K R E U V
LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT
(1878 - 1881)
1. KRIZA LINDORE DHE LËVIZJA
SHQIPTARE
Gjatë viteve 70 të shek. XIX u duk qartë se politika
40-vjeçare tanzimatiste e qarqeve sunduese osmane nuk arriti
të ndalte procesin e shthurjes së mëtejshme të
perandorisë së sulltanëve. Plogështia e strukturës
shtetërore, arbitrariteti i hallkave administrative dhe korrupsioni
i aparatit burokratik, që Perandoria Osmane kishte trashëguar
nga sistemi i mëparshëm feudal-ushtarak, u shtuan më
shumë. Në vitet 70 ekonomia e saj ndodhej në një
amulli të përgjithshme. Gjatë dy dekadave të
fundit vërshimi i mallrave të industrisë evropiane
ishte trefishuar. Më 1875 niveli i eksportit përfaqësonte
çerekun e importit. Kriza e saj financiare ishte acaruar
në kulm. Porta e Lartë ishte e detyruar të merrte
çdo vit nga jashtë borxhe të reja, pasi me të
ardhurat buxhetore nuk përballonte dot as gjysmën e shpenzimeve
të veta. Më 1875 të ardhurat ishin 800 milionë
franga ari, kurse borxhet e saj të jashtme kapnin 5,3 miliardë
franga ari. Perandoria Osmane nuk ishte në gjendje të
shlyente jo vetëm këstet e kredive, por as kamatën
e tyre të përvitshme.
Me gjithë përpjekjet e tyre gjysmëshekullore, qarqet
sunduese osmane nuk i siguruan dot Perandorisë së tyre
as qetësinë e brendshme politike. Kryengritjet e masave
popullore kundër shtypjes feudale dhe ato të kombësive
joturke kundër zgjedhës osmane, vazhduan të shpërthenin
në të katër anët e Perandorisë. Për
më tepër, tani kishte dalë në skenë, si
forcë e re kundërshtare, edhe lëvizja liberale demokratike
turke, e përfaqësuar nga organizata e “Osmanëve
të Rinj”, e cila synonte të zhdukte despotizmin
feudal teokratik të sulltanëve.
Edhe gjendja ndërkombëtare po zhvillohej në dëm
të saj. Gjatë viteve 70 kishte dalë në skenë
Perandoria Gjermane, e cila kishte filluar të trondiste pozitat
ndërkombëtare të dy perandorive koloniale, të
Anglisë dhe të Francës. Disfata që pësoi
Franca nga Prusia (1871), i dha rast Rusisë cariste të
hidhte poshtë nenet e Traktatit të Parisit (1856), që
e pengonin të armatosej në Detin e Zi kundër Perandorisë
Osmane. Po ashtu, Austro-Hungaria, pas disfatës që kishte
pësuar politika e zgjerimit të saj në Gjermani e
në Itali, kishte filluar të aktivizohej në drejtim
të Gadishullit Ballkanik dhe të detit Egje. Gjatë
kësaj kohe edhe Italia, e cila kishte përfunduar bashkimin
e saj politik dhe kishte hyrë në radhët e Fuqive
të Mëdha, ndonëse ishte ende e dobët, aspironte
të vinte një këmbë në bregdetin lindor
të Adriatikut.
Si pasojë e këtyre ndryshimeve, përballë Anglisë
e Francës, të cilat përpiqeshin si edhe më parë
ta mbanin në këmbë Perandorinë Osmane, tani,
gjatë viteve 70, qëndronin dy fuqi të tjera të
mëdha që dëshironin shembjen e saj të shpejtë
- Rusia cariste dhe Austro-Hungaria. Për të vënë
në jetë planin e saj ekspansionist, Rusia filloi të
nxiste popullsitë e shtypura të Turqisë Evropiane
për kryengritje kundër Portës së Lartë
dhe sidomos shtetet sllave ballkanike për luftë kundër
Perandorisë Osmane. Për këtë qëllim ajo
doli me flamurin e “pansllavizmit”, i cili në të
vërtetë çonte në nënshtrimin e kombësive
sllave dhe josllave ndaj politikës cariste.
Në këto rrethana shpërtheu në korrik të
vitit 1875 kryengritja çlirimtare kundërosmane në
Hercegovinë. Muajin tjetër ajo u shtri në Bosnjë.
Në kryengritjet e të dy vendeve morën pjesë
vetëm popullsitë sllave të krishtere. Banorët
sllavë myslimanë, të cilët në Bosnjë
përfaqësonin shumicën e popullsisë, qëndruan
jashtë kryengritjes, madje pjesërisht anuan kundër
saj. Me gjithë ndihmën që patën nga Serbia e
Mali i Zi, kryengritësit nuk i bënë dot ballë
kundërveprimit ushtarak osman. Në vjeshtë e në
dimër, hovi i kryengritjeve ra, por në pranverën
e vitit 1876 ato u gjallëruan përsëri. Për më
tepër, në prill 1876 shpërtheu kryengritja çlirimtare
në Bullgari. Megjithatë Porta e Lartë mundi përsëri
t’i shtypte kryengritjet bullgare, boshnjake dhe hercegovinase.
Sapo shpërtheu kryengritja në Hercegovinë e në
Bosnjë, Serbia e Mali i Zi u përpoqën ta shtrinin
zjarrin e saj edhe në popullsitë e tjera të shtypura
të Turqisë Evropiane. Ato i nxitën për kryengritje
kundërosmane edhe shqiptarët, por këta nuk lëvizën,
sepse panë që Beogradi dhe Cetina kishin qëllime
aneksioniste ndaj trojeve të tyre. Në qershor 1876, kur
u pa se plani i shpërthimit të kryengritjes së përgjithshme
të popujve të shtypur të Ballkanit kishte dështuar,
Beogradi e Cetina kaluan në aksion të hapur. Serbia më
30 qershor dhe Mali i Zi më 1 korrik 1876 i shpallën luftë
Perandorisë Osmane. Serbia e Mali i Zi patën përkrahjen
e Perandorisë Ruse, e cila u dërgoi armatimet e nevojshme
dhe, së bashku me to, edhe 30 mijë “vullnetarë”
rusë për të luftuar për çlirimin e “vëllezërve”
sllavë nga zgjedha osmane.
Por lufta e dy monarkive ballkanike kundër Turqisë krijoi
një situatë tepër të ndërlikuar në
arenën ndërkombëtare. Cilido që të ishte
përfundimi i saj, ajo do të tërhiqte ndërhyrjen
e Fuqive të Mëdha për të rregulluar, secila
sipas interesave të vetë, hartën politike të
Evropës Juglindore. Në të vërtetë, një
javë pas fillimit të luftës, më 8 korrik 1876,
Rusia dhe Austro-Hungaria bënë me anën e dy notave
të veçuara një marrëveshje të fshehtë
në Rajhshtat (Reichsttadt) të Bohemisë për ta
rregulluar Gadishullin Ballkanik sipas interesave të tyre ekspansionistë.
Vjena e Peterburgu vendosën të mos ndërhynin ushtarakisht
në konfliktin e Serbisë e të Malit të Zi me
Turqinë. Por të dyja palët ranë në ujdi
që, po ta fitonte luftën Perandoria Osmane, nuk do të
bëhej asnjë ndryshim në hartën politike të
Gadishullit Ballkanik. Megjithatë, në këtë rast
do ta detyronin Portën e Lartë të zbatonte në
favor të popullsisë sllave disa reforma si ato që
iu dhanë Kretës më 1886, ndërsa po ta fitonte
luftën pala tjetër (Serbia e Mali i Zi), Bosnja do të
kalonte nën zotërimin kryesisht të Austro-Hungarisë
dhe pjesërisht të Serbisë, e cila do të merrte
gjithashtu një pjesë të Kosovës, kurse Mali
i Zi një pjesë të Hercegovinës. Bullgaria do
të bëhej një shtet autonom dhe Rumelia një vilajet
autonom. Në këtë rast Vjena vuri conditio sine qua
non që të mos krijohej një shtet i madh sllav në
Gadishullin Ballkanik. Kjo do të thoshte që as Serbia
nuk duhej të shtrihej deri në Adriatik, as Bullgaria nuk
duhej të përfshinte Maqedoninë, sepse, si njëra,
si tjetra, do ta pengonin ekspansionin e Austro-Hungarisë drejt
Egjeut. Në notën austro-hungareze parashihej krijimi i
një shteti autonom shqiptar, kurse nota ruse nuk e përfillte
fare fatin e Shqipërisë. Në Rajshtat çështja
shqiptare hyri për të parën herë në qerthullin
e diplomacisë evropiane si çështje politike. Megjithëse
aty nuk u mor asnjë vendim, qysh në hapin e parë
u shfaqën dy qëndrime të kundërta, që do
ta karakterizojnë, tani e tutje, trajtimin e çështjes
shqiptare nga kancelaritë e mëdha: njëri i Rusisë,
që mohonte krejtësisht të drejtat kombëtare
të shqiptarëve, tjetri i Austro-Hungarisë, që
kërkonte, veçse pjesërisht, respektimin e tyre.
Edhe ideja e Vjenës për krijimin e një formacioni
politik shqiptar, ishte e kushtëzuar me futjen e këtij
shteti nën protektoratin e saj.
Si pasojë e këtyre tre faktorëve - e kalbëzimit
të Perandorisë Osmane, e rritjes së lëvizjes
çlirimtare dhe e ndërhyrjes së Fuqive të Mëdha
- lindi përsëri në mesin e viteve 70, por me një
mprehtësi më të madhe se në të kaluarën,
e ashtuquajtura Krizë Lindore. Thelbin e saj e përbënte,
si edhe më parë, jo vetëm çështja e çlirimit
kombëtar të popujve të robëruar të Perandorisë
Osmane, por edhe çështja e ndarjes së zotërimeve
të Perandorisë Osmane, në të cilën përfshihej
edhe copëtimi i trojeve shqiptare.
Shqipëria në fillim të Krizës Lindore
(1875-1876)
Fillimi i Krizës Lindore i gjeti shqiptarët në marrëdhënie
të acaruara me Perandorinë Osmane. Asnjë nga kërkesat
e ngritura prej tyre gjatë dhjetëvjeçarëve
të mëparshëm nuk ishte pranuar nga Porta e Lartë.
Shqipëria nuk gëzonte asnjë të drejtë kombëtare.
Në viset e saj, administrata e vilajeteve ndodhej gjithnjë
në duart e nëpunësve turq. Në krahinat malore
vazhdonte presioni i pushtetit qendror për t’ua hequr
malësorëve venomet tradicionale dhe për t’i
futur nën zgjedhën e administratës burokratike centraliste.
Vendi nuk ishte lehtësuar as nga pesha e rëndë e
taksave, as nga shërbimi i gjatë i nizamit. Me masat centraliste
që Porta kishte ndërmarrë pasi shpalli dekretin e
dytë të Tanzimatit (Hatt-i Humayun i vitit 1856), gjendja
e Shqipërisë u keqësua më shumë. Kudo mbretëronte
varfëria ekonomike, administrata shtetërore e shthurur,
korrupsioni pa skrupull i qeveritarëve dhe krimet e pandëshkuara
të hajdutëve. Banorët e Shqipërisë ndodheshin,
sipas shprehjes së një dëshmitari të huaj, në
“kulmin e varfërisë”. Gjykatat burokratike
perandorake, të urryera nga shqiptarët, vinin duke u forcuar
vazhdimisht. Po aq e rëndë ishte edhe gjendja politike
dhe ajo e arsimit në Shqipëri. Porta e Lartë vazhdonte
t’i diskriminonte shqiptarët, të mos i njihte si
komb më vete dhe shqiptarët e tri besimeve si elementë
të të njëjtit komb. Ngritja e shkollave shqipe vijonte
të ishte e ndaluar, në një kohë kur rrjeti i
shkollave të huaja po zgjerohej nga viti në vit. Trojet
shqiptare qëndronin të copëtuara ndërmjet vilajeteve
të ndryshme. Me këtë copëtim, Porta e Lartë
vijonte t’ua mohonte atyre karakterin etnik shqiptar.
Megjithatë, regjimi policor e teokratik nuk kishte mundur ta
asgjësonte idenë e çlirimit të Shqipërisë
nga zgjedha shekullore osmane. Ndikimi i ideve çlirimtare
e patriotike ishte shtrirë në të katër anët
e atdheut. Malësorët qëndronin të gatshëm
për të mbrojtur autonominë e tyre lokale nga çdo
ekspeditë e befasishme osmane. Shqiptarët kishin filluar
të bindeshin se shpëtimi i vendit mund të arrihej
vetëm me një kryengritje të përgjithshme çlirimtare
dhe me formimin e një shteti kombëtar e të veçantë
shqiptar ose, siç shprehej një vëzhgues i huaj,
të një principate të lirë shqiptare.
Me qëllim që të largonte rrezikun e shpërthimit
të kryengritjes çlirimtare në Shqipëri, Porta
e Lartë shpalli në verën e vitit 1875 se tani e tutje
nuk do t’i përsëriste më ekspeditat ushtarake
për vendosjen e pushtetit të saj centralist në krahinat
e panënshtruara. Por ky vendim, me të cilin Perandoria
Osmane vuloste fundin e periudhës së Tanzimatit në
trojet shqiptare, nuk e ndryshoi gjendjen e brendshme të Shqipërisë.
Orvatjet e saj për t’i mobilizuar shqiptarët në
masë kundër kryengritësve hercegovinas e boshnjakë
dështuan. Thirrjes së saj iu përgjigjën vetëm
pak feudalë derebej, të cilët për më tepër
qëndruan pasivë në prapavijat e frontit.
Në fillim të Krizës Lindore, Shqipëria kishte,
pra, forca të gatshme për të shpërthyer një
kryengritje çlirimtare kundërosmane. Megjithatë,
qarqet politike shqiptare nuk u treguan të prirura për
shpërthimin e saj. Në ngurrimin e tyre ndikoi jo aq mungesa
e një organizate kombëtare që t’i grumbullonte
rrëketë krahinore në lumin e kryengritjes së
përgjithshme çlirimtare, sesa koniunktura negative për
çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Kriza Lindore e viteve 70 i gjeti shqiptarët të rrethuar
nga mospërfillja e Fuqive të Mëdha, asnjëra
prej të cilave nuk ishte shprehur publikisht për njohjen
e të drejtave të tyre kombëtare.
Në radhë të parë ishte rreziku që kryengritja
shqiptare të shkaktonte ndërhyrjen në favor të
Portës së Lartë të Fuqive të Mëdha,
të cilat nuk dëshironin që të prishej status
quo-ja në Gadishullin Ballkanik. Por edhe sikur kjo të
prishej, qarqet patriotike shqiptare ishin të bindura se Fuqitë
e Mëdha, meqenëse nuk e përkrahnin, qoftë edhe
në parim, idenë e pavarësisë politike të
Shqipërisë, madje as atë të autonomisë
së saj administrative, do të shfrytëzonin rastin
ose për ta okupuar atë ushtarakisht (Austro-Hungaria dhe
Italia), ose për ta copëtuar atë midis shteteve fqinje
(Rusia, Anglia, Franca). Gjendjen ndërkombëtare të
çështjes shqiptare e ndërlikonte sidomos politika
e tri monarkive fqinje ballkanike. Krahas mobilizimit ushtarak për
luftën kundër Perandorisë Osmane, Serbia, Greqia
e Mali i Zi po zhvillonin një veprimtari të dendur diplomatike
e propagandistike, për të siguruar nga ana e Fuqive të
Mëdha miratimin e aspiratave të tyre mbi trojet shqiptare.
Kriza Lindore krijoi kështu një situatë mbytëse,
madje të rrezikshme për kryengritjen çlirimtare
kundërosmane në Shqipëri. Ajo e ktheu mundësinë
e copëtimit të Shqipërisë nga një rrezik
potencial në një rrezik real. Në këto rrethana
qarqet politike shqiptare nuk e shtruan çështjen e kryengritjes
së armatosur për pavarësinë e Shqipërisë.
Derisa të krijohej gjendja e favorshme ndërkombëtare,
ato i vunë vetes si qëllim të vijonin përpjekjet
për të arritur bashkimin e trojeve shqiptare në një
vilajet autonom në kuadrin e Perandorisë Osmane, zgjidhje
kjo që nuk e cenonte politikisht status quo-në në
Evropën Juglindore dhe që do të krijonte kushtet
për sigurimin e tërësisë e të paprekshmërisë
së territoreve shqiptare.
Krijimi i një vilajeti autonom shqiptar u bë kështu,
në fillim të Krizës Lindore, program i përbashkët
politik si për atdhetarët më radikalë rilindës,
ashtu dhe për qarqet atdhetare të moderuara. Megjithatë,
ndërmjet programit autonomist të të dyja rrymave
kishte ndryshime në këto drejtime: të parët
e vlerësonin autonominë administrative si një etapë
drejt pavarësisë kombëtare të Shqipërisë;
të dytët e shikonin si qëllim në vetvete, si
program maksimal të aspiratave të tyre politike; të
parët mendonin ta realizonin vilajetin autonom me rrugën
e kryengritjes; të dytët, që kishin besim në
dashamirësinë e sulltanit, shpresonin ta arrinin me anën
e reformave që do të bënte Porta e Lartë.
Me platformën për krijimin e vilajetit autonom shqiptar
nuk u bashkuan vetëm bajraktarët e disa krahinave malore
të veriut dhe, në mënyrë të veçantë,
kapedani i Mirditës, Preng Bibë Doda, biri i Bibë
Dodë pashës. Në të vërtetë, qysh nga
vdekja e të atit (1868), Prenga, ende i ri, mbahej i internuar
në Stamboll me pretekst se ishte duke vijuar shkollën.
Por, me këmbënguljen e vazhdueshme të mirditorëve,
Porta e Lartë u detyrua, në fund të korrikut 1876,
ta kthente Preng Bibë Dodën në Shkodër, duke
i dhënë titullin pashë dhe duke e emëruar kajmekam
të Mirditës. Prenga, tani 17-vjeçar, ishte si dhe
i ati, një prijës partikularist. Gjatë qëndrimit
të tij në Stamboll ai u kishte parashtruar ambasadorëve
të Rusisë, të Francës dhe të Austro-Hungarisë
ambicjen e vet për t’u bërë princ i Mirditës
autonome. Parisi e Vjena nuk e përkrahën projektin e tij,
pasi nuk donin t’i shkaktonin në këto çaste
Perandorisë Osmane shqetësime në Shqipërinë
Veriore. Përkundrazi, Rusia e Italia e miratuan, por i vunë
si kusht që ai të lidhte aleancë ushtarake me Cetinën
dhe të sulmonte me mirditorët ushtritë osmane, të
cilat tani ishin të zëna me luftën në kufirin
malazez.
Në këto rrethana Preng Bibë Doda ngriti në Orosh
flamurin e luftës për autonominë e Mirditës.
Në të njëjtën kohë filloi bisedimet e fshehta
me qeveritarët serbë e malazezë për të
hyrë në luftë krahas tyre kundër Turqisë.
Këto traktativa nuk u pritën mirë nga bashkatdhetarët
e vet dhe e diskredituan atë në sytë e tyre. Projekti
i Preng Bibë Dodës gjeti përkrahje vetëm në
disa qarqe reshpere katolike të Shkodrës, veçse,
në vend të një principate të mbyllur brenda
kufijve të ngushtë të Mirditës, ato kërkonin
një formacion politik më të gjerë, - një
principatë autonome, ku të hynin të gjitha krahinat
malore të Shqipërisë së Veriut. Këtë
platformë politike e përqafuan edhe disa intelektualë,
si Zef Jubani, Preng Doçi, Pjetër Gurakuqi, të
cilët mendonin se krahina autonome e Mirditës do të
shërbente si pikënisje për formimin më vonë
të një shteti kombëtar shqiptar.
Qarqet patriotike shqiptare nuk u solidarizuan as me projektin e
Preng Bibë Dodës, as me idenë e reshperëve katolikë
shkodranë, pasi të dyja kishin karakter partikularist
dhe nuk pajtoheshin me platformën më të përparuar
rilindëse. Mirdita e vogël dhe e izoluar, patriarkale
dhe e varfër, pa qytete e pa bujqësi të zhvilluar,
nuk mund të jetonte e pavarur dhe nuk mund të bëhej
bërthama e shtetit të ardhshëm kombëtar shqiptar.
Përkundrazi, kthimi i Mirditës katolike, qoftë edhe
së bashku me fqinjët e saj, në një principatë
autonome, me një prijës partikularist në krye siç
ishte Preng Bibë Doda, do të bëhej faktor i përçarjes
fetare e krahinore të vendit dhe do t’u jepte rast tri
monarkive fqinje, të përmbushnin aspiratat e tyre pushtuese
ndaj trojeve shqiptare veriore, lindore e jugore.
