethe, duke marrë parasysh politikën shoviniste të Greqisë dhe synimet e saj për t’i shtrirë, pas shkatërrimit të Perandorisë Osmane, rivendikimet e saj në pjesën më të madhe të Shqipërisë, hodhën poshtë çdo mundësi për aleancë me Greqinë. Në të vërtetë, bashkëpunimi shqiptaro-grek mbeti një deklaratë e thjeshtë që nuk mundi të vihej kurrë në jetë.
Përpjekje të njëjta për vendosjen e një aleance me shqiptarët bënë në pranverën e vitit 1907 edhe qarqet politike të Bullgarisë. Në mars të atij viti ministri bullgar Genadiev i propozoi Bajram Topullit, që në atë kohë ndodhej në Sofje, të vendosnin një bashkëpunim ndërmjet çetave kryengritëse shqiptare dhe atyre bullgaro-maqedone, që vepronin respektivisht në Shqipëri e në Maqedoni. Bullgarët premtuan me këtë rast t’i furnizonin shqiptarët me armë. Ideja e një aleance shqiptaro-bullgare, me të cilën parashikohej të bashkoheshin edhe vllehët, u përkrah edhe nga përfaqësues të veçantë të kolonisë shqiptare të Bullgarisë. Por Bajo Topulli dhe veprimtarët e tjerë shqiptarë, megjithëse përkrahnin luftën çlirimtare të popullsisë maqedone, duke njohur lakmitë pushtuese të qarqeve politike të Bullgarisë ndaj territoreve shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si dhe synimet e tyre për t’i përdorur shqiptarët kundër invazionit serb e grek në Turqinë Evropiane, nuk pranuan të bashkëpunonin me ta.

Zgjerimi i lëvizjes atdhetare në kolonitë e mërgimit (1896-1908)
Ngritja e lëvizjes kombëtare në Shqipëri në vitet e fundit të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX solli si rrjedhojë shtimin e shoqërive atdhetare në kolonitë shqiptare të mërgimit dhe zgjerimin e veprimtarisë së tyre. Duke vepruar në kushte të favorshme legale, atdhetarët shqiptarë i kishin shndërruar këto koloni në vatra të rëndësishme për përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar.
Një rol të madh vijuan të luanin kolonitë e Rumanisë dhe të Bullgarisë, popullsia shqiptare e të cilave ishte rritur me të mërguar të rinj të ikur nga Shqipëria për të gjetur punë ose për t’u shpëtuar ndjekjeve të administratës osmane. Nga shoqëritë e kolonisë së Rumanisë më e rëndësishmja vijoi të mbetet “Dituria” e Bukureshtit. Në janar të vitit 1896 u miratua statuti i ri (kanonizma e re) i ndryshuar i kësaj Shoqërie dhe u zgjodh komiteti i saj drejtues, me kryetar Pandeli Evangjelin. Sipas këtij statuti, qëllimi kryesor i Shoqërisë “Dituria” ishte të përhapte shkrimin e këndimin e gjuhës shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, të çelte, me miratimin e qeverisë turke e të sulltanit, shkolla shqipe në atdhe e jashtë tij dhe të përhapte në Shqipëri literaturën mësimore e shkencore.
Në nëntor të vitit 1898, nën drejtimin e shoqërive atdhetare, u mbajt në Bukuresht, në sallën “Amiçicia” (“Miqësia”), një mbledhje e gjerë e kolonisë së Bukureshtit, që shtypi i kohës e cilësoi si kongres të shqiptarëve, i cili iu kushtua përhapjes së shkollave shqipe. Në fjalimet që atdhetarët e rinj Visarion Dodani, Faik Konica, Jorgji Meksi, Murat Toptani e Dervish Hima mbajtën në këtë tubim, përshkruan prapambetjen e madhe të arsimit në Shqipëri dhe theksuan se kombi shqiptar, si gjithë popujt e tjerë, duhej të kishte shkollat e veta kombëtare, që do ta ndihmonin të hynte në rrugën e qytetërimit. Në telegramin që iu dërgua sulltanit, kërkohej që të futej gjuha shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë, duke siguruar për këtë qëllim edhe mjetet e nevojshme financiare.
Ndërkaq u zgjerua edhe veprimtaria organizative e kolonisë së Rumanisë. Në fillim të vitit 1899 u ngrit në Bukuresht “Rrethi i studentëve shqiptarë”, me kryetar Ibrahim Naxhiun (Dervish Himën) dhe me statutin e vet të vaçantë. Rrethi kishte si qëllim të ndihmonte studentët e varfër që vinin nga Shqipëria në Bukuresht, të punonte për përhapjen e kulturës midis shqiptarëve dhe për lëvrimin e saj, si edhe për t’i bërë të njohura botës të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Në vitin 1902 u formua po në Bukuresht, si vazhduese e këtij “Rrethi…”, Shoqëria kombëtare me emrin “Shpresa - shoqëria e shqiptarëve të rinj”, me kryetar Pandeli Durmishin. Po në vitin 1902 u themelua një degë e Shoqërisë “Dituria” në Kostancë, që kishte po ato qëllime si ajo e Bukureshtit, ndërsa në dhjetor të vitit 1904, me nismën e doktor Ibrahim Temos, u organizua në Braila të Rumanisë shoqëria “Djalëria shqiptare”, e kryesuar nga Kristo A. Dako.
Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit dhe ajo “Dëshirë” e Sofjes, që ishte e lidhur me të dhe udhëhiqej prej saj, u morën me botimin e me përhapjen në Shqipëri të librave shkollorë, të veprave letrare të rilindësve dhe të literaturës politike shqiptare. Dokumentet më të rëndësishme programatike të lëvizjes kombëtare, memorandumet, thirrjet dhe manifestet e ndryshme, organet politike të shtypit, si “Shqiptari” (Bukuresht, 1887-1903), “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1899) etj., botoheshin në kolonitë shqiptare të mërgimit.
Një rol të veçantë në veprimtarinë botuese të kolonive të mërgimit luajti shtypshkronja “Mbrothësia”, e themeluar në Sofje në vitin 1897, me ndihmën e Shoqërisë “Dituria” të Bukureshtit dhe “Dëshirë” të Sofjes, nga atdhetarët Kostë Jani Trebicka dhe Kristo P. Luarasi (1875-1934). Kristo Luarasi, i vendosur në Sofje në vitin 1894, meqë kishte mësuar zanatin e shkronjërradhitësit qysh kur ndodhej në Bukuresht, mbajti barrën kryesore të shtypshkronjës “Mbrothësia”, duke qenë radhitës, redaktor e administrator i saj. Këtu u shtyp, duke filluar nga viti 1897, “Ditërrëfenjësi” (“Kalendari Kombiar”, Sofje, 1897-1912), që u botua si organ i Shoqërisë “Dëshira”, gazeta “Drita” (1901-1908) e Shahin Kolonjës, “Shkopi” (Kajro, 1907-1908), drejtuar nga Jani Vruho etj. Me ndihmën financiare të shoqërive atdhetare, sidomos të asaj “Dituria” të Bukureshtit, shtypshkronja “Mbrothësia” botoi gjithashtu në mijëra kopje veprat didaktike dhe ato të letërsisë shqiptare të Rilindjes, si “Abetare toskërisht”, “Abetare gegërisht”, “Bagëti e bujqësija”, “Istoria e Skënderbeut” dhe vepra të tjera të Naim Frashërit, librin e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, “Hrestomacinë” e Gjergj Qiriazit, “Valët e detit” të Spiro Dines etj., që shpërndaheshin nga shoqëria “Dituria” në të gjitha qytetet e Shqipërisë.