Marrëveshja e Budapestit dhe lufta ruso-turke e viteve
1877-1878
Me gjithë nxitjet politike që pati nga Rusia, nga Serbia
dhe nga Mali i Zi, Preng Bibë Doda ngurroi të fillonte
veprimet luftarake kundër Turqisë, derisa Rusia nuk i
kishte shpallur luftë asaj. Ndërkaq, Serbia e Mali i Zi,
me gjithë ndihmën e madhe që patën nga Rusia,
nuk qenë në gjendje ta mundnin Perandorinë Osmane,
së cilës i kishin shpallur luftë në fillim të
verës 1876. Disfatat që pësuan ushtritë serbe
lanë përshtypjen se Rusia nuk do të pajtohej me situatën
e krijuar në Ballkan në dëm të saj dhe se së
shpejti ajo do të hynte vetë në luftë kundër
Perandorisë Osmane. Nën ndikimin e diplomatëve caristë,
që e shfrytëzuan këtë rrethanë, kapedani
mirditor filloi në fund të vitit 1876 përgatitjet
për aksionin luftarak kundërosman. Në janar 1877
mirditorët bllokuan rrugën Shkodër-Prizren, kurse
në shkurt arrestuan disa funksionarë të administratës
perandorake.
Por ngjarjet ndërkombëtare u zhvilluan në dëm
të Preng Bibë Dodës. Rusia nuk hyri menjëherë
në luftë, siç parashihej. Madje, me propozimin
e Anglisë, Fuqitë e Mëdha pranuan që çështjet
e ngritura nga Rusia në kurriz të Perandorisë Osmane
të shqyrtoheshin nga një Konferencë Ndërkombëtare,
e cila do të zhvillohej me pjesëmarrjen e ambasadorëve
të tyre të akredituar në Stamboll.
Konferenca Ndërkombëtare i filloi punimet në Stamboll,
buzë Bosforit, më 24 dhjetor 1876. Por ajo ndeshi qysh
në fillim në pengesa të organizuara nga vetë
nismëtarja e saj, Anglia. Me përkrahjen e fshehtë
të Londrës, ditën që u hap Konferenca sulltan
Abdyl Hamiti shpalli kushtetutën e përgatitur nga Mithat
Pasha, i cili u deklaroi ambasadorëve të Fuqive të
Mëdha se në kuadrin e saj do të zgjidheshin të
gjitha problemet që shqetësonin kombësitë e
Perandorisë, prandaj e quante Konferencën Ndërkombëtare
të panevojshme. Por manovra e Portës së Lartë
nuk pati rezultat. Me përkrahjen që gjeti këmbëngulja
e Rusisë, Konferenca Ndërkombëtare i vijoi punimet
në Londër.
Qeveria ruse, e cila nuk kishte asnjë besim në Konferencën
Ndërkombëtare, i vazhdoi përgatitjet për luftë
kundër Perandorisë Osmane. Në këtë drejtim
ajo kishte edhe nxitjen e Gjermanisë, e cila megjithatë
e kushtëzonte përkrahjen e saj me pëlqimin që
duhej të jepte për këtë luftë edhe Austro-Hungaria.
Rusia u detyrua të bënte lëshime, të cilat u
fiksuan në marrëveshjen e fshehtë që ajo lidhi
me Austro-Hungarinë në Budapest, më 15 janar 1877.
Marrëveshja e Budapestit u hartua mbi platformën e miratuar
gjashtë muaj më parë në Rajhshtat dhe u plotësua
me një marrëveshje shtojcë që u nënshkrua
më 18 mars 1877. Sipas tyre, Austro-Hungaria do të qëndronte
asnjanëse në luftën ruso-turke. Si shpërblim
ajo fitonte të drejtën të pushtonte ushtarakisht
Bosnjën dhe Hercegovinën, kurse fati i sanxhakut të
Novi Pazarit (Pazarit të Ri) do të caktohej me një
marrëveshje të veçantë që do të
lidhnin Peterburgun me Vjenën. Perandoria dualiste zotohej
të mos i prekte Rumaninë, Serbinë, Bullgarinë
dhe Malin e Zi, të cilat Rusia i mbante si territore të
zonës së saj të ndikimit. Perandoria Ruse do të
kënaqej me aneksimin e Besarabisë në Ballkan dhe
të Batumit në Kaukaz. Por, në rast se Perandoria
Osmane do të shembej krejtësisht, Bullgaria, Rumania dhe
Shqipëria do të bëheshin shtete autonome; Kreta,
Thesalia dhe Epiri do të aneksoheshin nga Greqia, kurse Stambolli
me rrethinën e tij do të shpallej qytet i lirë.
Marrëveshja e Budapestit, sado që në parim pranonte
idenë e një shteti autonom shqiptar, e linte të papërcaktuar
si hapësirën territoriale, ashtu edhe statusin e tij.
Kjo rrethanë krijonte mundësinë për të
cenuar rëndë tërësinë tokësore të
Shqipërisë, i hapte rrugën Serbisë që të
aneksonte krahinën e Kosovës, Malit të Zi viset e
Shqipërisë Veriore, Greqisë trojet e Shqipërisë
Jugore, të cilat përfshiheshin nën emërtimin
Epir, kurse krahinat e Shqipërisë Lindore ishin në
rrezik të përfshiheshin brenda kufijve të shtetit
autonom sllav, që do të krijohej me emrin Rumeli. Veç
kësaj, me marrëveshjen e Budapestit Rusia cariste e detyronte
Austro-Hungarinë të mos i prekte Rumaninë, Serbinë,
Bullgarinë dhe Malin e Zi, por jo Shqipërinë. Kjo
do të thoshte se Vjena, e cila e kishte ngritur çështjen
e shtetit autonom shqiptar, kishte liri veprimi ta përfshinte
atë në suazën e politikës së saj ekspansioniste.
Si rrjedhim, me shembjen e Perandorisë Osmane, më shumë
se gjysma e trojeve shqiptare do të copëtohej ndërmjet
fqinjëve ballkanikë, kurse pjesa tjetër, edhe në
qoftë se bashkohej në një shtet të veçantë
autonom shqiptar, do të hynte nën kontrollin e Perandorisë
dualiste. Megjithatë, duhet pranuar se marrëveshja e Budapestit,
pavarësisht nga këto aspekte negative, ishte akti i parë
diplomatik ndërkombëtar që pranoi në parim idenë
e krijimit të një shteti shqiptar. Kjo ide ishte e Austro-Hungarisë,
e cila u nis nga interesi për të krijuar në Ballkanin
Perëndimor një barrierë kundër ekspansionit
serb drejt Adriatikut e Maqedonisë.
Po aq negative për çështjen shqiptare qenë
edhe vendimet që morën Fuqitë e Mëdha në
Konferencën Ndërkombëtare të Londrës, e
cila i mbylli punimet e saj me nënshkrimin e një protokolli
në mars të vitit 1877. Konferenca nuk e mori fare në
shqyrtim çështjen shqiptare. Protokolli i Londrës
e njohu parimin e autonomisë për kombësitë e
Perandorisë Osmane, por edhe nga ky parim shqiptarët u
përjashtuan, pasi nuk u panë si një komb i veçantë.
Protokolli e detyronte Portën e Lartë të pranonte
formimin e një province autonome në Bosnjë-Hercegovinë
dhe të dy provincave autonome të Bullgarisë dhe të
Rumelisë Lindore. Madje njëra prej tyre, vilajeti perëndimor
(Bullgaria) me qendër në Sofje, do të përfshinte
në kufijtë e vet edhe disa vise të banuara nga popullsi
shqiptare, siç ishin krahinat e Kaçanikut, të
Tetovës, të Gostivarit, të Kërçovës
e të Dibrës deri në rrjedhën e lumit Drin. Protokolli
e detyronte gjithashtu Perandorinë Osmane që t’i
jepte Malit të Zi, përveç të tjerave, tre
ishuj në liqenin e Shkodrës dhe t’i njihte atij
të drejtën e lundrimit të lirë në këtë
liqen dhe në lumin Bunë. Çështjen e principatës
autonome të Mirditës, me gjithë premtimet që
i kishte bërë Preng Bibë Dodës, Rusia nuk e
shtroi fare për diskutim në këtë Konferencë.
Pas nënshkrimit të paqes ndërmjet Turqisë e
Serbisë në mars 1877, Mirdita kryengritëse, e braktisur
nga Rusia, Serbia e Mali i Zi, mbeti vetëm përballë
Portës së Lartë.
Perandoria Ruse mbeti e pakënaqur nga Protokolli i Londrës.
Rreziku i një lufte ruso-turke nuk u largua. Për të
siguruar prapavijat e saj, Porta e Lartë vendosi atëherë
ta shtypte me të shpejtë rebelimin e Mirditës, ndonëse
Preng Bibë Doda qëndronte në pasivitet. Kapedani
mirditor u orvat ta shmangte operacionin ushtarak osman duke bërë
lëshime, por Porta e Lartë, e cila donte ta zhdukte me
këtë rast vetëqeverisjen e Mirditës dhe venomet
e saj, kërkoi dorëzimin e tij pa kushte. Kështu,
pas një sërë ultimatumesh të përsëritura,
më 8 prill 1877, filluan operacionet e vërteta ushtarake
osmane kundër Mirditës.
Tri kolona të ushtrisë së rregullt osmane marshuan
kundër Mirditës nga Lezha, nga Prizreni dhe nga Mati.
Ndonëse me huta të vjetra, mirditorët trima e ndalën
për një javë marshimin e tyre. Por javën e dytë
kolona osmane, që marshonte nga Mati, duke përfituar nga
pakujdesia që kishte treguar Preng Bibë Doda në këtë
anë, përparoi me lehtësi në brendi të Mirditës
dhe u mori krahët mirditorëve që luftonin në
sektorin perëndimor e verior. Preng Pasha, i pushtuar nga paniku,
braktisi më 15 prill Mirditën dhe u fsheh në Lurë.
Pas tij krerët e tjerë u arratisën ose u dorëzuan
te turqit. Malësorët e thjeshtë e vazhduan edhe disa
ditë qëndresën derisa ajo u shtyp. Kështu, për
të parën herë në historinë e sundimit shekullor
osman në Shqipëri, më 22 prill 1877, ushtritë
turke hynë në kryeqendrën e Mirditës, në
Orosh, të cilin e plaçkitën dhe e dogjën.
Dy ditë më vonë, më 24 prill 1877, Perandoria
Ruse i shpalli luftë Turqisë. Serbia, e cila ndërkohë
kishte nënshkruar paqen me Stambollin, qëndroi mënjanë.
Përkundrazi, Mali i Zi, i cili nuk kishte pranuar as të
nënshkruante paqen, as të përsëriste armëpushimin,
u bashkua me Rusinë në luftën kundër Perandorisë
Osmane.
Sapo filloi lufta, rusët e malazezët u bënë
thirrje përsëri shqiptarëve dhe në mënyrë
të veçantë mirditorëve që të bashkoheshin
me ta kundër Perandorisë Osmane. Por tashmë, edhe
mirditorët kishin nxjerrë mësime. As malësorët,
as krerët e tyre nuk kishin më besim në politikën
e Rusisë e të Malit të Zi. Nën presionin e tyre
kapedani i Mirditës u detyrua të mos i dëgjonte më
nxitjet ruse e malazeze. Ndërkohë edhe Porta e Lartë,
e cila tani nuk donte të kishte telashe me mirditorët,
pasi mori garanci se Preng Pasha kishte hequr dorë nga ideja
e kryengritjes së armatosur, shpalli faljen e tij dhe e pezulloi
përsëri vendosjen e administratës së saj centraliste
në Mirditë. Mirditorët u kthyen në shtëpitë
e tyre të djegura, por armët nuk i dorëzuan.
Komiteti i Janinës dhe projekti i kryengritjes çlirimtare
kundërosmane (1877)
Lufta ruso-turke krijoi një gjendje të re për të
gjitha kombet e shtypura nga Perandoria Osmane dhe për të
gjitha monarkitë e Gadishullit Ballkanik. Kudo sundonte bindja
se kjo luftë do të përfundonte me disfatën e
Portës së Lartë. Të gjitha shtetet ballkanike
u vunë në lëvizje për të plotësuar
në përfundim të kësaj lufte bashkimin e tyre
kombëtar dhe, ca më shumë, për të përmbushur
aspiratat e tyre aneksioniste në dëm të kombeve të
tjera të gadishullit.
Për çështjen shqiptare fillimi i luftës ruso-turke
krijoi një gjendje më të ndërlikuar se ajo që
ishte më parë. Qarqet politike shqiptare, edhe pse nuk
e dinin marrëveshjen e fshehtë të Budapestit, nuk
kishin asnjë dyshim për katastrofën që e priste
Shqipërinë, në rast se luftën do ta fitonte
Rusia dhe në rast se pas luftës do të triumfonte
diktati i saj. Në këtë rast Shqipërinë
e priste copëtimi i saj territorial dhe, për pasojë,
vdekja e saj politike. Dëshmia e fundit për këtë
ishte proklamata që lëshoi cari rus më 24 prill 1877,
me të cilën ai ftonte të gjitha kombësitë
e krishtera të Gadishullit Ballkanik të rrëmbenin
armët krahas ushtrive ruse, pasi për ta tashmë kishte
ardhur dita e çlirimit nga shtypësi mysliman osman.
Theksi i saj fetar tregonte se Rusia nuk kishte hequr dorë
nga platforma e panortodoksisë dhe se në projektin e saj
për rregullimin e ardhshëm të Ballkanit nuk kishte
vend për shqiptarët myslimanë si subjekt i të
drejtave kombëtare. Por qarqet atdhetare shqiptare e shihnin
me shqetësim edhe fitoren e Perandorisë Osmane, sepse
kjo do të sillte forcimin e zgjedhës shekullore të
sulltanit mbi atdheun e tyre.
Mendimi i përgjithshëm që pushtoi opinionin publik
të vendit në atë kohë ishte që Shqipëria
të ngrinte sa më parë zërin për të
drejtat e saj, përndryshe, po të qëndronte pasive
dhe, ca më keq, po të rreshtohej prapa Stambollit, do
të identifikohej me Perandorinë Osmane dhe do të
quhej si një zotërim turk, si një pre në duart
e fitimtarit.
Në këto rrethana qarqet atdhetare përparimtare e
radikale shqiptare vendosën ta kërkonin shpëtimin
e tërësisë territoriale të atdheut jo te lufta
kundër shovinistëve ballkanikë, as te qëndrimi
pritës, por tek organizimi i kryengritjes së armatosur
çlirimtare kundërosmane që do të çonte
në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë.
Me këtë veprim edhe diplomacia evropiane do të vihej
para një fakti të kryer.
Ideja e kryengritjes çlirimtare kishte, si edhe më parë,
mbështetje në gatishmërinë e masave popullore.
Ajo gjeti gjithashtu miratimin e forcave atdhetare të moderuara,
të cilat tani u bindën se Perandoria Osmane nuk ishte
më në gjendje t’i mbronte trojet shqiptare nga invazioni
sllav. Por shpërthimi i kryengritjes çlirimtare dhe
shpallja e pavarësisë sipas platformës së patriotëve
më të përparuar ose e autonomisë, sipas asaj,
të qarqeve të moderuara kërkonte paraprakisht zgjidhjen
e disa problemeve themelore, siç ishin: formimi i një
qendre të vetme drejtuese, përgatitja politiko-ushtarake
dhe sigurimi i përkrahjes në arenën ndërkombëtare.
Nismën për ta vënë në jetë idenë
e kryengritjes çlirimtare kundërosmane e mori Komiteti
Shqiptar, që u formua në Janinë në maj të
vitit 1877, në krye të të cilit u vu Abdyl Frashëri,
një nga ideologët, diplomatët dhe organizatorët
më të shquar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Në këtë Komitet bënin pjesë personalitete,
që përfaqësonin pothuajse të gjitha krahinat
e vilajetit të Janinës, si Mehmet Ali Vrioni (Berat),
Mustafa Nuri Vlora (Vlorë), Sulejman Tahiri (Tepelenë),
Myslim Vasjari (Kurvelesh), Sabri Gjirokastra (Gjirokastër),
Mihal Harito (Zagori), Mehmet Goroshiani (Përmet), Vesel Dino
(Prevezë) etj.
Komiteti i Janinës vendosi lidhje edhe me qarqet politike që
vepronin në viset e tjera të atdheut, me të cilat
shqyrtoi çështjen e përgatitjes së kryengritjes
së armatosur. Në të njëjtën kohë ai
ra në kontakt me oficerët shqiptarë që shërbenin
në garnizonet osmane të vendit dhe që treguan gatishmëri
për të marrë pjesë në kryengritjen e armatosur.
Pas kësaj, shqetësimi kryesor i Komitetit u përqendrua
në aspektin diplomatik të çështjes shqiptare.
Udhëheqësit e Komitetit të Janinës mendonin
se tani që Perandoria Osmane ishte në rrezik të shembej
plotësisht nga armatat ruse, fuqitë perëndimore nuk
do ta linin Perandorinë Ruse që ta ndryshonte hartën
politike të Gadishullit Ballkanik sipas planeve të saj
ekspansioniste. Duke u kapur pas zërave që qarkullonin
në shtypin ndërkombëtar, se fuqitë perëndimore
do ta zmadhonin territorin e Greqisë për ta përdorur
si barrierë kundër ortekut rus, ata shpresonin se po ato
fuqi, për interesat e politikës së ekuilibrit në
Evropën Juglindore, do të merrnin në konsideratë
edhe idenë e një shteti shqiptar të pavarur. Sikurse
shkruante disa muaj më vonë Abdyl Frashëri, Evropa
do të bindej se qytetërimin e saj në Gadishullin
Ballkanik nuk mund ta mbronte nga rreziku rus vetëm diga greke,
por, së bashku me të, edhe diga shqiptare. Udhëheqësit
e Komitetit të Janinës mendonin se në këto rrethana
Shqipëria duhej të lidhte me Greqinë një aleancë
politike e ushtarake për të hyrë bashkërisht
në luftë kundër Perandorisë Osmane përpara
se armatat ruse të zbritnin në jug të Gadishullit
Ballkanik. Por ata kërkonin si kusht që Athina ta mbështeste
idenë e pavarësisë së Shqipërisë dhe
ta miratonte tërësinë e saj tokësore. Në
rast se Athina do ta nënshkruante mbi këtë parim
aleancën dypalëshe, do të konsiderohej e kapërcyer
për çështjen shqiptare pengesa kryesore në
plan ndërkombëtar.
Udhëheqësit e Komitetit të Janinës ishin të
ndërgjegjshëm se qeveria greke nuk do të hiqte dorë
aq lehtë nga qëndrimi i saj i vjetër, nuk ishte e
prirur që të pranonte kërkesën e shqiptarëve
për të përfshirë në shtetin e tyre krejt
Shqipërinë e Jugut deri në Prevezë, sepse ishte
pushtuar nga lakmia për të aneksuar krejt vilajetin e
Janinës, deri te lumi Seman. Megjithatë ata shpresonin
se përballë gjendjes kritike që ishte krijuar për
Greqinë nga përparimi i ushtrive ruse, Athina mund të
hiqte dorë nga platforma që kishte parashtruar vitin e
kaluar dhe do ta shikonte me një sy realist propozimin e shqiptarëve.
Në të vërtetë opinioni publik grek ishte i tronditur
nga politika ruse. Greqia, e cila priste prej kohësh shembjen
e Perandorisë Osmane që të sendërtonte aspiratat
e saj territoriale, tani e ndiente veten krejtësisht të
braktisur. Për shkak të lidhjeve të Athinës
me Anglinë e Francën, Rusia cariste nuk po i përfillte
fare aspiratat e saj nacionaliste, ndërsa Anglia me Francën
po e shtrëngonin Athinën që të qëndronte
asnjanëse. Opinioni publik grek po bindej gjithnjë e më
shumë se me qëndrimin asnjanës të Greqisë,
Trakia dhe Maqedonia ishin në rrezik të përfshiheshin
në kufijtë e Bullgarisë dhe të Rumelisë
që do të krijoheshin sipas planit carist, kurse Thesalia
dhe Epiri mund të mbeteshin përsëri brenda kufijve
të Perandorisë Osmane, të cilën Anglia me Francën
përpiqeshin ta shpëtonin nga katastrofa e plotë.