Megjithëse zhvillonin një veprimtari të gjerë, shoqërive atdhetare të kolonive të mërgimit u mungonte në fillim të shek. XX një udhëheqje e vetme, që do të bashkërendonte veprimtarinë e tyre. Këtë rrethanë u orvatën ta shfrytëzonin politikanë dhe aventurierë, të tillë si Albert Gjika, Aladro Kastrioti dhe Di Auleta. Albert Gjika, princ rumun me origjinë të largët shqiptare, duke dashur të vihej në krye të lëvizjes shqiptare dhe, nëse do të kishte sukses, të zinte fronin e Shqipërisë, hodhi parullën e “pavarësisë” së Shqipërisë, të cilën pretendonte ta siguronte me anën e një kryengritjeje të përgjithshme shqiptare. Edhe qarqet qeveritare rumune, ndonëse ishin të bindura se ndërmarrja e Albert Gjikës ishte një aventurë, duke shpresuar ta përdornin lëvizjen shqiptare, si edhe atë të vllehëve, për të ushtruar trysni mbi Portën e Lartë dhe për ta detyruar Stambollin t’u bënte lëshime vllehëve të Turqisë Evropiane, e përkrahën atë dhe i krijuan kushte për veprimtarinë e tij në koloninë shqiptare të Rumanisë. Pas vizitave që kishte bërë në Malin e Zi, në Romë, në Londër, në Paris, në Sofje dhe në Beograd, për të krijuar përshtypjen se gëzonte një përkrahje ndërkombëtare, Albert Gjika u kthye në Rumani. Me nismën e disa shqiptarëve të kolonisë së Bukureshtit, më 23 prill 1905 u mblodh në kryeqytetin rumun një kongres, ku morën pjesë rreth 2 000 veta, përfaqësues nga kolonitë dhe nga Shqipëria, si edhe maqedonë e rumunë. Kongresi doli me kërkesën e Albert Gjikës për një Shqipëri të pavarur, në të cilën, përveç tokave shqiptare të të katër vilajeteve, kërkohej të përfshihej edhe vilajeti i Selanikut; u krijua edhe një komitet qendror me emrin “Kombi”. Kongresi vendosi gjithashtu të përgatitej kryengritja e armatosur dhe caktoi për këtë një organ të veçantë drejtues. Pas kongresit filloi të dilte në Romë edhe një organ shtypi i komitetit me titullin “Lajmëtari i Shqipërisë” (“L’Araldo d’Albania”).
Por vendimet e kongresit nuk patën ndonjë ndikim në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk e përkrahu Albert Gjikën dhe qëndroi larg tij, ndërsa organet e shtypit atdhetar e cilësuan atë si një aventurier, që mund t’i sillte dëm lëvizjes shqiptare. Shumë shpejt edhe ata shqiptarë që u bashkuan me të, qysh në vitin 1905 filluan t’i largoheshin. Albert Gjikës iu kundërvunë edhe organi “Kombi”, gazeta “Lajmëtari i Shqipërisë”, si edhe botuesi e bashkëpunëtori i tij Gaspër Jakova - Mërtiri, të cilët deklaruan se nuk i njohin atij asnjë nga të drejtat e pretenduara mbi Shqipërinë. Në këto rrethana princi rumun mbeti i izoluar, ndërsa orvatja e tij dështoi tërësisht.
Po këtë fat pësuan edhe aventurierët e tjerë politikë, diplomati spanjoll Aladro Kastrioti dhe markezi italian Di Auleta, të cilët u aktivizuan sidomos gjatë vitit 1907 dhe, duke u paraqitur si pasardhës të familjes së Kastriotëve, e shpallën veten pretendentë të fronit të Shqipërisë. Në maj të vitit 1907 Aladro Kastrioti, në emër të një të ashtuquajturi Komitet shqiptar, u drejtoi një thirrje shqiptarëve për t’u bashkuar nën drejtimin e tij në luftën për autonominë e Shqipërisë. Propaganda nuk pati ndikim në qarqet atdhetare shqiptare as brenda, as edhe jashtë Shqipërisë. Orvatjet e Aladro Kastriotit gjatë takimeve që pati në Paris në vitin 1907 me veprimtarë të tillë të lëvizjes shqiptare si Bajo Topulli e Shahin Kolonja, për të vendosur lidhje me komitetet shqiptare “Për lirinë e Shqipërisë” dhe për t’i nxitur ata të hidheshin në një kryengritje të përgjithshme e të parakohshme, nuk patën sukses. Atdhetarët shqiptarë, ndonëse ishin të interesuar për ndihmën financiare të premtuar prej tij për blerjen e armëve, nuk pranuan të bashkëpunonin me këtë aventurier.
Shoqëritë e kolonive të mërgimit e vijuan veprimtarinë e tyre të pavarur atdhetare dhe qëndruan jashtë çdo ndikimi të huaj. Kjo veprimtari u gjallërua edhe më shumë me formimin e komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë”, nën drejtimin e të cilave lëvizja kombëtare brenda Shqipërisë po merrte një karakter të organizuar. Në shembullin e këtyre komiteteve u bë organizimi i shoqërive kulturore ekzistuese dhe u themeluan shoqëri të tjera.