Brenda në Greqi organizatat irredentiste helenike kërkonin
me këmbëngulje të ndërmerreshin veprime energjike
për të mos e humbur rastin e favorshëm që po
krijohej nga shembja e Perandorisë Osmane. Por Mbretëria
Helenike me rreth një milion banorë, me financa krejtësisht
të rrënuara dhe me forca ushtarake të dobëta,
nuk e ndiente veten në gjendje të ndërmerrte me sukses
veprime të armatosura kundër Perandorisë Osmane.
Në këto rrethana propozimi i Komitetit të Janinës
për një aleancë shqiptaro-greke gjeti një pritje
pozitive në qarqet qeveritare të Athinës. Qeveria
greke pranoi të hynte në bisedime me shqiptarët.
Bisedimet u zhvilluan në mënyrë të fshehtë
në Janinë gjatë gjysmës së dytë të
korrikut 1877, ndërmjet Abdyl Frashërit, i cili shoqërohej
nga Mehmet Ali Vrioni, dhe Epaminonda Mavromatis, një funksionar
i Ministrisë së Jashtme greke. Qysh në fillim u duk
se të dyja palët erdhën në takim me pikëpamje
të papajtueshme. Abdyl Frashëri, që si nismëtar
i takimit e nisi i pari bisedën, pasi argumentoi interesat
jetikë të të dyja palëve për një luftë
të përbashkët kundër Perandorisë Osmane
e pansllavizmit carist, parashtroi zotimet dhe kushtet e palës
shqiptare për lidhjen e aleancës politike e ushtarake.
Shqiptarët zotoheshin që ta fillonin të parët
luftën kundërosmane me anën e kryengritjes çlirimtare,
e cila do të shpërthente në Shqipëri sapo të
nënshkruhej aleanca. Ata merrnin kështu përsipër
që pushtetin turk në Shqipëri ta asgjësonin
me forcat e tyre të brendshme. Menjëherë pasi të
shpërthente kryengritja e armatosur, deklaroi Abdyl Frashëri,
do të shpallej pavarësia kombëtare e Shqipërisë.
Ai kërkoi që, sapo të fitonte kryengritja në
Shqipëri, Greqia t’i shpallte luftë Perandorisë
Osmane. Shqiptarët zotoheshin gjithashtu ta ndihmonin ushtrinë
greke që t’i pushtonte pa vështirësi Thesalinë
e Maqedoninë, pasi oficerët dhe ushtarët shqiptarë,
që shërbenin në garnizohet osmane të këtyre
viseve, ishin në lidhje me Komitetin e Janinës, pra të
gatshëm që, me urdhrin e tij, t’i dorëzonin
qytetet pa gjakderdhje. Kundrejt këtyre detyrimeve pala shqiptare
kërkonte si kusht nga qeveria e Athinës që ajo ta
njihte zyrtarisht formimin e principatës së pavarur shqiptare
në kufijtë etnikë të Shqipërisë, duke
përfshirë Kosovën në veri, deri në Vranjë,
dhe Çamërinë në jug, deri në Prevezë.
Pala greke nuk pranoi asnjë nga kushtet e parashtruara nga
Komiteti i Janinës. Para së gjithash ajo e kundërshtoi
krejtësisht idenë e një principate shqiptare të
pavarur dhe ca më shumë përfshirjen në kufijtë
e saj, qoftë edhe të një pjese të vogël
të të ashtuquajturit Epir. Sipas tezës së saj,
krejt Epiri, që nga lumi Seman deri te gjiri i Prevezës,
ishte tokë greke. Si rrjedhim ajo nguli këmbë që
Shqipëria e Jugut të rrëmbente armët nën
flamurin grek dhe të kërkonte bashkimin e saj me Greqinë.
Athina pranoi që kryengritja çlirimtare të kishte
karakter shqiptar vetëm në veri të lumit Seman, por
vuri si kusht që edhe këto vise të kërkonin
bashkimin e tyre me Greqinë për të formuar një
shtet dualist greko-shqiptar nën sovranitetin e mbretit të
Greqisë.
Abdyl Frashëri u përpoq ta bindte qeverinë e Athinës
për absurditetin e pikëpamjeve të saj. Populli shqiptar,
deklaroi ai, po ndërmerr revolucionin çlirimtar për
të formuar shtetin e vet të pavarur dhe jo për ta
zëvendësuar zgjedhën osmane me robërinë
greke, për të ruajtur tërësinë e vet territoriale
dhe jo për ta ndarë atë në tokë greke dhe
në tokë shqiptare. Në bazë të udhëzimeve
që mori nga Athina, Epaminonda Mavromatis nuk bëri asnjë
tërheqje, madje mbajti gjatë takimeve një qëndrim
arrogant dhe fyes ndaj shqiptarëve.
Ndërkaq, gjatë kohës që zhvilloheshin bisedimet
e fshehta në Janinë, ngjarjet në frontin ruso-turk
morën tjetër rrugë. Sado që Perandoria Osmane
ishte shumë e dobët, invazioni carist ngjalli në
popullsinë turke ndjenjën e atdhetarisë dhe rriti
frymën e qëndresës së saj ushtarake. Si rrjedhim,
pas sukseseve të shpejta që korrën gjatë dy
muajve të parë të luftës, në fillim të
korrikut ushtritë ruse u gozhduan në Plevnë të
Bullgarisë. Qëndresa e Plevnës, e cila tregonte se
Perandoria Osmane nuk ishte aq e dobët sa pandehej, e qetësoi
deri diku qeverinë greke dhe e çliroi përkohësisht
nga ngutja që kishte për të hyrë në luftë.
Nga ana tjetër, Athina u bind se aspiratat e saj pushtuese
ndaj Shqipërisë nuk mund t’i plotësonte me
anën e Komitetit të Janinës. Shpresat për të
aneksuar krejt vilajetin e Janinës ajo tani i vari te Komiteti
Epirot, që ishte formuar në Korfuz nga disa emigrantë
grekë, të cilët kërkonin bashkimin e vilajetit
të Janinës (të Shqipërisë së Jugut)
me Mbretërinë Greke. Këta morën përsipër
detyrën që të organizonin në këto vise
një kryengritje filoheleniste. Nën ndikimin e këtyre
faktorëve në fund të korrikut bisedimet greko-shqiptare
u ndërprenë.
Komiteti i Stambollit dhe platforma e tij politike
Qëndresa osmane e Plevnës vazhdoi pesë muaj. Ndërkohë
patriotët shqiptarë, edhe pse bisedimet e Janinës
u ndërprenë, nuk hoqën dorë nga ideja e kryengritjes
çlirimtare kundërosmane. Ata i vazhduan përpjekjet
për t’i shkrirë komitetet shqiptare lokale në
një komitet kombëtar, për formimin e komitetit qendror
kombëtar dhe për përgatitjen e kryengritjes së
armatosur. Por, ndërsa në malet Ballkan dhe në sektorin
e Kaukazit ushtritë osmane ndalën përparimin e ushtrisë
ruse, në frontin malazez, në Shqipërinë e Veriut
në gusht 1877, mbrojtja turke u thye dhe ushtria osmane filloi
të tërhiqej drejt jugut. Kjo ngjarje tronditi opinionin
publik në Shqipërinë e Veriut. Në këto
rrethana u formua në Shkodër një komitet shqiptar
i përbashkët për qytetarët myslimanë e
katolikë, i kryesuar nga Pjetër Gurakuqi. Në memorandumin
e këtij komiteti kërkohej të formohej një shtet
kombëtar më vete nën vasalitetin e sulltanit, siç
ishin në atë kohë Serbia dhe Rumania. Por gjendja
në frontin me Malin e Zi u stabilizua shpejt. Përparimi
i ushtrisë malazeze u ndal.
Gjatë vjeshtës së vitit 1877 patriotët shqiptarë
i kushtuan kujdes edhe fushatës së zgjedhjeve për
parlamentin e dytë osman. Megjithëse zgjedhjet qenë
indirekte dhe u zhvilluan nën diktatin e valinjve, nën
trysninë që vinte nga poshtë dolën deputetë
edhe disa personalitete atdhetare, ndër të cilat ishte
edhe Abdyl Frashëri.
Çeljen e parlamentit në dhjetor të atij viti patriotët
shqiptarë, sidomos antarët e Komitetit të Janinës,
e shfrytëzuan për të organizuar në kryeqytetin
perandorak një takim në shkallë kombëtare. Për
këtë qëllim, përveç deputetëve të
parlamentit, u thirrën në Stamboll edhe personalitete
të njohura shqiptare që përfaqësonin pothuajse
të gjitha krahinat e Shqipërisë. Në mbledhjen
e parë, që u mbajt më 18 dhjetor 1877, u miratua
forumi i organizatës atdhetare revolucionare me emrin Komiteti
Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë
Shqiptare, ose siç u quajt shkurt Komiteti i Stambollit.
Kryetari i Komitetit u zgjodh Abdyl Frashëri. Megjithëse
nuk dihet ende përbërja e plotë e këtij Komiteti,
janë njohur tanimë si anëtarë të tij Pashko
Vasa, Jani Vreto, Ymer Prizreni, Zija Prishtina, Sami Frashëri,
Ahmet Koronica, Mihal Harito, Iljaz Dibra, Mehmet Ali Vrioni, Seid
Toptani, Mustafa Nuri Vlora, Mane Tahiri etj.
Në programin politik të Komitetit të Stambollit përfshihej
teza mbi organizimin me ngutësi të kryengritjes së
armatosur kundërosmane dhe krijimin e shtetit kombëtar
shqiptar. Komiteti vendosi gjithashtu që të zhvilloheshin
bisedime me Greqinë për të arritur një aleancë
shqiptaro-greke sipas platformës së parashtruar nga Abdyl
Frashëri.
Ndërkohë ngjarjet në front pësuan një kthesë
rrënjësore. Më 10 dhjetor 1877 qëndresa e Plevnës
u thye. Ushtritë ruse filluan të përparonin përmes
maleve Ballkan. Serbia e Mali i Zi morën zemër nga përparimi
rus dhe rifilluan veprimet luftarake kundër Turqisë. Perandoria
Osmane tani dukej se ishte në pragun e katastrofës së
plotë. Në këto rrethana qeveria e Athinës e
pranoi propozimin e ri të paraqitur nga patriotët shqiptarë
për të rifilluar bisedimet dypalëshe që ishin
ndërprerë në fund të korrikut.
Turi i dytë i bisedimeve shqiptaro-greke u zhvillua në
Stamboll gjatë gjysmës së dytë të muajit
dhjetor 1877. Këtë radhë qeverinë greke e përfaqësonte
Stefanos Skuludhi, deputet në parlamentin e Greqisë. Abdyl
Frashëri, i cili kryesonte përsëri delegacionin shqiptar,
tani nuk përfaqësonte Komitetin Ndërkrahinor të
Janinës, por Komitetin Kombëtar të Stambollit. Abdyli
i parashtroi Stefanos Skuludhit planin e hollësishëm të
shpërthimit të kryengritjes shqiptare, e cila do të
fillonte në Shqipërinë e Jugut. Menjëherë
pas saj do të formohej qeveria e përkohshme e Shqipërisë,
që do të njihej nga Greqia, e cila do të hynte gjithashtu
në luftë kundër Perandorisë Osmane në Thesali.
Kryengritja do të shtrihej në Gegëri e në Kosovë.
Greqia do t’i ndihmonte shqiptarët me armatime. Projekti
i Abdyl Frashërit ishte i leverdishëm për të
dyja palët. Shqipëria siguronte tërësinë
territoriale, duke përfshirë në kufijtë e saj
edhe vilajetin e Janinës (Epirin), ndërsa Greqia hiqte
dorë nga Epiri, por do të aneksonte pa luftë Thesalinë,
me ndihmën e oficerëve shqiptarë që komandonin
ushtrinë osmane. Abdyli u përpoq edhe një herë
ta bindte qeverinë e Athinës, se ishte në interes
të Greqisë që ajo të kishte si aleate, kundër
Perandorisë Osmane e kundër rrezikut rus, një Shqipëri
të fortë, prandaj nguli këmbë që aleanca
dypalëshe të ndërtohej sipas parimit të njohjes
së një principate të pavarur shqiptare në kufijtë
e saj etnikë, në krye të së cilës mund
të vihej edhe një princ me origjinë nga dinastia
që mbretëronte në Greqi. Por pala greke nuk hoqi
dorë as këtë radhë nga pretendimet ndaj Shqipërisë.
Si rrjedhim, në ditët e fundit të dhjetorit, me urdhrin
telegrafik të ardhur nga Athina, bisedimet shqiptaro-greke
u ndërprenë përsëri.
Në fillim të vitit 1878 situata në front u përmbys
plotësisht. Pasi kaluan malet Ballkan, ushtritë ruse filluan
të përparonin me shpejtësi në drejtim të
jugut, pa ndeshur ndonjë rezistencë serioze nga ana e
ushtrive osmane. Më 4 janar 1878 ato pushtuan Sofjen, më
18 janar Edrenenë dhe më 28 janar arritën në
fshatin Shën-Stefan, në periferi të Stambollit. Nga
paniku që pushtoi Perandorinë Osmane përfituan ushtritë
serbe, të cilat marshuan pa vështirësi drejt vilajetit
të Kosovës dhe, pasi morën Pirotin, Nishin, Kurshunlinë
dhe Vranjën, në fund të janarit arritën në
Gjilan. Po ashtu, ushtritë malazeze pushtuan më 10 janar
Tivarin, më 19 janar Ulqinin dhe një javë më
vonë dolën në brigjet e liqenit të Shkodrës
e të lumit të Bunës.
Disfata e plotë e ushtrive osmane i shqetësoi të
gjitha Fuqitë e Mëdha. Në mënyrë të
veçantë ajo tronditi Britaninë e Madhe, e cila,
për të penguar hyrjen e ushtrive ruse në Stamboll,
dërgoi flotën e saj luftarake në detin Marmara. Në
të njëjtën kohë, me nxitjen e saj, Porta e Lartë
i kërkoi komandës ruse armëpushim. Duke parë
se Anglia ishte e vendosur të mbronte me çdo kusht kryeqytetin
osman, Rusia nënshkroi në Edrene, më 31 janar 1878,
armëpushimin me Perandorinë Osmane dhe filloi bisedimet
për të përfunduar Traktatin e Paqes me të.
Situata e re ndërkombëtare, që u krijua pas disfatës
së plotë turke, e detyroi Komitetin e Stambollit ta rishikonte
programin e vet. Sipas tij, shpërthimi në këto rrethana
i kryengritjes kundërosmane në Shqipëri do të
ishte një hap i dëmshëm, që do ta lehtësonte
përparimin e ushtrive serbe, malazeze e greke në brendi
të trojeve shqiptare dhe do t’u jepte rast monarkive
fqinje që ta sanksiononin me anën e fitores ushtarake
aneksimin e viseve të pushtuara prej tyre. Për këtë
arsye Komiteti hoqi dorë përkohësisht nga projekti
i kryengritjes së armatosur dhe hartoi një program të
ri politik për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Programi i ri, i cili u përpunua në ditët e para
të vitit 1878, përmbante ndryshime taktike e jo strategjike.
Udhëheqësit e Komitetit të Stambollit nuk hoqën
dorë nga synimi i tyre i mëparshëm, nga formimi i
shtetit kombëtar shqiptar. Por tani para Shqipërisë
qëndronte si detyrë e ngutshme ruajtja e tërësisë
së saj tokësore. Përveç kësaj, ata mendonin
se në kushtet e reja pavarësia kombëtare e Shqipërisë
ishte e parealizueshme, pasi ajo nuk gëzonte asnjë mbështetje
në arenën ndërkombëtare. Për më tepër,
tani që kishte filluar pushtimi i trojeve shqiptare nga ushtritë
fqinje, rreziku i copëtimit të Shqipërisë ishte
bërë shumë serioz. Në këtë gjendje
të re shqiptarët u kthyen përsëri në programin
e mëparshëm. Në vend të pavarësisë
së plotë kombëtare, ata vendosën të kërkonin
bashkimin e trojeve të tyre amtare në një vilajet
autonom shqiptar në kuadrin e Perandorisë Osmane. Udhëheqësit
e Komitetit të Stambollit shpresonin se krijimi i një
vilajeti të tillë do të gjente përkrahës
në arenën ndërkombëtare, të paktën
mbështetjen e atyre Fuqive të Mëdha që nuk e
dëshironin shpartallimin e plotë të Perandorisë
Osmane. Veç kësaj, për të mbrojtur tërësinë
territoriale, shqiptarët do të luftonin të veçuar
nga Perandoria Osmane, do të hynin në betejë kundër
rrezikut sllav, grek, austriak ose italian në emër të
interesave kombëtarë të Shqipërisë. Ata
ishin të bindur se një luftë e tillë, si edhe
formimi i vilajetit autonom shqiptar, do ta sanksiononte në
plan ndërkombëtar ekzistencën e shqiptarëve
si komb dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë.
Këto fitore do të shërbenin si bazë për
ta kthyer vilajetin autonom shqiptar, në rrethana koniunkturale
më të favorshme, në një shtet të pavarur
shqiptar. Për të arritur bashkimin politik dhe organizativ
të mbarë vendit rreth kësaj platforme, udhëheqësit
e Komitetit të Stambollit vendosën të formonin një
lidhje shqiptare me karakter kombëtar, ku të përfaqësoheshin
të gjitha shtresat shoqërore dhe të gjitha krahinat
shqiptare që bënin pjesë në të katër
vilajetet perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Projektin
për formimin e saj e përgatiti qysh në fillim të
vitit 1878, Pashko Vasa, që në atë kohë ishte
këshilltar i valiut të Kosovës.
Udhëheqësit e Komitetit të Stambollit shpresonin
se me programin e tyre të ri, i cili e përjashtonte përkohësisht
konfliktin e armatosur shqiptaro-turk, Porta e Lartë nuk do
ta pengonte formimin e Lidhjes Shqiptare. Kjo liri veprimi kishte
rëndësi të veçantë për ta, pasi
u jepte atyre mundësi që ta shpejtonin formimin e lidhjes
kombëtare dhe organizimin e forcave të saj të armatosura.
Për këtë qëllim Komiteti i Stambollit ngarkoi
një komision të posaçëm, të kryesuar
nga Pashko Vasa, për të nxjerrë lejen përkatëse
nga Porta e Lartë. Për një kohë të gjatë
Stambolli nuk dha asnjë përgjigje.
Gjatë muajit shkurt 1878 tensionin politik të shqiptarëve
e rriti edhe më shumë ekspedita që organizoi qeveria
greke kundër trojeve kombëtare të Shqipërisë.
Që ta vinte Rusinë para faktit të kryer dhe të
merrte parasysh aspiratat e saj territoriale, qeveria e Athinës
e detyroi Komitetin e Korfuzit që, para se të nënshkruhej
Traktati i Paqes me Turqinë, të provokonte në Shqipërinë
e Jugut një kryengritje të armatosur kundërosmane
dhe të nxiste kryengritësit vendas që të kërkonin
bashkimin e krahinave të tyre me Mbretërinë e Greqisë.
Sipas planit të saj të përgatitur me kujdes, më
12 shkurt 1878 një bandë e madhe greke me rreth 600 “vullnetarë”
të ashtuquajtur epirotë, të rekrutuar në Greqi,
midis të cilëve kishte edhe disa mercenarë të
huaj, të pajisur me armë e topa të ushtrisë
helenike dhe të komanduar nga oficerë grekë, zbarkuan
nga ishulli i Korfuzit në fshatin Lëkurës, në
afërsitë e Sarandës. Pasi ngritën këtu
flamurin e Greqisë, shpallën fillimin e kryengritjes “greke”
në viset e Epirit. Të nesërmen, më 13 shkurt,
internacionalistët grekë pushtuan Sarandën; pastaj
një pjesë e tyre u drejtua për në fshatin Çukë,
pjesa tjetër për në fshatin Gjashtë, duke shpresuar
se aksioni i tyre do të ishte sinjali për shpërthimin
e kryengritjes së përgjithshme nga ana e popullsisë
vendase.
Ndërkaq popullsia shqiptare vendase jo vetëm nuk u bashkua
me bandën greke, por, përkundrazi, u ngrit në këmbë
kundër saj. Nën thirrjen e krerëve lokalë, me
mijëra vullnetarë shqiptarë rrëmbyen armët
për mbrojtjen e vendit. Përparimi i forcave greke u ndal
në kodrat e Gjashtës. Më 17 shkurt vullnetarët
shqiptarë, së bashku me forcat turke që erdhën
nga Janina, u shkaktuan atyre dy disfata të rënda, njërën
në Karalibej, tjetrën në Gjashtë, dhe i detyruan
të tërhiqeshin me humbje të mëdha në Lëkurës.
Pas një luftimi tjetër, që u zhvillua më 23
shkurt 1878 në Lëkurës, banda u shpartallua plotësisht.