Gjatë muajve nëntor-dhjetor të vitit 1906 u arrit bashkimi i të gjitha shoqërive të Bukureshtit në një të vetme. Në takimet që u bënë në fundin e nëntorit ishte vendosur që shoqëria e bashkuar të mbante emrin “Tomori”, ndërsa më 7 dhjetor rreth 200 përfaqësues të shoqërive të kolonisë së Rumanisë (“Dituria”, “Drita” dhe “Shpresa”) shpallën shkrirjen e tyre në një Shoqëri të vetme kulturore me emrin “Bashkimi”. Kryetar i komitetit të Shoqërisë u zgjodh Thoma Çami, ndërsa zëvendësa Kristo Meksi e Pandeli Evangjeli. Midis veprimtarëve të saj ishin edhe Mihal Gramenoja, Aleksandër Drenova (Asdreni) etj. Sipas statutit të ri, Shoqëria kishte për qëllim të përhapte kulturën në gjuhën shqipe, të botonte libra didaktikë për shkollat shqipe dhe të ndihmonte për mbajtjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe për hapjen e shkollave të tilla në Bukuresht. Në janar të vitit 1907 u formua në Kostancë një degë e Shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit. Shoqëria “Bashkimi” e Kostancës mori përsipër të ndihmonte për përhapjen e ideve kombëtare dhe për ngritjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe të një shkolle të tillë në Kostancë, ku të mësonin shqiptarët e Dobruxhës. Një ndihmesë të rëndësishme në veprimtarinë e kësaj kolonie dha doktor Ibrahim Temo. Me nismën e tij, qysh në vjeshtën e vitit 1905, qe ngritur në Kostancë një shkollë nate për mësimin e gjuhës shqipe, ndërsa në vitin 1907 u hap një mësonjëtore shqipe, me drejtor Jani M. Lehova, ku jepnin mësim edhe Asdreni, Neofit Simoni nga Shkupi, Thoma Avrami etj.
Në maj të vitit 1907, me nismën e Kristo Meksit, të Pandeli Evangjelit, të Bajram Topullit, të Veli Këlcyrës e të Vasil Zografit u formua në Bukuresht Komiteti i shqiptarëve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe u botua statuti i tij (kanonizma).
Në mars të vitit 1907, duke dashur të ndihmojë në zgjidhjen e çështjes së alfabetit të gjuhës shqipe, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit publikoi një thirrje drejtuar gjithë shoqërive brenda e jashtë Shqipërisë, si dhe gazetave shqipe, ku kërkonte që të bashkërendonin përpjekjet e tyre për të vendosur një alfabet të njësuar për gjuhën shqipe, duke formuar për këtë qëllim edhe një komision të posaçëm.
Në këto vite edhe kolonia e arbëreshëve të Italisë e shtoi veprimtarinë e saj. Në janar të vitit 1897 filloi të botohej në Pallagorio (provinca Katanzaro) gazeta politike-letrare e “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, “La Nazione Albanese” (“Kombi Shqiptar”), e drejtuar nga Anselmo Lorekio. Megjithëse “Shoqëria Kombëtare Shqiptare” pati deklaruar se kishte vetëm qëllime letrare e gjuhësore, as ajo, as edhe organi i saj i shtypit nuk qëndruan larg çështjeve politike. Në gazetën “La Nazione Albanese”, falë kujdesit të Anselmo Lorekios, u botuan pothuajse të gjitha memorandumet shqiptare të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX për autonominë e Shqipërisë, ndërsa redaksia e saj publikoi shumë artikuj e shkrime, në të cilat kërkohej pavarësia e Shqipërisë. Por, për shkak të vendit e të rrethanave, në të cilat nxirrej kjo gazetë, në shkrimet e saj propagandohej edhe ideja e mbështetjes tek Italia dhe përkrahej politika e saj e jashtme ndaj Shqipërisë.
Gjatë viteve 1897-1901 zgjerohet më tej aktiviteti i kolonisë shqiptare të arbëreshëve të Italisë. Më 1897 u thirr në Lungro të Kalabrisë, nën drejtimin e Anselmo Lorekios, një kongres tjetër gjuhësor. Ndërkaq, në vend të “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, që nuk pati ndonjë ndikim në Shqipëri, u themelua në Romë (më 1898) “Liga Nazionale Albanese” (“Lidhja Kombëtare Shqiptare”), e cila krijoi degët e saj në të gjitha lokalitetet e Italisë së Jugut, të banuara nga arbëreshët. Krahas me gazetën “La Nazione Albanese” u botuan njëra pas tjetrës “Albania”, “Nuova Albania” (“Shqipëria e re”) dhe nga viti 1900 “Pro Patria” (“Pro Atdheut”), të gjitha në gjuhën italiane.
Në vitin 1901 u mbajt në Napoli nën drejtimin e poetit arbëresh Zef Skiroi një kongres gjuhësor shqiptar, në të cilin u diskutua gjerësisht për nevojën e lëvrimit e të përhapjes së gjuhës shqipe dhe për vendosjen e një alfabeti të vetëm. Në kongres u fol gjithashtu për “shkrirjen” e dialekteve të gjuhës shqipe në një gjuhe letrare të njësuar. Por propozimi për ta ngritur atë mbi bazën e të folmes së arbëreshëve të Italisë hasi në kundërshtimin e atdhetarëve rilindës. Po në këtë kohë u çel në Institutin Mbretëror të Orientalistikës në Napoli një katedër e gjuhës shqipe, e drejtuar nga Zef Skiroi. Një katedër tjetër për mësimin e gjuhës shqipe u ngrit në Palermo.
Në vitet e para të shek. XX filloi të merrte pjesë në veprimtarinë e shqiptarëve të Italisë Riçioti Garibaldi, i cili, duke pasur përkrahjen e personaliteteve të njohura arbëreshe, themeloi më 1904 “Këshillin shqiptar të Italisë” (“Consiglio albanese d’Italia”), që kishte për qëllim të bashkonte shqiptarët e Italisë me ata të Shqipërisë dhe të mbështeste politikën italiane në Shqipëri e në tërësi në Ballkan. Shoqëria nxori edhe organin e vet të shtypit “Gazeta albanese” (“Gazeta shqiptare”) në italisht.
Në fillim të shek. XX, me përkrahjen financiare të qeverisë, u ndërmorën botime italiane për Shqipërinë e Ballkanin. Shoqëria “Dante Aligeri” qysh në vitin 1901 organizoi botimin “Biblioteka italo-shqiptare”. Dolën gjithashtu vepra për gjuhën, për historinë dhe për aspekte të tjera të çështjes shqiptare.
Në koloninë shqiptare të Egjiptit, me ndihmën e Ismail Qemalit, duke filluar nga viti 1901, ripërtërihet e zgjerohet veprimtaria e Shoqërisë “Vëllazëria shqiptare”. Në këtë shoqëri u aktivizuan figura të tilla të Rilindjes Kombëtare, si Filip Shiroka që ishte edhe sekretari i saj, Athanas Tashko, Loni Logori etj.
Më 27 dhjetor të vitit 1904 u formua në Vjenë Shoqëria “Dija” dhe komiteti i saj, i kryesuar nga Gjergj Pekmezi. Veprimtaria e kësaj Shoqërie udhëhiqej kryesisht nga Hilë Mosi, që ishte edhe sekretar i saj. Ajo ndiqte qëllime kulturore, merrej me botimin e përhapjen e librave shqip dhe pranonte në radhët e saj gjithë shqiptarët, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë. Dega qendrore e Shoqërisë “Dija” ishte ajo e Vjenës, e cila përbëhej nga studentë, nxënës, mësues dhe atdhetarë të tjerë shqiptarë, që ndodheshin në kryeqytetin austriak. Shoqëria “Dija” mbahej me ndihmat që jepnin bashkatdhetarët shqiptarë, por gëzonte edhe përkrahjen financiare të qeverisë austriake. Shoqëria, duke filluar nga viti 1907-1908, nxori “Kalendarin” e Shoqërisë “Dija”, një nga botimet më të rëndësishme publicistike e letrare shqipe të asaj periudhe. “Dija” bashkëpunonte dhe mbante lidhje të ngushta me Shoqërinë “Dituria” të Bukureshtit.