Komandanti i tyre mundi të shpëtonte së bashku me
110 veta, duke u tërhequr gjatë bregdetit, derisa u hodh
në Korfuz. Të tjerët u vranë ose u zunë
robër gjatë luftimeve.
2. THEMELIMI I LIDHJES SHQIPTARE
TË PRIZRENIT
Shqipëria dhe Traktati i Shën-Stefanit (3 mars
1878)
Një muaj pas armëpushimit të Edrenesë u nënshkrua
në Shën-Stefan, më 3 mars 1878, Traktati i Paqes
ndërmjet Perandorisë Ruse dhe Perandorisë Osmane.
Traktati i Shën-Stefanit i shkëpuste Perandorisë
Osmane rreth 80 për qind të zotërimeve të saj
në Gadishullin Ballkanik. Me shpresë se do të shmangte
kundërshtimin e fuqive të tjera të mëdha, Rusia
nuk mori për vete asgjë nga këto territore. Ajo u
kufizua vetëm duke i shkëputur Rumanisë, të
cilën e kishte aleate në luftën që fitoi, krahinën
e Besarabisë në veri të lumit Pruth dhe duke aneksuar
disa krahina që zotëronte Perandoria Osmane, në jug
të Kaukazit (Kars, Ardahan, Bajazid e Batum). Synimet e saj
hegjemoniste në Evropën Juglindore Rusia cariste do t’i
siguronte kryesisht nëpërmjet Bullgarisë së
madhe autonome që u krijua me Traktatin e Shën-Stefanit.
Bullgaria do të ishte një principatë autonome me
qeverinë e saj, tributare ndaj sulltanit. Formimi i saj ishte
në vetvete një hap pozitiv, pasi e çlironte popullin
bullgar nga zgjedha shekullore osmane. Por, Rusia krijoi një
Bullgari të madhe, të cilën ajo do ta kishte si një
satelite të saj me qëllim që të vendoste nëpërmjet
saj zotërimin e vet në Gadishullin Ballkanik. Në
kufijtë e saj do të përfshihej shumica dërrmuese
e tokave që i shkëputeshin Perandorisë Osmane. Kjo
do të shtrihej në lindje deri në Detin e Zi, në
jug deri në detin Egje, në veri deri në Danub dhe
në perëndim deri në malet e Voskopojës. Sado
që Bullgaria e madhe do të mbetej nën sovranitetin
e sulltanit turk, Porta e Lartë nuk do të kishte të
drejtë të vendoste brenda kufijve të saj asnjë
garnizon ushtarak osman. Pjesa tjetër e territoreve perandorake
do t’i jepej Rumanisë, Serbisë dhe Malit të
Zi, që ktheheshin nga principata autonome në shtete të
pavarura. Greqia nuk përfitonte asgjë. Ajo do të
mbetej ashtu siç ishte, një shtet i pavarur brenda kufijve
të saj të paraluftës.
Traktati i Shën-Stefanit nuk e zinte fare në gojë
Shqipërinë, e cila për Rusinë nuk ekzistonte
si subjekt të drejtash politike. Sipas Traktatit të Shën-Stefanit,
gati gjysma e trojeve shqiptare u jepej shteteve sllave ballkanike.
Bullgaria do të merrte, përveç të tjerave,
krahinat shqiptare të Korçës, të Bilishtit,
të Pogradecit, të Strugës, të Dibrës, të
Kërçovës, të Gostivarit, të Tetovës,
të Shkupit, të Kaçanikut etj. Serbia, e cila do
të shtrihej kryesisht drejt jugperëndimit, do të
aneksonte edhe viset veriore e verilindore të Kosovës,
deri në afërsi të Mitrovicës. Mali i Zi, sipërfaqja
e të cilit do të rritej më tepër se tri herë,
do të përfshinte brenda kufijve të tij gjithashtu
një varg krahinash shqiptare, si atë të Ulqinit,
të Krajës, të Anamalit, të Hotit, të Grudës,
të Tuzit, të Kelmendit, të Plavës, të Gucisë
dhe të Rugovës. Pjesa tjetër e Shqipërisë
do të mbetej nën sundimin e Perandorisë Osmane. Si
rrjedhim, me Traktatin e Shën-Stefanit trojet shqiptare do
të copëtoheshin ndërmjet katër shteteve të
huaja. Perandoria Ruse e gjymtonte kështu rëndë tërësinë
tokësore të Shqipërisë dhe e vështirësonte
në kulm luftën e popullit shqiptar për krijimin e
shtetit kombëtar.
Zemërimin e thellë që shkaktoi në Shqipëri
Traktati i Shën-Stefanit e rriti më tej terrori i ushtrive
serbo-malazeze mbi shqiptarët e viseve të pushtuara prej
tyre dhe shpërngulja me dhunë nga këto krahina e
dhjetëra mijë familjeve shqiptare, të cilat vërshuan
si muhaxhirë në krahinat e papushtuara nga ushtritë
ballkanike. Vetëm në vilajetin e Kosovës endeshin
rreth 100 mijë burra, gra e fëmijë, të shpërngulur
nga zona e pushtimit serb. Gati 38 mijë veta të dëbuar
nga ushtritë ruse e bullgare qenë shpërndarë,
sipas konsullit anglez Blunt, në viset e vilajetit të
Manastirit. Sipas të dhënave të konsullit austro-hungarez
Lipih (Lipich), mbi 26 mijë shqiptarë, të dëbuar
nga zona e pushtimit malazez, ishin vendosur në vilajetin e
Shkodrës. Por numri i shqiptarëve të shpërngulur
ishte më i madh, po të kemi parasysh se jo pak prej tyre
mërguan në vilajetet e Selanikut, të Stambollit,
të Izmirit, të Adanasë e të Sirisë.
Zemërimi kundër Traktatit të Shën-Stefanit përfshiu
të gjitha shtresat e popullsisë shqiptare, që nga
fshatarët e zejtarët e deri te qarqet çifligare
e tregtare. Ky zemërim i shqiptarëve nuk drejtohej vetëm
kundër Perandorisë Ruse dhe aleatëve të saj
ballkanikë, por edhe kundër Perandorisë Osmane, e
cila kishte nënshkruar një akt të tillë, që
e dënonte me vdekje atdheun e tyre. Fakti se asnjë nga
fuqitë e tjera të mëdha nuk e ngriti zërin për
të drejtat kombëtare të Shqipërisë, i bindi
përfundimisht shqiptarët se ata tashmë ishin krejtësisht
vetëm.
Gjendja e re që u krijua nga vendimet e Shën-Stefanit
dhe nga ngjarjet që rrodhën më pas, në mars-prill
1878, kur u duk qartë se Fuqitë e Mëdha perëndimore
ishin të vendosura të mbronin me çdo kusht sundimin
e Perandorisë Osmane në Ballkan dhe si rrjedhim nuk ishin
të prirura të merrnin parasysh të drejtat kombëtare
të shqiptarëve, Komiteti Qendror i Stambollit arriti në
përfundimin se si kryengritja e armatosur kundërosmane,
ashtu edhe kërkesa për pavarësinë e Shqipërisë
nuk mund të qëndronin më si pika kryesore të
programit të tij politik. Tani që copëtimi i trojeve
shqiptare filloi të vihej në jetë dhe doli në
plan të parë detyra e mbrojtjes së tërësisë
tokësore të Shqipërisë, kryengritja e armatosur
kundër Perandorisë Osmane jo vetëm që nuk e
zgjidhte çështjen shqiptare, por e ndërlikonte
edhe më keq atë e fatin e atdheut. Në rrethana të
tilla ndërkombëtare, Komiteti Shqiptar i Stambollit adaptoi,
për aq kohë sa do të vijonte kjo gjendje e ndërlikuar,
një platformë të re politike, e cila kërkonte
mobilizimin e mbarë vendit për plotësimin e dy detyrave
kryesore: për të kundërshtuar me luftë të
armatosur, në emër të kombësisë shqiptare,
çdo vendim që do të merrnin Fuqitë e Mëdha,
qoftë edhe me pëlqimin e Perandorisë Osmane, në
dëm të tërësisë territoriale të Shqipërisë
dhe, në të njëjtën kohë, për të
arritur bashkimin e të gjitha trojeve të atdheut në
një vilajet të vetëm shqiptar, të pajisur me
disa të drejta autonomiste, që mund të realizoheshin
pa hyrë në konflikt me Portën e Lartë.
Përmbushja e këtyre objektivave bënte të nevojshëm
formimin e një fronti të vetëm politik mbarëshqiptar
dhe pranimin nga ana e këtij fronti të platformës
politike të përpunuar nga Komiteti Kombëtar i Stambollit.
Për krijimin e frontit të bashkuar politik, që do
të kishte formën e një lidhjeje kombëtare shqiptare,
kishte tashmë në Shqipëri një truall deri diku
të përgatitur edhe nga pikëpamja organizative. Qysh
në dhjetor të vitit 1877, në krahinat periferike
të Shqipërisë, kur ato filluan të kërcënoheshin
nga pushtimi serb e malazez, ishin organizuar besëlidhje shqiptare
krahinore ose, siç quheshin në disa vise, komisione
lokale të vetëmbrojtjes, të cilat u përpoqën
të mobilizonin shqiptarët për të hyrë në
veprim sapo të lëshohej kushtrimi. Traktati i Shën-Stefanit
i dha një nxitje të fuqishme krijimit të besëlidhjeve
të reja. Por me evolucionin ekonomik, shoqëror, politik
e kulturor që kishte pësuar Shqipëria, gjatë
dekadave të fundit, ndryshe nga periudhat e mëparshme,
ndërgjegjja e bashkësisë krahinore ishte tejkaluar
tanimë te shqiptarët. Çdo krahinë kishte filluar
ta ndiente veten si gjymtyrë e një trupi të vetëm,
si pjesë e një atdheu të përbashkët. Ky
evolucion në ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve
ishte një faktor i favorshëm për veprimtarinë
e Komitetit Kombëtar të Stambollit, të cilit tani
i takonte detyra t’i bashkonte besëlidhjet krahinore
në një trup të vetëm organizativ dhe me një
platformë të vetme politike.
Derisa të shkriheshin në një organizatë kombëtare,
përballë besëlidhjeve krahinore qëndronin tri
detyra themelore: të mobilizonin shtresat e gjera popullore
në lëvizjen e madhe të protestës kundër
vendimeve të padrejta të Traktatit të Shën-Stefanit;
të përgatiteshin ushtarakisht për të kundërshtuar
me armë copëtimin e trojeve shqiptare, në rast se
vendimet e Traktatit do të mbeteshin në fuqi; të
kujdeseshin për të ndihmuar dhe për të sistemuar
rreth 150 mijë muhaxhirët shqiptarë, të grumbulluar
në vilajetet e Kosovës, të Shkodrës e të
Manastirit, të cilët kishin mbetur pa bukë e pa strehë.
Ndërkaq, në prill të vitit 1878, opinioni publik
shqiptar u informua nga shtypi ndërkombëtar për kundërshtimin
që kishte gjetur Traktati i Shën-Stefanit në fuqitë
e tjera të mëdha. Në të vërtetë, kundërshtimin
më të rreptë ai e pati nga Anglia dhe nga Austro-Hungaria,
të cilat u shqetësuan së tepërmi nga rritja
e shpejtë e ndikimit të Rusisë në Gadishullin
Ballkanik nëpërmjet Bullgarisë së Madhe. Për
këtë arsye, me këmbënguljen e tyre, u vendos
që kushtet e përcaktuara në Traktatin e Shën-Stefanit
të rishikoheshin nga një kongres i posaçëm
i Fuqive të Mëdha, i cili, sipas vendimit që u mor
më vonë, do të mblidhej në Berlin më 13
qershor 1878.
Shqiptarët ishin të bindur se Fuqitë e Mëdha,
ndonëse e kundërshtuan Traktatin e Shën-Stefanit,
përsëri nuk ishin të prirura që t’i merrnin
parasysh interesat kombëtarë të Shqipërisë.
Megjithatë, pezullimi i tij deri në thirrjen e kongresit
të Berlinit u jepte në dorë patriotëve shqiptarë
një kohë të çmueshme për ta organizuar
më mirë qëndresën politike e ushtarake. Por,
nga ana tjetër, leja që kishte kërkuar Komiteti i
Stambollit për të formuar një lidhje shqiptare, ndeshi
më në fund në kundërshtimin e Portës së
Lartë. Në parim qeveria osmane nuk e shihte me sy të
keq lëvizjen e protestës së popullsive të saj
kundër Traktatit të Shën-Stefanit, por ajo nuk e
pranonte në asnjë mënyrë që kjo lëvizje
të zhvillohej e të organizohej ashtu siç e kuptonte
Komiteti i Stambollit, si një lëvizje kombëtare shqiptare.
Porta e Lartë kërkonte që shqiptarët të
protestonin kundër Traktatit të Shën-Stefanit si
nënshtetas myslimanë, që nuk donin të shkëputeshin
nga Perandoria Osmane dhe nga sulltani i saj halif. Patriotët
shqiptarë, të cilët nuk mund të pajtoheshin
me këto kushte, vendosën që ta formonin lidhjen shqiptare
duke u mbështetur në lëvizjen popullore dhe në
besëlidhjet lokale.
Rrymat politike dhe protestat shqiptare
Gjatë pranverës së vitit 1878, krahas hovit që
mori lëvizja e protestës kundër Traktatit të
Shën-Stefanit, ngadhënjeu edhe ideja për të
kundërshtuar me armë vendimet që mund të merreshin
në Kongresin e Berlinit në dëm të tërësisë
tokësore të atdheut. Në këto rrethana, kërkesa
për të formuar një lidhje të përgjithshme
u bë mjaft popullore. Megjithatë forcat e ndryshme atdhetare
të lëvizjes kombëtare nuk e konceptonin njësoj
karakterin dhe programin që duhej të kishte kjo lidhje
e përgjithshme. Qarqet atdhetare shqiptare, të përfaqësuara,
në përgjithësi, nga Komiteti Kombëtar i Stambollit,
që formuan grupimin ose, siç u quajt nga vëzhguesit
e huaj të kohës, rrymën radikale, synonin të
themelonin një lidhje shqiptare, e cila duhej të mobilizonte
popullsinë e vendit në emër të të drejtave
kombëtare të Shqipërisë dhe ta drejtonte atë
në luftë për ruajtjen e tërësisë tokësore
të atdheut, duke kërkuar në të njëjtën
kohë krijimin e një vilajeti autonom shqiptar ose, po
ta lejonin rrethanat ndërkombëtare, të një shteti
shqiptar autonom. Sipas udhëheqësve të kësaj
rryme, lidhja shqiptare duhej përgatitur për të luftuar,
në përshtatje me rrethanat që do të krijoheshin,
jo vetëm kundër shteteve shoviniste fqinje, por edhe kundër
Perandorisë Osmane. Një grupim ose rrymë e dytë
në lëvizjen kombëtare ishte ai i të moderuarve,
siç u cilësua po nga bashkëkohësit, që
përfaqësohej nga personalitete të njohura atdhetare,
si Ali bej Gucia, Iljaz pashë Dibra, Abedin pashë Dinoja,
Mahmud pashë Biçaku, Omer pashë Vrioni etj. Ashtu
si radikalët, edhe të moderuarit kërkonin që
lidhja e përgjithshme të kishte karakter kombëtar.
Ata e pranonin në parim edhe idenë e një vilajeti
të bashkuar autonom shqiptar, të pajisur me një autonomi
administrative e kulturore. Por, ndryshe nga elementët radikalë
të Komitetit të Stambollit, këta nuk e shikonin vilajetin
e bashkuar shqiptar si një hallkë, si një shkallë
për të shkuar më tej drejt një shteti të
bashkuar e të pavarur shqiptar. Përveç kësaj,
të moderuarit nuk ishin gjithashtu të prirur për
t’iu kundërvënë Portës së Lartë.
Ata shpresonin se vilajeti shqiptar mund të krijohej me pëlqimin
e vetë sulltanit, të cilin, besonin se do ta bindnin,
pasi, sipas tyre, krijimi i këtij vilajeti ishte në interesin
e vetë Perandorisë Osmane.
Përgjithësisht qarqet e moderuara, duke pasur parasysh
rrezikun e jashtëm, prireshin ta kufizonin lëvizjen vetëm
me mbrojtjen e territoreve të kërcënuara, vetëm
me luftën kundër copëtimit të vendit. Si rrjedhim,
ata e përfytyronin besëlidhjen shqiptare jo si një
front politik kombëtar të veshur me atribute shtetërore,
por si një federim ose aleancë krahinash të krijuar
vetëm për të luftuar bashkërisht kundër
shovinistëve fqinjë.
Megjithatë, ndërmjet platformës së qarqeve radikale
dhe platformës së të moderuarve kishte mjaft pika
takimi, siç qe ajo e karakterit kombëtar shqiptar të
lidhjes së përgjithshme dhe pranimi në parim i formimit
të një vilajeti autonom shqiptar. Në situatën
dramatike, që u krijua në pranverën e vitit 1878,
këto pika të përbashkëta merrnin rëndësi
të dorës së parë përballë pikëpamjeve
të ndryshme që kishin ato për kohën e mënyrën
se kur dhe si duhej të sendërtohej ky vilajet, të
cilat mund të zgjidheshin pas formimit të lidhjes shqiptare.
Në këto rrethana, u arrit bashkëpunimi i të
dy rreshtimeve politike për formimin e një lidhjeje shqiptare
me karakter kombëtar, që do të udhëhiqte luftën
e popullit shqiptar kundër copëtimit territorial të
atdheut dhe do të parashtronte nevojën e bashkimit administrativ
të mbarë viseve shqiptare në një vilajet autonom
shqiptar.
Jashtë këtyre dy grupimeve atdhetare, që përfaqësonin
Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në jetën politike
të Shqipërisë vepronte edhe një rreshtim i tretë
sulltanist, i udhëhequr nga nëpunësit turkomanë
të administratës së vilajeteve, nga elementë
feudalë e klerikë turkomanë, të cilët e
identifikonin veten me qarqet sunduese perandorake, anonin plotësisht
nga vija politike e Portës së Lartë dhe i shërbenin
asaj. Të interesuar për të kundërshtuar vendimet
e Traktatit të Shën-Stefanit, edhe pasuesit e këtij
grupimi u bashkuan me lëvizjen për organizimin e qëndresës
së armatosur nëpërmjet “lidhjes” së
përgjithshme, e cila duhej të vepronte sipas orientimeve
të sulltanit. Ata nuk ishin për një lidhje shqiptare,
por për një lidhje islamike, ku të merrnin pjesë
të gjitha popullsitë myslimane të Gadishullit Ballkanik,
pavarësisht nga kombësia e tyre, nga e cila, logjikisht,
do të përjashtoheshin shqiptarët e krishterë,
si ortodoksë, edhe katolikë. Veç kësaj, sulltanistët,
siç u quajtën në atë kohë, nuk e pranonin
as në parim idenë e një vilajeti shqiptar, sepse
ky vilajet, sipas tyre, do t’i ndante shqiptarët myslimanë
nga “vëllezërit” myslimanë të Gadishullit
Ballkanik dhe të Perandorisë Osmane.
Këto qëndrime u kundërshtuan nga atdhetarët
shqiptarë, radikalë e të moderuar, që nuk mund
të pajtoheshin me platformën e qarqeve sulltaniste dhe
në mënyrë të veçantë me idenë
konservatore të një lidhjeje islamike, e cila po të
krijohej do ta shuante emrin e Shqipërisë. Në të
vërtetë, qarqet sulltaniste nuk kishin ndonjë mbështetje
në shtresat e gjera të popullsisë shqiptare. Veprimtarinë
e tyre e udhëhiqnin valinjtë e katër vilajeteve shqiptare,
që zbatonin me besnikëri udhëzimet e Portës
së Lartë. Megjithatë, ato luanin ende një rol
të rëndësishëm në jetën politike të
vendit, pasi kishin në dorë aparatin shtetëror -
administratën, ushtrinë, xhandarmërinë, financat
dhe mjetet e telekomunikacionit që lidhnin krahinat me njëra-tjetrën.
E vetmja pikë që dukej sikur i afronte sulltanistët
me qarqet atdhetare, ishte gatishmëria e tyre për të
luftuar me rrugë jashtëqeveritare, kundër shkëputjes
së zotërimeve perandorake në Ballkan, pra edhe kundër
shkëputjes së trojeve shqiptare, ndonëse këtë
luftë ata kërkonin ta zhvillonin nën flamurin islamik.
Për të mos shkaktuar në atë çast kritik
përçarjen e forcave politike të vendit, Komiteti
i Stambollit dhe rrethet e tjera atdhetare të vendit iu shmangën
përkohësisht luftës së hapur kundër qarqeve
sulltaniste. Madje, duke u kapur pas gatishmërisë që
tregonin këto qarqe për të luftuar kundër Traktatit
të Shën-Stefanit, udhëheqësit atdhetarë
mendonin se, me një punë të mëtejshme sqaruese,
do ta tërhiqnin masën e tyre në platformën e
lidhjes shqiptare.
Platformën e vet politike Komiteti i Stambollit e ngriti gjatë
pranverës edhe në arenën ndërkombëtare.
Qysh në muajin mars, kur përmbajtja e Traktatit të
Shën-Stefanit ende nuk ishte shpallur, Pashko Vasa i paraqiti
ambasadorit britanik në Stamboll një promemorje në
emër të popullit shqiptar, në të cilën
lufta kundër copëtimit territorial të Shqipërisë
lidhej organikisht me kërkesën për autonominë
e saj administrative. Shqiptarët, shkruante ai, nuk mund të
kënaqen me administratën e kalbur osmane. Ata janë
të bindur se Porta e Lartë, as nuk dëshiron dhe as
nuk është në gjendje t’u japë atyre një
administratë më të mirë se atë që
u ka dhënë deri sot. Shqiptarët, theksonte patrioti
rilindës, janë të vendosur t’i këputin
të gjitha lidhjet që i bashkojnë me Turqinë
dhe nuk duhet të përjashtohen nga ajo e drejtë që
kanë popujt sllavë të Ballkanit për të
formuar shtete të pavarura ose autonome. Megjithatë, përfundonte
Pashko Vasa, shqiptarët kërkojnë një administratë
autonome që t’u përgjigjet më shumë nevojave
dhe traditave të tyre.
Një vend të veçantë në veprimtarinë
politike që zhvilloi Komiteti i Stambollit gjatë pranverës
së vitit 1878 zënë shkrimet e Abdyl Frashërit,
të cilat ai i botoi në shtypin e huaj, brenda dhe jashtë
Perandorisë Osmane. Në një artikull të botuar
në muajin prill në gazetën turke “Basiret”
(Stamboll), ai i tërhiqte tërthorazi vëmendjen Portës
së Lartë që të mos pranonte asnjë lëshim
në kurriz të trojeve të Shqipërisë dhe
t’u njihte shqiptarëve të drejtat e tyre kombëtare.
Askush, pra, as Perandoria Osmane, shkruante kryetari i Komitetit
të Stambollit, nuk ka të drejtë t’u japë
të tjerëve tokat që u takojnë shqiptarëve.
Duke evokuar luftën që zhvilluan shqiptarët në
shek. XV kundër Perandorisë Osmane, Abdyl Frashëri
u linte të nënkuptonin qeveritarëve të Stambollit
se Shqipëria ishte gati të përsëriste epopenë
e Skënderbeut, në rast se nuk do t’i njiheshin të
drejtat e saj kombëtare.
Në një seri artikujsh të botuar gjatë prillit
e majit në organin austriak “Messager de Vienne”
(“Mesazher dë Vjenë”), Abdyl Frashëri
argumentonte para opinionit publik evropian të drejtat politike
që i takonin popullit shqiptar, si një nga kombet më
të lashta të Evropës, me gjuhë, me territor,
me kulturë, me ndërgjegje dhe me histori të përbashkët
mijëravjeçare. Kombi shqiptar, nënvizon ai, nuk
aspiron asgjë tjetër, veçse të jetojë
i lirë, të dalë nga prapambetja dhe të zërë
vendin që meriton në radhët e kombeve të qytetëruara
të Evropës. Në rast se Fuqitë e Mëdha,
theksonte Abdyli, do ta dënojnë këtë popull
trim e liridashës të mbetet në robëri dhe ca
më keq të copëtohet ndërmjet shteteve fqinje,
Gadishulli Ballkanik nuk do të ketë kurrë qetësi,
sepse shqiptarët nuk do të pushojnë asnjëherë
së luftuari për të fituar pavarësinë e
tyre kombëtare. Përkundrazi, në rast se shqiptarëve
do t’u njihen të drejtat e tyre kombëtare, Shqipëria
do të bëhet faktor i paqes dhe do të kthehet në
një digë kundër ekspansionit carist, i cili rrezikon
jo vetëm Gadishullin Ballkanik, por edhe Kontinentin Evropian.
Në të njëjtën kohë anëtarët e
Komitetit të Stambollit e shtuan veprimtarinë e tyre politike
edhe brenda në Shqipëri. Por këtu ata ndeshën
në pengesat e qarqeve sulltaniste, të cilat, duke shfrytëzuar
terrorin që po ushtronin organet ushtarake serbe-malazeze kundër
shqiptarëve në veri dhe provokacionet që po kurdisnin
agjentët shovinistë grekë në viset shqiptare
jugore, përpiqeshin ta vështirësonin organizimin
e popullit shqiptar në shkallë kombëtare dhe t’i
nxisnin shqiptarët që të hidheshin në një
luftë të parakohshme e të paorganizuar kundër
shteteve fqinje.
Anëtarët e Komitetit të Stambollit dhe atdhetarët
e tjerë i bënë ballë me sukses, në shumicën
e krahinave të vendit, këtij presioni të qarqeve
qeveritare e sulltaniste. Ata arritën të shmangnin konfliktet
e parakohshme që ishin gati të shpërthenin, sidomos
në veri, në sektorin shqiptaro-malazez. Me këtë
rast Komiteti i Stambollit e shpalli edhe një herë publikisht
platformën e vet. Me një proklamatë drejtuar më
30 maj 1878 popullit shqiptar dhe, për njoftim, opinionit ndërkombëtar,
ai shprehte keqardhjen që në një çast aq kritik
për Shqipërinë, vendi po u nënshtrohej sulmeve
fatkeqe dhe persekutimeve të shëmtuara nga qeveria malazeze,
serbe e greke, veçanërisht nga fqinjët malazez.
Megjithatë, Komiteti i Stambollit, thuhej në proklamatë,
e “konsideron të ngutshme nevojën për të
ndalur një luftë midis dy popujve (shqiptarëve dhe
malazezëve - shën. i aut.), të cilët kanë
pasur mjaft raste ta matin fuqinë dhe trimërinë e
tyre, dhe për të larguar kështu rreziqe të reja
për paqen në Lindje”. Proklamata përfundonte:
“Ne dëshirojmë nxehtësisht të jetojmë
në paqe me të gjithë fqinjët tanë, Malin
e Zi dhe Greqinë, Serbinë dhe Bullgarinë. Ne nuk
kërkojmë, nuk dëshirojmë asgjë prej tyre,
por jemi krejtësisht të vendosur të mbajmë me
këmbëngulje çdo gjë që është
jona. T’u lihet pra shqiptarëve toka shqiptare!”
Shqetësimi që pushtoi shqiptarët për fatin e
atdheut, u shpreh me një lumë protestash, që shpërthyen
gjatë muajve prill e maj 1878 nga të katër anët
e vendit kundër Traktatit të Shën-Stefanit. Pothuajse
në çdo qendër kazaje u zhvilluan mbledhje popullore,
në të cilat u morën vendime për të kundërshtuar
me çdo kusht copëtimin e trojeve shqiptare. Në
shumicën e rasteve, në përfundim të këtyre
mbledhjeve u hartuan protesta me shkrim drejtuar Fuqive të
Mëdha, në të cilat shprehej vendosmëria e shqiptarëve
për të mbrojtur deri në njeriun e fundit çdo
pëllëmbë të tokës amtare. Funksionarët
e admnistratës dhe përkrahësit e tyre sulltanistë
ushtruan në këto mbledhje presion të fuqishëm
për t’i detyruar pjesëmarrësit që t’i
nënshkruanin protestat e tyre jo si banorë shqiptarë,
por si nënshtetas islamikë të lidhur me Perandorinë
Osmane. Por këto presione nuk dhanë rezultat. Në
asnjë nga krahinat shqiptare, pjesëmarrësit e mbledhjeve
nuk pranuan ta cilësonin veten e tyre si banorë islamikë.
Në të gjitha aktet drejtuar Fuqive të Mëdha
banorët myslimanë dhe të krishterë, protestonin
si shqiptarë, si pjesëtarë të një kombi
të vetëm. Madje, në shumë raste, pjesëmarrësit
e mbledhjeve popullore hartuan peticione drejtuar Portës së
Lartë, me anën e të cilave kërkonin reforma
autonomiste për Shqipërinë.
Themelimi i Lidhjes së Prizrenit (10 qershor 1878)
Një nga çështjet kryesore, që u shtrua gjatë
pranverës së vitit 1878, në mbledhjet popullore të
krahinave të vendit ishte formimi i lidhjes shqiptare, karakterin
kombëtar të së cilës e mbrojtën si patriotët
radikalë, ashtu dhe qarqet e moderuara. Si procedurë për
formimin e saj udhëheqësit politikë vendosën
të shfrytëzonin traditën e lashtë shqiptare.
Sipas kësaj tradite, sa herë që vendin e kërcënonte
rreziku i jashtëm, secila krahinë thërriste kuvendin
e vet krahinor dhe pastaj përfaqësuesit e tyre mblidheshin
në një kuvend të jashtëzakonshëm, i cili
formonte, sipas rastit, besëlidhjen ndërkrahinore ose
lidhjen e përgjithshme. Ekzistenca, në pranverën
e vitit 1878, e besëlidhjeve lokale ose e komisioneve të
vetëmbrojtjes, e lehtësonte punën e udhëheqësve
politikë. Duhej vetëm thirrja e kuvendit të përgjithshëm
dhe organizimi me sukses i punimeve të tij.
Nismën për thirrjen e Kuvendit të Përgjithshëm
e mori Komiteti i Stambollit. Por, për të mos shkaktuar
reagimin e hapur të organeve qeveritare osmane, Komiteti i
Stambollit vepronte, si edhe më parë, në rrethanat
e fshehtësisë së plotë. Si vend për mbledhjen
e Kuvendit u caktua Prizreni, qyteti kryesor i Kosovës dhe
një nga më të mëdhenjtë e Shqipërisë,
që ndodhej në afërsi të krahinave, ku do të
zhvillohej qëndresa e armatosur e Lidhjes për mbrojtjen
e tërësisë së atdheut. Me organizimin e drejtpërdrejtë
të veprimeve për thirrjen e Kuvendit u ngarkua një
Komision i posaçëm, shumica e anëtarëve të
të cilit ishin nga Prizreni e Gjakova. Ndërmjet tyre njihen
Ymer Prizreni dhe Ahmet Koronica, ndërsa thirrjen për
mbledhjen e Kuvendit e lëshoi qysh në fund të prillit
një nga përfaqësuesit më të shënuar
të qarqeve atdhetare të moderuara, Ali bej Gucia (më
vonë: Ali pashë Gucia), pronar i madh tokash dhe kundërshtar
i vjetër i Tanzimatit e i Traktatit të Shën-Stefanit.
Lëvizja për thirrjen e Kuvendit Kombëtar u gjallërua
në kulm gjatë gjysmës së dytë të majit.
Sapo u përhap lajmi se Kongresi i Berlinit do të mblidhej
më 13 qershor 1878, në viset e të katër vilajeteve
u zhvilluan mbledhje për të zgjedhur delegatët që
do të niseshin për në Prizren. Nga viset shqiptare
të vilajetit të Kosovës, të Shkodrës, të
Manastirit dhe të Janinës, nuk u caktua si delegat për
në Prizren asnjë nga elementët sulltanistë.
Megjithatë, ulematë dhe funksionarët osmanë,
duke përdorur mjete nga më të ndryshmet, bënë
që në ato kaza, ku banonin në mënyrë të
përzier popullsi myslimane shqiptare, boshnjake, turke dhe
pomake (bullgarë të islamizuar), të caktoheshin si
delegatë edhe mjaft pashallarë e bejlerë sulltanistë.
E shqetësuar nga zhvillimi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,
Porta e Lartë nuk e la fatin e politikës së saj në
Shqipëri vetëm në duart e autoriteteve shtetërore
të vilajeteve, por ndërhyri edhe vetë për të
ndryshuar rrjedhën e ngjarjeve. Për këtë qëllim
ajo thirri në Stamboll, në fund të majit, personalitetet
më të dëgjuara të jetës politike shqiptare,
si Iljaz pashë Dibrën, Ali bej Gucinë, Abdyl Frashërin,
Ymer Prizrenin, Ahmet Koronicën, Zija Prishtinën, Mustafa
pashë Vlorën, sheh Mustafa Tetovën, Vejsel bej Dinon
dhe disa dhjetëra të tjerë, ndaj të cilëve
ushtroi për disa ditë me radhë një trysni të
fortë për t’i detyruar që t’i jepnin
besëlidhjes karakterin e një organizate islamike ballkanike.
Personalitetet shqiptare, që i rezistuan presionit të
qeverisë osmane, Porta u përpoq t’i mbante në
Stamboll me pretekste të ndryshme, për të penguar
pjesëmarrjen e tyre në Kuvendin Kombëtar. Por ata
u nisën për në Prizren pa lejen e saj. Prizreni kishte
marrë në ato ditë të para të qershorit
një pamje festive. Përveç banorëve të
përhershëm qarkullonin në qytet mijëra mysafirë
të tjerë të veshur me rrobat e krahinave të
tyre dhe të armatosur.
Kuvendi Kombëtar u hap më 10 qershor 1878. Por atë
ditë në Prizren nuk kishin arritur të gjithë
delegatët e krahinave shqiptare. Mungonin delegatët e
vilajetit të Shkodrës, nisjen e të cilëve e
kishin penguar intrigat e valiut turk, Hysen Pashës. Po ashtu,
nga vilajeti i Janinës arritën vetëm dy delegatë
(njëri nga të cilët ishte Abdyl Frashëri), pasi
të tjerët ishin ende në udhëtim. Nga të
dhënat e derisotme dokumentare nuk ka qenë e mundur të
përcaktohet lista e plotë e delegatëve, as numri
i saktë i atyre që u ndodhën të pranishëm
në ditën e hapjes së Kuvendit të Përgjithshëm
të Lidhjes. Njihen më se 110 emra, shumica e të cilëve
vinin nga vilajeti i Kosovës. Ishin këta përfaqësues
të shtresave të ndryshme shoqërore, çifligarë
e agallarë, tregtarë e zejtarë, klerikë e nëpunës,
bajraktarë e malësorë. Kishte personalitete të
shquara politike të së kaluarës, por edhe emra të
rinj që po hynin në jetën politike të vendit,
figura që kishin marrë pjesë në kryengritjet
kundër Tanzimatit ose që kishin luftuar prej kohësh
kundër ushtrive të monarkive fqinje ballkanike. Ndër
figurat më të shquara që merrnin pjesë në
Kuvendin e Përgjithshëm njihen: Ali bej Gucia, Iljaz pashë
Dibra, Hasan pashë Tetova, Ymer Prizreni (kryetar i komisionit
organizator të Kuvendit), Abdullah pashë Dreni, Ahmet
Koronica, Shaban bej Prizreni, Zija bej Prishtina, Jashar bej Shkupi,
Shaban bej Peja, Filip Doda, Sulejman Vokshi, Shuajip Spahiu, Ali
Ibra, Abdyl Frashëri etj. Në Prizren kishin ardhur gjithashtu
delegatë disa feudalë sllavë e sulltanistë nga
viset e Bosnjë-Hercegovinës.
Kuvendi i Prizrenit i filloi punimet në ditën e caktuar,
me qëllim që kërkesat shqiptare t’u paraqiteshin
Fuqive të Mëdha para se të mblidhej Kongresi i Berlinit
(13 qershor 1878). Kuvendi i Përgjithshëm i zhvilloi punimet
në një nga sallat e medresesë së ndërtuar
në shek. XVII nga Mehmet Pasha; kjo ndërtesë ndodhet
pranë xhamisë ose Bajrak-Xhamisë, siç quhej
nga qytetarët prizrenas. Kryetar i Kuvendit u zgjodh delegati
më i moshuar, Iljaz pashë Dibra (Qoku)?.
Delegatët që morën pjesë në Kuvendin e
Përgjithshëm kishin për çështjen kryesore
të ditës një unitet të plotë mendimi; të
gjithë qenë të vendosur për të kundërshtuar
me çdo kusht copëtimin e trojeve shqiptare, për
të mbrojtur tërësinë tokësore të Shqipërisë.
Mendim të njëjtë shprehën delegatët që
u takonin qarqeve atdhetare edhe për karakterin dhe programin
politik të organizatës, që do të themelonte
Kuvendi. Ata kërkuan me këmbëngulje që Kuvendi,
ashtu siç ishte parashikuar prej tyre, të formonte një
Lidhje Shqiptare me karakter kombëtar. Ndryshe nga këta,
delegatët, që i takonin krahut sulltanist, u përpoqën
që organizata që do të themelohej të kishte
një karakter islamik e jo kombëtar shqiptar dhe t’ia
nënshtronin atë interesave të Stambollit. Në
ditën e parë të punimeve në Kuvend folën
delegatë të të gjitha grupimeve politike. Nga fjalimet
që u mbajtën në këtë ditë ruhet vetëm
një fragment i fjalës së Abdyl Frashërit, kryetar
i Komitetit të Stambollit dhe delegat i Toskërisë
(i vilajetit të Janinës). Duke mbrojtur platformën
atdhetare të lëvizjes kombëtare, ai i ftoi të
gjitha krahinat shqiptare që të bashkoheshin si një
trup i vetëm për të mbrojtur mbarë atdheun nga
rreziku i asgjësimit. Abdyli ndër të tjera tha: “Qëllimi
i Kuvendit është që t’ua presim hovin armiqve
të pashpirt, duke lidhur besën shqiptare dhe duke u betuar
që t’i mbrojmë me gjak trojet që na kanë
lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë”.
Fjalimi i Abdyl Frashërit la përshtypje brenda dhe jashtë
sallës.
Delegatëve të grupimit atdhetar, iu desh të përballeshin
në Kuvend si me qendrimet e dëmshme të qarqeve sulltaniste,
ashtu edhe me trysninë e autoriteve qeveritare osmane, të
përfaqësuara nga mytesarifi turk i Prizrenit, Qamil Beu,
që ishte i pranishën në këtë tubim. Të
dyja këto forca u përpoqën të pengonin bashkimin
e shqiptarëve në një lidhje kombëtare. Megjithatë,
Kuvendi i Prizrenit e përmbushi misionin e tij historik kombëtar.
Akti më i rëndësishëm i tij ishte vendimi për
themelimin e një organizate me karakter politik e ushtarak,
të një Lidhjeje (Ittifaku), me një qendër të
vetme drejtuese dhe me degë të saj në të gjitha
krahinat e vendit, e cila do të merrte përsipër detyrën
që të mbronte me çdo mjet interesat e vendit.
Po atë ditë Kuvendi Kombëtar miratoi tekstin e një
proteste, drejtuar Kongresit të Berlinit, me anën e së
cilës ngrihej zëri kundër shkëputjes së
krahinave shqiptare në favor të shteteve fqinje. Sipas
traditës, së bashku me formimin e Lidhjes, u shpall edhe
një besë e përgjithshme, në bazë të
së cilës duhej të pushonin menjëherë të
gjitha veprimet e gjakmarrjes ndërmjet banorëve të
krahinave që ishin përfaqësuar në Kuvendin e
Prizrenit.
Vendimi i Kuvendit të Prizrenit për themelimin e Lidhjes
ishte një fitore e madhe e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,
pasi me anën e tij iu dha goditja e parë dhe e fuqishme
përpjekjeve të Stambollit për ta veshur Lidhjen me
karakter islamik dhe u hodhën themelet e një organizate
kombëtare shqiptare, e cila, qysh në ditën e parë
të saj, pati një karakter atdhetar.
Menjëherë pas themelimit të Lidhjes u formuan organet
e saj të larta. Në krye të Lidhjes qëndronte
Këshilli i Përgjithshëm me funksione legjislative
dhe me seli në Prizren, nga i cili do të vareshin degët
krahinore. Kryetar i tij u zgjodh Iljaz pashë Dibra. Për
të ushtruar funksionet ekzekutive u formua Komiteti Qendror
i Lidhjes Shqiptare, i përbërë nga tri komisione,
secili me një përgjegjës të veçantë:
komisioni i punëve të jashtme (Abdyl Frashëri), komisioni
i punëve të brendshme (Haxhi Shabani) dhe komisioni i
të ardhurave financiare (Sulejman Vokshi).