Megjithëse Shoqëria “Dija” kishte deklaruar se nuk do të merrej me çështje politike, Porta e Lartë, që u informua shumë shpejt për themelimin e saj, e rreshtoi atë ndër organizatat që synonin të luftonin për autonominë e Shqipërisë dhe mori masat për të penguar shtrirjen e komiteteve të saj në vilajetin e Kosovës e në atë të Shkodrës. Megjithatë, gjatë viteve 1906-1907 kjo shoqëri, përveç Vjenës e Shkodrës, që ishin vatrat e para të saj, themeloi degët e veta edhe në Klagenfurt (Austri), në Prizren, në Tiranë, në Durrës e në Shkup. Një degë e saj u ngrit në Raguzë (Dalmaci), nën drejtimin e Nikollë Ivanajt, që nxirrte atje gazetën “Shpnesa e Shqypënisë” dhe një tjetër në Bukuresht (1907), nën drejtimin e Asdrenit.
Vatër e rëndësishme e lëvizjes kombëtare në fillim të shek. XIX u bënë kolonitë e ShBA-së, në të cilat kishte në atë kohë rreth 20 000 emigrantë, tregtarë, zanatçinj e punëtorë, të krishterë e myslimanë.Të mërguarit shqiptarë formuan këtu një varg shoqërish të reja. Më 1906 u themelua në Bufalo Shoqëria “Malli i Mëmëdheut” dhe në Nju-Jork “Koha e Lirisë”. Në fillim të vitit 1907 u krijua në Boston shoqëria “Besa-Besën”, me kryetar Fan Nolin, me degë në tërë qytetet e ShBA-së ku kishte shqiptarë, ndërsa në Sen Lui u ngrit Shoqëria “Lidhja” etj.
Edhe shoqëritë e kolonisë shqiptare të Amerikës synonin të ndihmonin në ngritjen kulturore e politike të popullit shqiptar dhe të shqiptarëve të Amerikës, për shtypjen e librave e të çdo lloj literature në gjuhën shqipe, për botimin e gazetave shqipe dhe për çeljen e shkollave në qytetet më të mëdha të Shqipërisë. Një rol të rëndësishëm në organizimin e shoqërive të ShBA-së luajtën Petro Nini Luarasi dhe veprimtarët e rinj të lëvizjes shqiptare, Sotir Peci e Fan Noli?.
Po në vitin 1907 u formua në Buenos-Aires (Argjentinë) Shoqëria “Lidhja shqiptare” dhe në vitin 1908 në Odesë Shoqëria “Përlindja”.
Shoqëritë e reja të mërgimit, sikurse edhe ato që ishin krijuar më parë, bënë një punë të madhe për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar me anën e botimit të librave, të gazetave, të revistave dhe të shkollave shqipe, për përhapjen e të cilave organizonin herë pas here fushata ndihmash në të holla. Ndonëse në statutet e tyre, për t’iu shmangur ndërlikimeve të mundshme, nuk flitej hapur për qëllimet politike, shoqëritë mbanin lidhje me komitetet dhe atdhetarët shqiptarë brenda e jashtë atdheut. Gjatë viteve 1907-1908, kur Bajram Topulli vizitoi kolonitë shqiptare të Bukureshtit e të Sofjes, shoqëritë atdhetare të këtyre qendrave, si edhe ato të Egjiptit e të ShBA-së, mblodhën mjete financiare për të ndihmuar veprimtarinë e komiteteve shqiptare e të çetave të armatosura dhe dërguan vullnetarë, duke dhënë kështu një ndihmesë të veçantë në organizimin dhe në përgatitjen e luftës së armatosur në Shqipëri.
Në të njëjtën kohë, shoqëritë atdhetare të mërgimit punonin për t’i bërë të njohur opinionit publik ndërkombëtar çështjen shqiptare dhe kërkesat e kombit shqiptar. Kur në vitin 1907 (korrik-shtator) u mblodh në Hagë Konferenca e Paqes, një forum ndërkombëtar, ku morën pjesë dhjetëra shtete, atdhetarët shqiptarë, ndonëse nga përvoja e Konferencës së vitit 1899, nuk shpresonin shumë se ajo do të zgjidhte çështjen shqiptare, i parashtruan asaj katër memorandume: njëri, i hartuar në Boston më 8 korrik, në emër të shoqërive atdhetare të kolonive të ShBA-së dhe nënshkruar nga kryetarët e tyre, Fan Noli etj.; një tjetër dërguar në emër të kolonisë shqiptare të Kostancës (gusht 1907); një i tretë nga “Komiteti i kolonisë shqiptare të Egjiptit” po në gusht të atij viti; një i katërt hartuar nga Dervish Hima dhe dërguar “Në emër të shqiptarëve myslimanë, ortodoksë e katolikë” (korrik, 1907). Memorandumet iu dorëzuan Konferencës dhe disave prej përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha, jashtë saj, nga një delegacion shqiptar.
Edhe pse vinin nga kolonitë e vendeve të ndryshme, memorandumet kishin në thelb një përmbajtje të përbashkët: kërkohej nga Konferenca e Hagës që t’i kushtonte vëmendje edhe çështjes shqiptare dhe përgjithësisht gjendjes së mjerueshme politike, ekonomike e kulturore të Shqipërisë nën sundimin osman, të detyronte Turqinë të njihte zyrtarisht kombin shqiptar si një komb i veçantë, sipas parimit të gjuhës e jo të besimit fetar dhe të lejonte hapjen e shkollave shqipe, që do t’u jepnin mundësi shqiptarëve të hynin në rrugën e qytetërimit e të përparimit. Në memorandumin e paraqitur nga Dervish Hima parashtrohej kërkesa e autonomisë së Shqipërisë, si zgjidhja më optimale në atë kohë e çështjes shqiptare. Përfaqësuesit e shoqërive të mërgimit u kumtuan pjesëmarrësve të Konferencës së Hagës se nuk do të kishte paqe në Ballkan e stabilitet në Lindje, gjersa të mos zgjidhej edhe çështja shqiptare në pajtim me aspiratat e kombit shqiptar.
Shoqëritë atdhetare të mërgimit luftuan jo vetëm kundër zgjedhës osmane, por edhe kundër politikës asimiluese e përçarëse që Patrikana greke e Stambollit ndiqte ndaj shqiptarëve, duke e shtrirë veprimtarinë e saj jo vetëm në Shqipëri, por edhe në kolonitë shqiptare. Një masë e rëndësishme për të përballuar ndikimin e Patrikanës ishte krijimi i një kishe kombëtare shqiptare. Kjo kërkesë e shtruar qysh në fundin e shek. XIX u bë shumë e ngutshme në fillim të shek. XX.
Themelimi i kishës ortodokse shqiptare është i lidhur me emrin e Fan S. Nolit. Kërkesa për krijimin e një kishe të tillë me prift shqiptar dhe me shërbesat në gjuhën shqipe u bë në maj të vitit 1907. Në vjeshtën e atij viti shqiptarët e Hadsënit formuan shoqërinë fetare “Nderi Shqiptar” dhe ngritën një komision, i cili, pasi mori edhe pëlqimin e të gjitha kolonive shqiptare të Bostonit, të Netikut e të Marlboros, filloi veprimet praktike për krijimin e kishës shqiptare. Me gjithë kundërshtimet e Patrikanës së Stambollit, edhe Sinodi rus pranoi kërkesën e shqiptarëve, që peshkopi i tij në ShBA të shuguronte një prift shqiptar. Këto përpjekje të shqiptarëve u kurorëzuan me sukses në shkurt të vitit 1908, kur me dorëzimin e Fan Nolit si prift në një nga kishat e Nju-Jorkut, u themelua kisha shqiptare. Për të ndihmuar funksionimin e saj, Fan Noli gjatë viteve 1908-1914 shqipëroi 6 libra të shërbesës fetare.
Kjo ngjarje u përshëndet nga shqiptarët brenda vendit dhe në kolonitë e mërgimit, ndërsa organet e shtypit atdhetar, duke botuar njoftimin e Fan Nolit për ngritjen e kishës shqiptare, e cilësuan këtë akt si një goditje kundër shovinizmit grek dhe një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Atdhetarët shqiptarë, të krishterë e myslimanë, e vlerësuan krijimin e kishës ortodokse shqiptare jo thjesht si një ngjarje ekleziastike, por edhe si një veprim që do të ndihmonte në emancipimin kombëtar të shqiptarëve. Ngritja e kishës shqiptare në ShBA ishte hapi i parë i rëndësishëm për themelimin, më 1922, të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Veprimtaria e shoqërive atdhetare të kolonive shqiptare të mërgimit mbeti edhe në vitet e ardhshme një faktor i rëndësishëm në luftën e popullit shqiptar për pavarësinë kombëtare dhe për tërësinë territoriale të atdheut.