Krijimi i organeve të larta të Lidhjes së Prizrenit
dhe pajisja e tyre me funksione pushtetore ishin një fitore
tjetër që korrën forcat atdhetare, pasi me anën
e tyre u hodhën themelet për krijimin në Shqipëri
të një pushteti të veçuar nga ai i Portës
së Lartë. Kjo fitore u përforcua me caktimin në
krye të organeve të larta të personaliteteve që
militonin në Komitetin e Stambollit (Abdyl Frashëri e
Sulejman Vokshi), ose që u takonin qarqeve të moderuara
(Iljaz pashë Dibra e Haxhi Shaban Prizreni). Për fitoren
e plotë të krahut patriotik nuk mbetej tjetër hap,
veçse pajisja e besëlidhjes me një statut ose kanun,
siç quhej në atë kohë, të ndërtuar
mbi platformën rilindëse.
Kanuni dhe Urdhëresa (17 qershor 1878)
Aktet e para të Kuvendit të Përgjithshëm ishin:
një peticion për çështjen shqiptare, dërguar
Kongresit të Berlinit, një peticion, dërguar Portës
së Lartë, Kararnameja (Akti i Vendimeve-Kanuni) dhe Talimati
(Urdhëresa).
Të dyja peticionet u miratuan më 15 qershor 1878. Ato
u pajisën me nënshkrimet e disa mijëra përfaqësuesve
të popullsisë shqiptare në të gjitha krahinat
e Shqipërisë. Me anën e tyre kërkohej nga Kongresi
i Berlinit dhe nga qeveria turke që të mos i jepnin shteteve
të huaja asnjë pëllëmbë tokë nga atdheu
i tyre. Edhe në këto dokumente të Kuvendit të
Lidhjes shprehej vendosmëria e përfaqësuesve shqiptarë
për të luftuar deri te njeriu i fundit për të
kundërshtuar çdo vendim që do të cenonte tërësinë
territoriale të atdheut. Veç kësaj, në peticionin
që iu dërgua Portës së Lartë, parashtrohej
edhe kërkesa për të bashkuar të gjitha trojet
shqiptare në një vilajet të vetëm shqiptar ose,
siç thuhet në peticion, në një “vilajet
të bashkuar” (Tevhidi vilajet) me një “kuvend
të bashkuar” në krye dhe me administratë, buxhet
e ushtri të veçantë, pra të pajisur me autonomi
administrative e kulturore.
Por ky program i autonomisë (krijimi i vilajetit të bashkuar
me autonomi administrative) nuk u përfshi në të dy
dokumentet e tjera që u miratuan nga Kuvendi, më 17 qershor
1878, në Kararnamenë dhe në Talimatin. Kjo shpjegohet
me ndikimin e qarqeve konservatore në punimet e vendimet e
Kuvendit, të cilat nuk ishin të interesuara për ndryshime
të raporteve të Shqipërisë me Perandorinë
Osmane. Ndikimi i këtyre qarqeve, me të cilat qenë
bashkuar edhe delegatët boshnjakë, u forcua, përkohësisht,
në krahasim me atë të grupimit të delegatëve
autonomistë kosovarë, edhe për shkak se në Kuvendin
e Përgjithshëm nuk kishin arritur ende delegatët
e krahinave të tjera të Shqipërisë, sidomos
ata të vilajeteve të Shkodrës e të Janinës,
të cilët ishin të gjithë përkrahës
të autonomisë. Por, veç këtij faktori, në
mungesën e kërkesës në Kararname të një
vilajeti të bashkuar shqiptar, me autonomi administrative,
ndikoi edhe rreziku i jashtëm, ai i copëtimit të
Shqipërisë, që nxirrte në plan të parë
dhe si detyrë më të ngutshme mbrojtjen e tërësisë
së trojeve shqiptare.
Në këto rrethana, qarqet konservatore, të nxitura
edhe nga qeveritarët osmanë, u përpoqën t’i
impononin Kuvendit të Përgjithshëm një platformë
me ndikime sulltaniste dhe islamike. Por këto orvatje dështuan,
sepse ndeshën në kundërshtimin e rreptë të
përfaqësuesve të vijës patriotike të Kuvendit.
Kanuni i Lidhjes, me emrin Kararname (Akti i Vendimeve) sanksionoi
formimin e Lidhjes si organizatë politike shqiptare dhe përcaktoi
detyrat e saj më të ngutshme. Megjithëse ky dokument
nuk iu shmang dot disa formulimeve kontradiktore, me këmbënguljen
e delegatëve atdhetarë aty u përfshinë dispozita
të tëra, që i shërbenin Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare dhe që binin ndesh me interesat e Portës së
Lartë. Kështu, në nenin 1 thuhej se qëllimi
i Lidhjes së Prizrenit ishte të mbronte tërësinë
tokësore të Perandorisë Osmane, me të cilën
Lidhja nënkuptonte edhe mbrojtjen e tërësisë
tokësore të Shqipërisë, kurse në nenin
6 shpallej në formë edhe më të qartë e
më të prerë, se Lidhja do të kundërshtonte
vetëm lëshimet tokësore në favor të Bullgarisë,
të Serbisë dhe të Malit të Zi (pra, jo kundër
tokave që do të merrte Rusia dhe Austro-Hungaria), që
do të thoshte se ajo do të luftonte vetëm për
mbrojtjen e tërësisë së trojeve shqiptare. E
vështruar nga kjo pikëpamje, Kararnameja i përgjigjej
detyrës së parë e kryesore që qëndronte
para Lidhjes dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare: lufta për
mbrojtjen e tërësisë territoriale të atdheut,
të Shqipërisë. Po ashtu, ajo shprehte synimet vetëqeverisëse
të shqiptarëve. Nga njëra anë thuhej se Lidhja
e Prizrenit do ta shihte si armik çdo njeri që do të
përpiqej të dobësonte autoritetin e qeverisë
osmane (neni 2), ndërsa nga ana tjetër, ajo e vishte veten
dhe komitetet e saj me funksione pushtetore të veçuara
nga ato të Stambollit (neni 14), të cilat e dobësonin
autoritetin e Portës së Lartë në Shqipëri.
Lidhja trajtohej në Kararname si një institucion politik,
me një personalitet juridik të pavarur nga Porta e Lartë.
Qeveria e Stambollit, thuhej në nenin 14 të saj, “nuk
do të përzihet në asnjë mënyrë në
çështjet e Lidhjes”. Por ajo që e theksonte
më shumë karakterin e saj të pavarur ishte e drejta
që fitoi Lidhja me anën e Kararnamesë për të
ngritur në këmbë forca të armatosura, të
veçuara nga ushtria perandorake osmane, dhe për të
hyrë në luftë kundër fuqive të huaja, pavarësisht
nga qëndrimi i Portës së Lartë. Lidhja merrte
përsipër edhe disa prerogativa në fushën administrative
e gjyqësore.
Të gjitha këto dëshmojnë se referimi në
ndonjë rast te feja islame ose përfshirja në të
e shprehjes së besnikërisë ndaj Perandorisë
Osmane, nuk përcaktonin karakterin e vërtetë të
Kararnamesë, nuk cenonin përmbajtjen e saj themelore,
që i përgjigjej synimeve të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare në atë periudhë. Veç kësaj,
ky nuk ishte programi përfundimtar i Lidhjes, i cili do të
miratohej në një mbledhje më të përgjithshme
të Kuvendit, ku të merrnin pjesë përfaqësuesit
e të gjitha krahinave të Shqipërisë.
Në dokumentin tjetër, që Kuvendi i Përgjithshëm
miratoi po atë ditë (më 17 qershor 1878), i cili
u quajt Talimat (Urdhëresë), trajtoheshin aspektet organizative,
politike e ushtarake të Lidhjes. Urdhëresa, ndryshe nga
Akti i Vendimeve, ishte e zhveshur nga çdo referim te feja
islame, si dhe nga deklarata e besnikërisë ndaj Perandorisë
Osmane. Veç kësaj, funksionet pushtetore të Lidhjes
këtu ishin më të theksuara. Në Urdhëresë
flitej haptas se Lidhja do të formonte një administratë
qendrore me seli në Prizren, të përbërë
nga përfaqësues të çdo sanxhaku, nga e cila
do të vareshin administratat lokale të kazave. Krahas
kësaj administrate të veçuar do të krijohej
edhe një ushtri e shkëputur nga ajo e Portës së
Lartë, e cila do të varej drejtpërdrejt nga Lidhja.
Nëpërmjet Kararnamesë, delegatët e Kuvendit
të Përgjithshëm shpallën Prizrenin si kryeqytetin
e Lidhjes.
Lidhja vendosi të ngrinte një ushtri të rregullt,
të disiplinuar dhe të ndërgjegjshme, të aftë
për të mbrojtur atdheun. Në Talimat përfshihej
edhe një shtojcë që përmbante një varg
masash konkrete për dislokimin e menjëhershëm të
forcave të armatosura të Lidhjes së Prizrenit në
pikat kryesore strategjike, si në Guci, në Rugovë,
në Kolashin, në Prepol, në Senicë, në Tashllixhe,
në Mitrovicë, në Gjilan, në Palankë, në
Shkodër e gjetkë. Prej këtej ato do të mbronin
viset shqiptare, nëse Kongresi i Berlinit do t’ua jepte
Serbisë, Bullgarisë e Malit të Zi. Sipas Talimatit,
Kuvendi Kombëtar parashihte të ngrinte, në rast nevoje,
një ushtri kombëtare prej 190 mijë vetash.
Lajmi i formimit të Lidhjes në Prizren u përhap menjëherë
në Shqipëri dhe pati jehonë në të katër
anët e vendit. Kudo filloi një diskutim i zjarrtë
rreth vendimeve të Kuvendit të Prizrenit. Me këtë
rast atdhetarët përparimtarë kërkuan që
të mblidhej përsëri Kuvendi i Përgjithshëm,
në të cilin të merrnin pjesë përfaqësuesit
e krahinave shqiptare të të katër vilajeteve.
Në protestat, që popullsia e krahinave të ndryshme
i drejtoi gjatë atyre ditëve Kongresit të Berlinit,
mbahej një qëndrim krejt i ndryshëm ndaj Stambollit,
nga ai i krahut sulltanist. “Ashtu sikurse nuk jemi dhe nuk
duam të jemi turq, po ashtu do të luftojmë me të
gjitha forcat tona kundër cilitdo që do të kërkonte
të na bënte sllavë, austriakë ose grekë”,
thuhej ndër të tjera në një memorandum drejtuar,
më 13 qershor 1878, kryeministrit britanik, lordit Bikonsfild
(Beaconsfield), nënshkruar nga rreth 500 qytetarë shkodranë,
të cilët kërkonin respektimin e tërësisë
tokësore të Shqipërisë dhe formimin e një
shteti shqiptar të pavarur. Me telegramet që i drejtonin
Kongresit të Berlinit në ditët e mëpasme, përfaqësuesit
e kazave shqiptare të vilajeteve të Shkodrës, të
Janinës, të Kosovës e të Manastirit kërkonin
gjithashtu, si shqiptarë, respektimin e tërësisë
tokësore të atdheut të tyre, të Shqipërisë.
Të tilla kërkesa iu paraqitën areopagut ndërkombëtar
edhe nga shqiptarët e mërguar jashtë Shqipërisë,
madje edhe nga grupe shqiptarësh që ndodheshin në
Stamboll. Në një memorandum, drejtuar më 20 qershor
1878 ministrave të Jashtëm të Fuqive të Mëdha
nga një grup personalitetesh shqiptare që banonin në
kryeqytetin e Perandorisë Osmane, midis të cilëve
bënin pjesë edhe disa anëtarë të Komitetit
të Stambollit (Pashko Vasa, Sami Frashëri, Ali Danish
Prishtina, Sermedi Seid Toptani dhe Abedin bej Dino), pasi protestohej
në emër të popullit shqiptar kundër copëtimit
territorial të atdheut, shtrohej kërkesa për t’i
dhënë Shqipërisë një rregullim të
veçantë administrativ, sipas një projekti të
hartuar prej një komisioni të përbërë nga
shqiptarë dhe të miratuar nga Porta e Lartë.
Paralelisht me rritjen e lëvizjes masive në të mirë
të platformës kombëtare, përfunduan edhe përgatitjet
për mbledhjen e Kuvendit të Përgjithshëm. Në
fund të qershorit në Prizren arritën delegatët
e pothuajse të gjitha krahinave shqiptare. Në të
njëjtën kohë u kthye nga Berlini edhe delegacioni
shqiptar, i kryesuar nga Abdyl Frashëri, që kishte shkuar
atje për t’u paraqitur Fuqive të Mëdha të
mbledhura në Kongres, Peticionin me kërkesat e Kuvendit
të Lidhjes së Prizrenit. Shumica dërrmuese e delegatëve
ishte edhe më e vendosur për ta mbrojtur deri në
fund programin politik kombëtar të Lidhjes. Madje disa
delegatë, si për shembull ata të Shkodrës, kishin
porosi nga popullsia e tyre që “të mos pranonin
asgjë që mund të interpretohej si forcim i frymës
islamike” dhe “po të vinin re se Lidhja po i shmangej
rrugës kombëtare për të hyrë në rrugën
thjesht fetare, të largoheshin prej saj”.
Kuvendi i Përgjithshëm u mblodh në Prizren më
1 korrik 1878. Nga 300 delegatët që, sipas disa dëshmive,
kishin ardhur në Prizren, njihen të paktën 140 emra,
nga të cilët 96 nga Kosova, 26 nga Shkodra dhe 20 nga
vilajeti i Janinës. Pas dy ditë diskutimesh Kuvendi i
Përgjithshëm miratoi, më 2 korrik 1878, një
Rezolutë ose Kanun të ri për Lidhjen e Prizrenit,
me të cilin u bënë hapa të rëndësishëm
në përpunimin e mëtejshëm të programit
të Lidhjes.
Kanuni i ri e shpalli botërisht organizatën e formuar
në Prizren si Lidhje Shqiptare dhe organin e saj qendror e
quajti Komitet Kombëtar. Statuti i ri ishte pastruar nga ndonjë
formulim me karakter fetar islamik dhe nga ideja e besnikërisë
ndaj Perandorisë Osmane, që kishin pasur vend në
Kararname. Në tekstin e Kanunit thuhej shprehimisht se Lidhja
do të luftonte për të drejtat kombëtare të
Shqipërisë dhe se veprimtarinë e saj do ta shtrinte
vetëm në trojet shqiptare. Ai i jepte të drejtë
Komitetit Kombëtar të formonte nënkomitete të
Lidhjes në qendrat e sanxhakëve të Shqipërisë,
të organizonte një ushtri të armatosur për të
mbrojtur trojet shqiptare, të shpallte mobilizimin ushtarak
të të gjithë burrave të aftë për armë,
të vilte, për nevojat e veta buxhetore, një sërë
taksash të ndryshme dhe të jepte dënime penale kundër
dezertorëve nga Lidhja Shqiptare. Kuvendi mori edhe masat e
nevojshme për anët organizative të Lidhjes.
Në një mbledhje të fshehtë, që u zhvillua
natën në shtëpinë e atdhetarit prizrenas Shuaip
Spahiu, u zgjodhën anëtarët e Këshillit të
Përgjithshëm, që vishej me funksione legjislative
dhe, të Komitetit Kombëtar, që do të ushtronte
funksione ekzekutive. Në Këshillin e Përgjithshëm
u zgjodhën 56 anëtarë nga krahinat shqiptare të
të katër vilajeteve, të cilët ishin nga të
gjitha besimet fetare dhe përfaqësonin forcat atdhetare
të vendit. Midis tyre ishin: Iljaz pashë Dibra, Ali pashë
Gucia, Sheh Mustafa Tetova, Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni,
Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Ahmet Koronica, Haxhi Shabani, Binak
Alia, Ali Ibra, Ali pashë Draga, Ali bej Tirana, Qazim bej
Gjirokastra etj. Si kryetar i Këshillit mbeti përsëri
Iljaz pashë Dibra. Tri komisionet e Komitetit, të pajisura
me funksione dikasteriale, mbetën siç ishin, nën
kryesinë e Abdyl Frashërit, të Haxhi Shabanit e të
Sulejman Vokshit.
Kanuni, i miratuar më 2 korrik 1878, shënonte fitoren
e plotë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në
gjirin e Lidhjes së Prizrenit. Kjo fitore ishte e dyfishtë.
Nga njëra anë, detyra për të mbrojtur vetëm
trojet shqiptare, me të cilën e ngarkoi ky kanun, e ktheu
përfundimisht Lidhjen e Prizrenit në një organizatë
politike kombëtare dhe i dha të drejtën për
ta përfaqësuar Shqipërinë e robëruar në
arenën ndërkombëtare. Nga ana tjetër, të
drejtat që i dha po ai kanun për të pasur administratë,
ushtri, buxhet dhe gjyqe të veçanta, e pajisën
Lidhjen e Prizrenit me funksione pushtetore të veçuara
nga ato të shtetit centralist osman. Në të vërtetë,
me këto të drejta, që u sanksionuan në kanunin
e 2 korrikut 1878, Lidhja e Prizrenit fitoi bazën ligjore për
të ngritur shkallë-shkallë një shtet autonom
shqiptar brenda shtetit perandorak osman.
3. MBROJTJA E TROJEVE SHQIPTARE
Shqipëria dhe Kongresi i Berlinit (13 qershor-13
korrik 1878)
Kongresi i Berlinit u hap më 13 qershor 1878, me rend dite
rishikimin e Traktatit të Shën-Stefanit. Në të
morën pjesë 6 Fuqitë e Mëdha të Evropës:
Gjermania, Anglia, Franca, Rusia, Austro-Hungaria dhe Italia. Sipas
procedurës së vendosur paraprakisht, vendimet do të
merreshin njëzëri. Punimet e Kongresit të Berlinit
i drejtoi kancelari gjerman, Otto Bismark.
Në punimet e Kongresit të Berlinit mori pjesë edhe
një delegacion qeveritar i Perandorisë Osmane, i kryesuar
nga ministri i saj i Jashtëm, Kara Theodhor Pasha, me ndihmës
të parë Mehmet Ali Pashën, një mareshal turk
me origjinë gjermane. Por delegacioni turk nuk kishte të
drejta të barabarta me ato të Fuqive të Mëdha.
Ai mund të diskutonte për çdo çështje
të rendit të ditës, por nuk kishte të drejtë
të votonte për vendimet e Kongresit.
Me ftesën e Fuqive të Mëdha, shtetet ballkanike (Serbia,
Greqia, Bullgaria, Rumania, Mali i Zi) dërguan në Berlin
delegacionet e tyre qeveritare, të cilat parashtruan dhe mbrojtën
në seanca të veçanta të Kongresit kërkesat
e tyre politike e territoriale.
Edhe shqiptarët, sidomos organizmat e Lidhjes së Prizrenit,
i parashtruan Kongresit të Berlinit kërkesat e tyre. Në
dhjetëra peticione e memorandume të dërguara gjatë
muajve qershor-korrik 1878, përveç protestave kundër
lakmive pushtuese të shteteve fqinje, që cenonin tërësinë
territoriale të Shqipërisë, parashtrohej edhe kërkesa
për t’i dhënë Shqipërisë disa të
drejta autonomiste. Këtë kërkesë ia përcolli
me anën e Abdyl Frashërit Kongresit të Berlinit edhe
Lidhja e Prizrenit me peticionin që miratoi më 15 qershor.
Megjithëse kjo platformë e autonomisë ishte pranuar
nga shumica e qarqeve patriotike shqiptare, nuk munguan t’u
paraqiten Fuqive të Mëdha edhe kërkesa të tjera,
që parashikonin formimin e një shteti të pavarur
shqiptar. Kështu, në memorandumin, që një grup
atdhetarësh shkodranë i dërguan më 13 qershor
1878 lordit Bikonsfild, kryetar i delegacionit anglez në Kongresin
e Berlinit, pasi flitej hollësisht për rrezikun që
i kanosej tërësisë territoriale të Shqipërisë
nga shtetet fqinje, parashtrohej si zgjidhja më e përshtatshme
për çështjen shqiptare, në kushtet në
të cilat ndodhej Evropa Juglindore, formimi i një shteti
shqiptar të pavarur. Krijimi i shtetit të pavarur shqiptar
do ta çlironte popullin shqiptar nga zgjedha shekullore osmane,
do të krijonte në Ballkan një mburojë kundër
pansllavizmit rus dhe do të shërbente si një element
ekuilibri në lindje.
Megjithatë, Fuqitë e Mëdha, të mbledhura në
Kongresin e Berlinit, nuk i morën parasysh këto kërkesa
të shqiptarëve. Edhe pse në Berlin luhej fati i popullit
shqiptar, Fuqitë e Mëdha e injoruan qenien e tij. Madje,
delegacioni shqiptar, i ngarkuar nga Lidhja e Prizrenit, i cili
shkoi në Berlin me nismën e vet për t’i parashtruar
Kongresit të drejtat e Shqipërisë, nuk u përkrah
nga askush. Abdyl Frashëri, kryetari i delegacionit, u përpoq
ta bindte kryetarin e Kongresit, kancelarin Bismark, në një
takim që pati me të, që ta përfshinte në
rendin e ditës së një seance edhe çështjen
e kombit shqiptar. Por kancelari gjerman nuk pranoi duke u shprehur
brutalisht se “nuk ka një komb shqiptar”.
Si rrjedhim, çështja shqiptare nuk u përfill fare
si çështje më vete nga Kongresi i Berlinit. Të
mbledhura për të rishikuar Traktatin e Shën-Stefanit,
Fuqitë e Mëdha morën përsipër që të
hartonin në Kongresin e Berlinit një hartë të
re politike të Gadishullit Ballkanik. Në Kongres Fuqitë
e Mëdha nuk u udhëhoqën nga parimi i lirisë
së popujve, por nga interesat e tyre të veçantë,
të cilët ishin në kontradiktë të thellë
ndërmjet tyre. Perandoria Ruse luftonte për të sanksionuar
kushtet e Traktatit të Shën-Stefanit, kurse Britania e
Madhe me Austro-Hungarinë përpiqeshin të pakësonin
sa më shumë përfitimet e Rusisë dhe t’i
përforconin pozitat e tyre në Evropën Juglindore.
Perandoria Gjermane orvatej të kënaqte Austro-Hungarinë
për të mos e lënë që të bashkohej
me Francën dhe ta neutralizonte kundërshtimin e Rusisë,
duke provokuar keqësimin e marrëdhënieve të
saj me Perandorinë Britanike. Synimi kryesor i Francës
ishte izolimi politik i Gjermanisë, kurse Italia, nga ana e
saj, kërkonte zgjidhje të tilla që do të çonin
në dobësimin e pozitave të Austro-Hungarisë
në Gadishullin Ballkanik.
Punimet e Kongresit të Berlinit vijuan plot një muaj.
Ato përfunduan më 13 korrik 1878 me nënshkrimin e
Traktatit të Berlinit, i cili zëvendësoi atë
të Shën-Stefanit.
Sipas traktatit të ri, përfitimet politike e territoriale
të Rusisë u pakësuan si në Gadishullin Ballkanik,
ashtu edhe në Azinë e Vogël. Ideja e një principate
bullgare, nën sovranitetin e sulltanit, mbeti në fuqi,
por kufijtë e saj u zvogëluan gati trefish. Kongresi i
Berlinit vendosi që territori i saj të shtrihej midis
lumit Danub dhe maleve Ballkan. Viset në jug të maleve
Ballkan do të formonin një provincë autonome të
Perandorisë Osmane me emrin Rumelia Lindore. Viset e Maqedonisë,
së bashku me krahinat lindore të Shqipërisë,
të cilat me Traktatin e Shën-Stefanit i jepeshin Bullgarisë,
do të mbeteshin gjithashtu nën sundimin osman. Kongresi
i Berlinit ua njohu pavarësinë Rumanisë, Serbisë
dhe Malit të Zi. Ai ripohoi gjithashtu vendimin e mëparshëm
për t’i dhënë Rumanisë Dobruxhën
Veriore dhe për t’i shkëputur asaj provincën
e Besarabisë në favor të Rusisë. Kufijve të
Serbisë e të Malit të Zi ai u bëri ndryshime
të rëndësishme. Me këmbënguljen e Austro-Hungarisë
u vendos që Serbia të mos zgjerohej nga ana jugore (në
drejtim të Novi Pazarit, të Mitrovicës dhe të
Prishtinës, të cilat Vjena i lakmonte për vete),
por nga ana juglindore, duke i dhënë asaj krahinat e Pirotit,
të Trenit, të Vranjës e të Nishit; këto,
me Traktatin e Shën-Stefanit, i qenë premtuar Bullgarisë.
Për të njëjtën arsye, me këmbënguljen
e Vjenës, Malit të Zi iu pakësuan së tepërmi
përfitimet territoriale nga ana veriore, në drejtim të
Hercegovinës dhe të Novi Pazarit. Sipas Traktatit të
Berlinit, ai do të zgjerohej kryesisht nga ana jugore: do të
merrte krahinat e Tivarit, të Podgoricës, të Plavës,
të Gucisë, të Rugovës e të Kolashinit.
Aneksimi i Ulqinit nuk iu njoh, por Cetina fitonte të drejtën
që anijet tregtare malazeze të lundronin lirisht në
lumin Bunë dhe në liqenin e Shkodrës.
Përfitime tokësore në kurriz të Perandorisë
Osmane patën sidomos dy fuqi të mëdha, të cilat
nuk kishin marrë pjesë fare në luftën ruso-turke:
Austro-Hungaria dhe Britania e Madhe. Austro-Hungaria fitoi të
drejtën për të pushtuar ushtarakisht, gjoja për
t’i administruar, Bosnjën dhe Hercegovinën, përveç
limanit Spic, në brigjet jugore të Dalmacisë, të
cilën e aneksoi zyrtarisht; po ashtu fitoi të drejtën
për të mbajtur garnizone ushtarake në sanxhakun e
Novi Pazarit. Britania e Madhe, e cila u paraqit në Kongres
si mbrojtësja më e flaktë e Perandorisë Osmane,
i shkëputi kësaj ishullin e Qipros.
Me përkrahjen e Anglisë e të Francës, Kongresi
i Berlinit mori në shqyrtim edhe kërkesat e Greqisë,
e cila gjithashtu nuk kishte marrë pjesë në luftën
ruso-turke. Athina pretendonte të aneksonte Thesalinë,
Maqedoninë, Kretën dhe sidomos Epirin (vilajetin e Janinës).
Pas mjaft debatesh, Kongresi, duke marrë parasysh kundërshtimin
që bëri Anglia për Kretën dhe Rusia për
Maqedoninë, nuk pranoi që këto t’i jepeshin
Greqisë, ndërsa për pretendimet greke në Epir,
Perandoria Osmane deklaroi haptas se aneksimi i Epirit nga Greqia
do të ishte i rrezikshëm për të dyja palët,
pasi aty mbisundonte popullsia shqiptare, e cila do t’u shkaktonte
telashe si Greqisë, ashtu dhe Turqisë. Më në
fund u vendos që kufiri në Thesali dhe në Epir të
caktohej nga një komision turko-grek. Megjithatë, Kongresi
rekomandonte si vijë kufiri lumin Kalamas në Epir dhe
lumin Selemvria në Thesali. Në rast se Greqia e Turqia
nuk do të merreshin dot vesh ndërmjet tyre, thuhej në
nenin 24, atëherë do të ndërhynin Fuqitë
e Mëdha.
Vendimet e Kongresit të Berlinit cenonin rëndë interesat
e popullit shqiptar dhe tërësinë territoriale të
Shqipërisë. Ashtu si Traktati i Shën-Stefanit, edhe
ai nuk e pa Shqipërinë si një njësi politike
të veçantë, por e trajtoi si një plaçkë
tregu të destinuar për të përmbushur synimet
e Fuqive të Mëdha dhe për të kënaqur lakmitë
e shteteve ballkanike. Traktati i Berlinit nuk i njohu Shqipërisë
asnjë të drejtë kombëtare, madje nuk e zinte
fare në gojë emrin e saj. Ai nuk e respektoi as tërësinë
e saj territoriale. Malit të Zi, përveç trojeve
me popullsi të përzier shqiptare e sllave, iu dhanë
përsëri disa vise thjesht shqiptare (krahinat e Plavës,
të Gucisë e të Rugovës), sikundër edhe
Serbisë (krahinat e Vranjës, të Trenit e të
Pirotit). Bullgarisë nuk iu njohën viset e Shqipërisë
Lindore, por, nga ana tjetër, iu dhanë Greqisë (e
cila nuk përfitonte asgjë nga Traktati i Shën-Stefanit),
viset e Çamërisë. Veç kësaj, me Traktatin
e Berlinit lindi edhe një rrezik tjetër për trojet
shqiptare. Ky rrezik vinte nga Austro-Hungaria, e cila, përveç
pushtimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës, fitonte
gjithashtu të drejtën të vendoste garnizone ushtarake
dhe të ndërtonte rrugë strategjike në sanxhakun
e Novi Pazarit “deri përtej Mitrovicës”. Me
këto koncesione Vjena hidhte hapin e parë për të
pushtuar një ditë krejt Kosovën dhe për të
dalë pastaj në Selanik.
Midis vendimeve të tjera që mori Kongresi i Berlinit,
dy prej tyre preknin, njëri tërthorazi e tjetri drejtpërdrejt,
dy çështje që kishin lidhje me aspektin politik
të trojeve shqiptare, që do të mbeteshin nën
sundimin e Perandorisë Osmane. E para trajtohej në nenin
23 të traktatit. Sipas këtij neni, Porta e Lartë
detyrohej të hartonte për viset ballkanike, që ndodheshin
nën sundimin e saj të plotë, “rregullore organike”
për një administrim autonom të vilajeteve, pak a
shumë të njëllojtë me atë që i qe
dhënë ishullit të Kretës më 1868. Me qëllim
që këto “rregullore” t’u përshtateshin
nevojave të vendit, Porta duhej të ngarkonte “komisione
të posaçme” për hartimin e tyre, në
të cilat “elementi vendas duhej të përfaqësohej
në shkallë të gjerë”. Projektet që
do të hartoheshin për çdo vilajet, thuhej në
po këtë nen, para se të hynin në fuqi, do të
miratoheshin edhe nga Komisioni Evropian që u krijua nga Fuqitë
e Mëdha për Rumelinë Lindore. E dyta ishte përfshirë
në Protokollin nr.13 të Kongresit të Berlinit dhe
kishte lidhje me venomet e Mirditës. Fillimisht çështja
u ngrit nga përfaqësuesit e Francës dhe të Austro-Hungarisë.
Këta kërkuan nga Porta e Lartë që ajo t’i
respektonte edhe në të ardhmen “privilegjet dhe
imunitetet” (domethënë: venomet), të cilat
“popullsia e Mirditës i gëzon ab antiquo”
(që në kohët e lashta). Përfaqësuesi osman
e kundërshtoi këtë propozim që e pengonte Portën
e Lartë ta nënshtronte Mirditën, duke u kapur pas
faktit se zotimi për të respektuar venomet në këtë
krahinë binte në kundërshtim me nenin 23, i cili
e detyronte atë të zbatonte reforma administrative në
vilajetet e Turqisë Evropiane. Megjithatë ai shtoi se
Porta e Lartë nuk kishte ndërmend të zbatonte reformat
e saj në krahinën e Mirditës. Fuqitë e Mëdha
mbetën të kënaqura nga deklarata e përfaqësuesit
turk, e cila u përfshi në Protokollin nr.13, duke marrë
kështu vlerën e një zotimi zyrtar. Të dyja këto
vendime ishin negative për Shqipërinë.
Me nenin 23 Fuqitë e Mëdha cenonin interesat jetike të
Shqipërisë, jo pse e detyronin Perandorinë Osmane
t’i pajiste viset ballkanike me administratë autonome
“të përshtatshme” me nevojat e tyre, por me
të drejtën që fitoi Porta e Lartë për ta
mbajtur edhe në të ardhmen ndarjen administrative që
ishte në fuqi, pra copëtimin e trojeve shqiptare ndërmjet
katër vilajeteve të ndryshme. Reformat administrative
autonomiste i kërkonin vetë qarqet përparimtare rilindëse,
por ato i kushtëzonin këto reforma me bashkimin e trojeve
shqiptare në një vilajet të vetëm autonom. Pajisja
e katër vilajeteve me “rregullore organike” të
veçantë, gjoja në përshtatje me nevojat e
vendit, do t’i vështirësonte edhe më tej lidhjet
ekonomike, shoqërore, politike e kulturore ndërmjet krahinave
shqiptare të këtyre vilajeteve. Për më tepër,
e drejta që fituan me nenin 23 Fuqitë e Mëdha për
të ndërhyrë në këtë çështje,
u dha atyre mundësinë, siç shkruante pak më
vonë Abdyl Frashëri, që t’u jepnin reformave
karakter joshqiptar, por serb në vilajetin e Kosovës,
bullgar në atë të Manastirit dhe grek në vilajetin
e Janinës. Si rrjedhim, me zbatimin e nenit 23 rritej më
tepër në të ardhmen rreziku i aneksimit të trojeve
shqiptare nga shtetet fqinje ballkanike dhe vështirësohej
më shumë lufta e shqiptarëve për bashkimin e
këtyre trojeve në një vilajet të vetëm
autonom.
Po ashtu, me Protokollin nr. 13, Fuqitë e Mëdha cenonin
interesat jetike të Shqipërisë, sepse çështjen
kombëtare shqiptare e reduktuan vetëm si problem të
popullsisë së saj katolike dhe në mënyrë
të veçantë vetëm si çështjen e
një krahine të saj, siç ishte krahina e vogël
dhe e prapambetur e Mirditës, e cila, sipas tyre, nuk aspironte
gjë tjetër, veçse të ruante statusin e saj
partikularist e patriarkal. Protokolli nr.13 i hapte kështu
rrugën Vjenës, e cila gëzonte prej kohësh të
drejtën e mbrojtjes së popullsive katolike të Perandorisë
Osmane (kultusprotektoratin), që të ndërhynte lirisht
në jetën e brendshme të Mirditës dhe ta kthente
atë në një pikëmbështetje të avancuar
për ekspansionin e saj të mëtejshëm drejt brigjeve
shqiptare të Adriatikut dhe drejt viseve të Ballkanit
Qendror.
Acarimi i marrëdhënieve shqiptaro-turke.
Aksioni i Gjakovës (korrik-shtator 1878)
Vendimet e Kongresit të Berlinit e shtuan zemërimin e
shqiptarëve kundër Fuqive të Mëdha dhe kundër
Portës së Lartë. Nga të katër anët
e vendit u bënë protesta për të kundërshtuar
shkëputjen e trojeve shqiptare në favor të shteteve
fqinje. Kudo u shpreh gatishmëria e masave popullore për
të mos lëshuar, qoftë në veri, qoftë në
jug, asnjë pëllëmbë tokë të banuar
nga popullsi shqiptare. Megjithatë, pasi mbaruan punimet e
Kongresit të Berlinit, vëmendja e shqiptarëve u drejtua
kryesisht nga fati i trojeve veriore, pasi vendimi i Fuqive të
Mëdha për dorëzimin e Plavës dhe të Gucisë
në favor të Malit të Zi kishte formë të
prerë. Si i tillë ai duhej të zbatohej menjëherë,
kurse vendimi për viset jugore do të merrte formë
përfundimtare më vonë, pasi ishte i lidhur me bisedimet
turko-greke.
Tensioni i madh politik që pushtoi opinionin publik krijoi
një truall të favorshëm për rritjen e shpejtë
të autoritetit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit
dhe për shtrirjen e saj organizative, brenda pak javëve,
në të katër anët e vendit.
Pasi u kthyen në krahinat e tyre delegatët që kishin
marrë pjesë në Kuvendin e Prizrenit, besëlidhjet
lokale ose komisionet e vetëmbrojtjes, që ishin krijuar
më parë, u kthyen menjëherë në degë
të Lidhjes Shqiptare. Në ato krahina, ku ato mungonin,
u organizuan mbledhje të posaçme, të cilat formuan
degët lokale të Lidhjes. Duke marrë parasysh vështirësitë
e ndërlidhjes së degëve të shumta me Komitetin
Kombëtar dhe për ta rritur operativitetin e këtyre
degëve në përshtatje me rrethanat lokale, në
fillim të korrikut u formuan në bazë vilajetesh tri
komitete ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare me qendër
në Prizren, në Shkodër dhe në Janinë. Me
to u lidhën degët e shpërndara në sanxhakët
dhe në kazatë e këtyre vilajeteve. Meqenëse
më 1878 vilajeti i Manastirit ishte suprimuar, degët e
formuara në sanxhakët e Dibrës, të Ohrit e të
Manastirit u lidhën me Komitetin Ndërkrahinor të
Prizrenit, kurse ato të sanxhakut të Korçës
me Komitetin Ndërkrahinor të Janinës. Lidhjet ndërmjet
Komitetit të Janinës dhe komiteteve të Prizrenit
ose të Shkodrës kryheshin sipas rastit, nëpërmjet
degës së Elbasanit ose nëpërmjet degës
së krijuar posaçërisht për këtë
qëllim në Selanik, e cila shërbente si ndërmjetëse
për lidhjet e komiteteve ndërkrahinore të vilajeteve
me Komitetin e Stambollit. Për të shpejtuar lidhjet ndërmjet
tyre, komitetet krahinore shfrytëzuan edhe linjën telegrafike,
madje, nëpërmjet telegrafistëve atdhetarë, edhe
shifrazhin sekret telegrafik.
Në përshtatje me situatën e krijuar, Komiteti Ndërkrahinor
i Janinës u ngarkua me detyrën që të merrte
masa politike e ushtarake për të parandaluar ose, në
pamundësi të kësaj, për të kundërshtuar
shkëputjen e Çamërisë në favor të
Greqisë. Për këtë qëllim në dhjetëditëshin
e tretë të korrikut 1878 u organizua në Janinë
një Kuvend i gjerë Ndërkrahinor me përfaqësues
të të gjitha degëve të vilajetit. Pasi vendosi
të shprehte botërisht vendosmërinë e shqiptarëve
për të kundërshtuar me armë çdo lëshim
të trojeve të tyre në favor të Mbretërisë
Greke, Kuvendi Ndërkrahinor caktoi për çdo kaza
numrin e forcave vullnetare, që do të mobilizoheshin për
të hyrë në luftë menjëherë sapo të
dilte nevoja. Në të njëjtën kohë përfaqësuesit
e degëve të Jugut miratuan një memorandum, me të
cilin paralajmërohej Porta e Lartë se shqiptarët
ishin të vendosur të viheshin edhe kundër saj, në
rast se ajo do të tërhiqej përballë pretendimeve
shoviniste të Athinës.
Në mbledhjen që mbajti më 24 korrik 1878, nën
drejtimin e Abdyl Frashërit, Kuvendi Ndërkrahinor i Janinës,
krahas vendimeve që mori për mbrojtjen e tërësisë
tokësore të Shqipërisë, shqyrtoi edhe çështjen
e formimit të vilajetit autonom shqiptar. Për këtë
qëllim, më 24 korrik 1878, u hartua një rezolutë
e veçantë, në të cilën aspirata e shqiptarëve
për autonomi është formuluar nëpërmjet
tri kërkesave: bashkimi i trojeve të tyre në një
vilajet të vetëm, zhvillimi i gjuhës shqipe si gjuhë
kombëtare dhe zbatimi menjëherë në Shqipëri
i reformave të përshtatshme me nevojat e saj, sikurse
ishte krijimi i “milicisë shqiptare” me forca të
rekrutuara nga e gjithë Shqipëria. Lidhja parashikonte
që vetëm në vilajetin e Janinës të mblidhte
30 mijë burra të armatosur.
Kjo rezolutë, në të cilën shprehej vendosmëria
e shqiptarëve për të kundërshtuar me armë
në dorë çdo aneksim të tokës së
tyre nga Greqia, madje edhe në kundërshtim me qëndrimin
e Portës së Lartë, shqetësoi qarqet qeveritare
të Stambollit. Në telegramet që i dërgonte kryetarit
të Kuvendit Ndërkrahinor të Janinës më
3 dhe 25 gusht, kryeministri turk shpejtoi t’i qetësonte
shqiptarët, duke u zotuar se nuk do t’i lëshonte
Greqisë asnjë pëllëmbë tokë nga vilajeti
i Janinës.
Gjithashtu, në përshtatje me situatën e krijuar,
dy komitetet ndërkrahinore të Veriut u mobilizuan për
të kundërshtuar me armë dorëzimin e kazasë
së Gucisë (ku bënte pjesë edhe Plava) në
favor të Malit të Zi. Për mbrojtjen e tyre në
Shkodër u zhvillua një miting popullor, pas të cilit
filluan menjëherë përgatitjet për të rekrutuar
vullnetarë dhe për të grumbulluar armë. Brenda
pak ditëve, në fillim të korrikut, në rrethin
e Shkodrës u regjistruan rreth 6 mijë vullnetarë.
Qytetarët dhe fshatarët dhanë kontribut në të
holla e drithë. Një mobilizim i tillë ndodhi edhe
në Kosovë, sidomos në Gjakovë e në Pejë.
Më shumë se kudo mobilizimi përfshiu banorët
e Plavës e të Gucisë. Shqiptarët, të cilët
përbënin shumicën dërrmuese të këtyre
dy krahinave, u vunë në gatishmëri të plotë,
duke vëzhguar ditë e natë lëvizjet e ushtrive
malazeze përtej kufirit. Sipas vendimit që mori Komiteti
Kombëtar i Lidhjes së Prizrenit, vullnetarët e krahinave
të tjera do të qëndronin në shtëpitë
e tyre në pritje për t’u nisur në front sapo
të lëshohej kushtrimi.
Përgatitjet politike dhe ushtarake të Lidhjes së
Prizrenit tregonin se nenet e Traktatit të Berlinit, që
cenonin të drejtat kombëtare të Shqipërisë,
nuk mund të zbatoheshin pa dhunën e armatosur kundër
shqiptarëve që do të ushtrohej ose nga Mali i Zi,
ose nga Perandoria Osmane. Për ta mënjanuar këtë
konflikt tepër të kushtueshëm dhe me përfundime
të pasigurta për Malin e Zi, knjaz Nikolla kërkoi
ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, duke e akuzuar Portën
e Lartë si organizatoren e Lidhjes së Prizrenit.
Për Perandorinë Osmane kazaja e Gucisë, me më
pak se 10 mijë banorë, nuk kishte asnjë rëndësi
ekonomike e strategjike në krahasim me territoret e gjera të
Bullgarisë, të Bosnjës, të Hercegovinës
etj., që asaj iu shkëputën nga Traktati i Berlinit.
Por Porta e Lartë nuk donte që, për shkak të
një krahine të parëndësishme kufitare, të
ndizte revoltimin e mëtejshëm të 1,6 milion shqiptarëve,
të cilët do të mbeteshin brenda kufijve të Perandorisë.
Si rrjedhim, ajo ngurroi të dorëzonte Plavën e Gucinë,
duke u justifikuar para Fuqive të Mëdha me arsyen e vërtetë,
me rrezikun e një konflikti të armatosur ndërmjet
saj dhe shqiptarëve.
Ndërkaq, në dhjetëditëshin e tretë të
korrikut u acaruan marrëdhëniet e Portës së
Lartë me shqiptarët, për shkak të qëndrimit
të këtyre të fundit ndaj pushtimit të Bosnjës
e të Hercegovinës nga Austro-Hungaria. Kur më 22
korrik ushtritë austro-hungareze filluan marshimin drejt Bosnjës
dhe Hercegovinës, autoritetet shtetërore osmane u kërkuan
krerëve të Lidhjes Shqiptare që t’u vinin në
ndihmë me forcat e tyre të armatosura boshnjakëve,
që kishin rrëmbyer armët kundër pushtuesve të
huaj. Kërkesën e Stambollit e miratuan vetëm qarqet
sulltaniste, të cilat u përpoqën të bindnin
Këshillin e Përgjithshëm të Lidhjes për
të marrë pjesë në luftën kundër Austro-Hungarisë,
ndërsa anëtarët e tij nuk pranuan, duke përdorur
si argument nevojën e ngutshme që kishte vendi për
mbrojtjen e trojeve shqiptare. Presioni i qarqeve qeveritare dhe
i elementëve turkomanë vijoi katër javë, derisa
më 19 gusht 1878 Këshilli i Përgjithshëm, i
mbledhur posaçërisht për këtë qëllim,
e hodhi përfundimisht poshtë kërkesën e Portës
së Lartë. Lidhja vendosi të mos dërgonte forcat
e saj të armatosura kundër invazionit austro-hungarez
në Bosnjë, me arsyen e thjeshtë se ato ishin krijuar
për të mbrojtur interesat kombëtarë të
Shqipërisë e jo të Perandorisë Osmane. Me këtë
qëndrim Lidhja e Prizrenit u dha, pas miratimit të kanunit
kombëtar më 2 korrik 1878, goditjen e dytë planeve
të sulltanit. Goditjen e tretë ajo ua dha tre javë
më vonë me vrasjen në Gjakovë të mareshalit
Mehmet Ali pashë Maxhari.
Pas dështimit të planeve të saj në lidhje me
Bosnjën e me Hercegovinën, Porta e Lartë filloi të
shqetësohej si nga rruga e veprimeve të pavarura në
të cilët tashmë kishte hyrë Lidhja Shqiptare,
ashtu edhe nga trysnia e madhe që po ushtronin Fuqitë
e Mëdha në lidhje me zbatimin e Traktatit të Berlinit
kundrejt Malit të Zi e Mbretërisë Greke. Trysni të
fuqishme ushtronte sidomos Rusia cariste, e cila po e kushtëzonte
tërheqjen e ushtrive të veta nga Rumelia Lindore me dorëzimin
nga ana e Perandorisë Osmane të trojeve që i qenë
premtuar Malit të Zi. Kërkesën e plotësimit
të detyrimeve, që rridhnin nga Kongresi i Berlinit, ia
parashtroi Stambollit edhe princi i Malit të Zi, më 13
gusht 1878. Për t’u çliruar nga ky presion e sidomos
nga ai që ushtronte Rusia, ushtritë e së cilës
ndodheshin në afërsitë e Stambollit, Porta e Lartë
vendosi të shpejtonte veprimet për dorëzimin e këtyre
trojeve, duke përfshirë këtu edhe Plavën e Gucinë.
Në përgjigjen që i dha princit të Malit të
Zi, më 20 gusht, Ministria e Jashtme e njoftonte knjaz Nikollën
se qeveria perandorake kishte caktuar mareshalin Mehmet Ali Pashën
si komisar i jashtëzakonshëm për të kryer formalitetet
e dorëzimit të Plavës e të Gucisë.
Në fund të gushtit u dërgua në Shqipëri
mareshali Mehmet Ali pashë Maxhari si komisar me fuqi të
jashtëzakonshme për kufijtë turko-malazezë,
i shoqëruar nga një adjutant i sulltanit. Ai u porosit
që, para se të shkonte në kufi, ta bindte Komitetin
e Lidhjes të mos e kundërshtonte dorëzimin e Plavës
e të Gucisë dhe të mos i sillnin atij pengesa në
zbatimin e Traktatit të Berlinit.
Qysh në fillim u mor vesh se mareshali turk kishte marrë
përsipër të shpërndante Komitetin Kombëtar
të Lidhjes Shqiptare në Prizren dhe, pasi të kryente
dorëzimin e Plavës e të Gucisë, do të vinte
në Shkodër për të shpërndarë edhe
aty Komitetin Krahinor të Lidhjes. Prandaj lajmi i misionit
të Mehmet Ali pashës u prit me zemërim në Shqipëri.
Në Prizren, Komiteti Kombëtar i Lidhjes u shpreh kundër
pjesëmarrjes së mareshalit në komisionin e kufirit.
Po kështu, në një mbledhje të fshehtë që
u mbajt në Shkodër nga aktivistët më radikalë,
u vendos që të mos e linin komisarin e sulltanit as të
hynte në qytetin e tyre.
Mehmet Ali pasha arriti në Prizren më 25 gusht 1878 dhe
ra menjëherë në kontakt me anëtarët e organeve
qendrore e ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare. Ai u përpoq
të bindte veçan udhëheqësit e saj për
kotësinë dhe dëmin e kundërshtimit të shqiptarëve,
pasi, sipas tij, jo vetëm Porta e Lartë, por as Fuqitë
e Mëdha nuk do të tërhiqeshin; ato do ta zbatonin
me çdo kusht Traktatin e Berlinit. Në një mbledhje
të përbashkët me të gjithë krerët
e Lidhjes, më 26 gusht, ai përdori, midis të tjerave,
edhe kërcënimin, duke u lënë një afat prej
24 orësh për t’u menduar. Por të nesërmen
askush nuk u paraqit në mbledhje. Për më tepër,
atë ditë u vra nga njerëzit e Lidhjes Shqiptare me
atentat, në kafenenë “Marash” të Prizrenit,
telegrafisti i Mehmet Ali pashës, të cilin mareshali e
kishte sjellë me vete për të ruajtur sekretin e raporteve
që do t`i drejtonte Portës së Lartë. Vrasja
e telegrafistit ishte një paralajmërim që Lidhja
e Prizrenit i drejtonte Maxhar? Pashës dhe nëpërmjet
tij qeverisë osmane, për të hequr dorë nga dorëzimi
i trojeve shqiptare.
Mehmet Ali pasha nuk qe në gjendje as t’i bindte udhëheqësit
e Lidhjes Shqiptare, as edhe të shpërndante Komitetin
Kombëtar sipas porosive të posaçme që kishte
marrë në Stamboll. Megjithatë, mareshali turk nuk
hoqi dorë nga misioni i tij. Më 31 gusht ai u nis për
në Gjakovë i shoqëruar nga tri batalione ushtarësh
turq, duke kërkuar nga Mitrovica që t’i dërgonin
në ndihmë edhe një batalion tjetër. Edhe në
Gjakovë ai thirri më 1 shtator në një mbledhje
krerët e degës së Lidhjes, të cilët u përpoq
t’i bindte që t’i nënshtroheshin vullnetit
të sulltanit. Por këtu ai gjeti një qëndrim
më të rreptë. Me përjashtim të kryetarit
të degës së Lidhjes, Abdullah pashë Drenit,
i cili si përfaqësues i krahut sulltanist u bashkua me
Maxhar Pashën, të gjithë anëtarët e tjerë,
të udhëhequr nga patriotët e vendosur Sulejman Vokshi
e Ahmet Koronica, e ftuan mareshalin osman që të mos e
vijonte më tej rrugën drejt kufirit malazez. Sapo morën
vesh nisjen e tij, udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare për
Gjakovën, lëshuan kushtrimin, të cilit iu përgjigjën
mijëra malësorë të armatosur. Më 1 shtator,
nën drejtimin e Ali pashë Gucisë, ata u grumbulluan
në malin Erenik, duke zënë rrugën që kalonte
prej Gjakove në Plavë e në Guci. Në këto
rrethana, Mehmet Ali pasha e shtyu marshimin për në kufi
dhe u struk në sarajet e Abdullah pashë Drenit në
Gjakovë. Pas kësaj, për t’i dhënë
një paralajmërim tjetër më të prerë,
po atë mbrëmje qytetarët e malësorët gjakovarë,
rreth 4 500 veta të armatosur, të cilët i qenë
përgjigjur kushtrimit të Lidhjes Shqiptare, lanë
malin Ereç dhe zbritën në qytet, ku rrethuan sarajet
e Abdullah pashë Drenit. Të nesërmen, më 2 shtator
1878, një delegacion gjakovarësh u paraqit përsëri
te Abdullah pashë Dreni (në sarajet e të cilit ishte
strehuar Mehmet Ali pasha) dhe i dha një ultimatum prej 24
orësh që ta përcillte mareshalin nga kishte ardhur.
Të dy pashallarët shpresuan se me gjashtë kompanitë,
rreth 600 veta që mbronin sarajet, me 30 trimat që kishin
me vete dhe me ndihmat që prisnin t’u vinin nga Mitrovica,
nga Prizreni dhe nga miqtë e tyre, do ta shtypnin kryengritjen.
Në të vërtetë atyre u erdhën vetëm
70 malësorë nga Fandi i Gjakovës, të mashtruar
prej priftit të tyre.
Më 3 shtator, pasi mbaroi afati i ultimatumit, rreth 4 500
kryengritës, që mbanin të rrethuar sarajet, filluan
sulmin. Përleshja ishte e ashpër dhe me humbje të
mëdha për të dyja palët. Në mbrëmje
u bë një armëpushim prej 24 orësh për të
rifilluar bisedimet, të cilat vijuan gjatë natës
dhe gjatë ditës së nesërme, por pa ndonjë
rezultat. Në mbrëmjen e 4 shtatorit rifilluan luftimet.
Më 5 shtator gjendja e të rrethuarve u keqësua, pasi
shumica e ushtarëve që mbronin sarajet u dorëzuan.
Batalioni që u nis nga Mitrovica për t’i ardhur
në ndihmë Maxhar Pashës u shthur rrugës dhe
shumica e ushtarëve të tij, duke qenë shqiptarë,
u bashkuan me kryengritësit. Më 6 shtator 1878, pas një
sulmi të rreptë që ndërmorën luftëtarët
e Lidhjes Shqiptare, edhe mbeturinat e kompanive turke që mbronin
mareshalin osman u dorëzuan. Pastaj kryengritësit arritën
t’u vënë zjarr sarajeve. Mehmet Ali pasha dhe Abdullah
pashë Dreni mbetën të vrarë gjatë sulmit
të fundit. Me vrasjen e tyre luftimet morën fund me fitoren
e forcave të Lidhjes Shqiptare. Gjatë këtij luftimi
treditor të dyja palët patën humbje të mëdha,
të rrethuarit rreth 90 veta, forcat e Lidhjes rreth 500 veta.
Përpjekja e armatosur e Gjakovës ishte frymëzuar
nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, ndërsa me organizimin e saj
të drejtpërdrejtë u mor dega e Lidhjes për Gjakovën.
Udhëheqësit kryesorë të saj ishin Ahmet Koronica,
Sulejman Vokshi, Ali bej Gucia, Jakup Ferri dhe Ismail Myderizi,
së bashku me krerët e esnafëve të qytetit të
Gjakovës.
Përpjekja e Gjakovës pati jehonë të madhe brenda
dhe jashtë vendit. Në saje të pjesëmarrjes së
gjerë të masave popullore dhe të gjakut të tyre
të derdhur në këto luftime, kjo ngjarje shënoi
fitoren e plotë të vijës atdhetare shqiptare në
gjirin e Lidhjes së Prizrenit. Aksioni i Gjakovës tregoi
se Lidhja e Prizrenit ishte një organizatë krejtësisht
e pavarur nga Porta e Lartë, madje ajo ishte e vendosur që,
për të mbrojtur tërësinë territoriale të
atdheut, të luftonte edhe kundër saj. Në të
vërtetë, Lidhja e Prizrenit, e cila u formua për
të kundërshtuar vendimet e Fuqive të Mëdha dhe
u përgatit për të hyrë në luftë kundër
ekspansionit të shteteve fqinje, dëshmorët e saj
të parë i la në luftë kundër Perandorisë
Osmane.
Luftimet e Gjakovës patën jehonë edhe jashtë
kufijve të Shqipërisë në tri drejtime: si një
akt që cenonte Traktatin e Berlinit në lidhje me detyrimet
territoriale të Perandorisë Osmane ndaj Malit të
Zi; si një aksion që keqësoi më shumë marrëdhëniet
e Portës së Lartë me shqiptarët; si një
veprim që e vështirësonte më keq zgjidhjen e
problemeve të krijuara nga Kriza Lindore në Gadishullin
Ballkanik.
Kuvendi i Dibrës dhe rezoluta e tij (1 nëntor
1878)
Me aksionin e Gjakovës, Lidhja e Prizrenit bëri një
hap të rëndësishëm përpara. Opinioni shqiptar
priste tani që Porta e Lartë të ndërhynte energjikisht
për të vënë në vend dinjitetin e saj, të
shkelur rëndë. Nga ana tjetër, vëzhguesit e
huaj, të cilët e vlerësuan këtë aksion
si një kryengritje kundër Stambollit, prisnin që
ajo të shtrihej edhe në viset e tjera të Shqipërisë.
Porta e Lartë në fillim mendoi të ndërhynte
duke ndërmarrë një fushatë ushtarake ndëshkimore
kundër gjakovarëve dhe Lidhjes Shqiptare. Për këtë,
më 8 shtator u nisën nga Selaniku për në Kosovë
forca të shumta ushtarake, të cilat, me urdhër nga
Stambolli, u ndalën më pas një pjesë në
Ferizaj dhe të tjerët në Shkup. Qeveria e sulltanit
arriti në përfundimin se në atë situatë
nuk mund të ndërmerrej asnjë masë ushtarake
e ndëshkimore ndaj shqiptarëve, sepse nuk ishte në
interesin e saj të shkaktonte një luftë, që
funksionarët e saj e quanin civile, me shqiptarët. Një
veprim i tillë do të bëhej shkak për një
kryengritje të përgjithshme në Shqipëri, të
cilën, siç dëshmojnë dokumentet bashkëkohëse,
Stambolli nuk ishte në gjendje në atë kohë ta
shtypte. Prandaj Porta e Lartë e la në heshtje përleshjen
e Gjakovës, duke ua ngarkuar përgjegjësinë e
gjakderdhjes disa personave të “pandërgjegjshëm”,
kundër të cilëve deklaroi se do të merreshin
masa në kohën e duhur.
Për një kryengritje të armatosur kundër Stambollit
në këtë periudhë, kur rreziku i copëtimit
territorial ndodhej në momentin e tij më të mprehtë,
nuk qenë të interesuara as qarqet atdhetare shqiptare.
Megjithatë, ato mendonin se tani që lëvizja kishte
ecur mjaft përpara, ishin krijuar rrethana të favorshme
për ta detyruar Portën e Lartë që të lëshonte
pe në lidhje me të drejtat autonomiste të Shqipërisë
pa qenë nevoja për një kryengritje të armatosur
kundër saj. Kjo çështje u trajtua nga Komiteti
i Stambollit gjatë dhjetëditëshit të tretë
të muajit shtator 1878.
Pasi analizoi gjendjen e re politike, Komiteti i Stambollit, në
mbledhjen e fshehtë që zhvilloi nën kryesinë
e Abdyl Frashërit, vendosi ta ngrinte me forcë para Portës
së Lartë çështjen e formimit të Vilajetit
Shqiptar. Vendimi i Komitetit u shpall botërisht si lajm, pa
emër autori, më 27 shtator 1878, në gazetën
“Terxhuman-i Shark”, që botohej nën drejtimin
e Sami Frashërit në kryeqytetin perandorak. Sipas këtyre
lajmeve, Lidhja Shqiptare kishte hartuar një program prej 7
pikash. Në pikën e parë thuhej se sovraniteti i sulltanit
do të ruhej në Shqipëri dhe se asnjë pëllëmbë
tokë shqiptare nuk duhej t’u jepej shteteve të tjera.
Në pikën e dytë kërkohej krijimi i Vilajetit
të Shqipërisë, domethënë bashkimi i të
gjitha trojeve shqiptare në një njësi të vetme
politiko-administrative. Pikat e tjera trajtonin prerogativat autonomiste
dhe parimet kushtetore që duhej të kishte ky vilajet.
Të gjithë nëpunësit do të ishin shqiptarë.
Në administratë e në shkollë do të përdorej
gjuha shqipe. Osmanishtja do të përdorej vetëm në
korrespondencën me Portën e Lartë. Vilajeti i Shqipërisë
do të kishte gjithashtu ushtrinë e vet kombëtare.
Shqipëria autonome do të qeverisej nga një regjim
demokratik. Të gjithë banorët, pa marrë parasysh
dallimet fetare e shoqërore, do të kishin të drejta
dhe detyra të barabarta. Vendi do të qeverisej nga organe
pushtetore të zgjedhura demokratisht prej tyre. Çdo
nahije (lokalitet), çdo kaza (rreth) dhe çdo sanxhak
(prefekturë) do të kishte këshillin e vet të
zgjedhur periodikisht. Organi më i lartë do të ishte
Kuvendi i Madh i Vilajetit i zgjedhur nga këshillat e sanxhakëve,
i veshur me pushtet legjislativ dhe ekzekutiv. Kuvendi i Madh do
të zgjidhte qeverinë e vilajetit (Këshillin e Vilajetit).
Qeveria do të përgatiste ligjet, do të studionte
reformat, do të hartonte buxhetin dhe do të zgjidhte gjykatën
e përgjithshme, të cilat do t’ia paraqiste për
miratim Kuvendit të Madh. Vendimet e Këshillit të
Vilajetit, thuhej në këtë program, do të zbatoheshin
nga të gjithë banorët e vilajetit. Ato do të
ishin të detyrueshme edhe për qeverinë perandorake
osmane.
Pasi programi i ri u shpall botërisht, u ftuan të gjitha
degët e Lidhjes së Prizrenit që ta miratonin dhe
të ngarkonin një delegacion të përbërë
nga personalitete shqiptare të njohura për t’ia
paraqitur atë Portës së Lartë. Në shumë
krahina të vendit u hap një diskutim i zjarrtë ndërmjet
aktivistëve atdhetarë, që e mbështetën
programin e ri dhe qarqeve sulltaniste, të cilat u ngritën
kundër përmbajtjes së tij. Me qëllim që
të tërhiqnin në anën e tyre përkrahësit
e krahut të moderuar, në mjaft krahina udhëheqësit
u detyruan të bënin një lëshim, - të hiqnin
dorë nga pjesa e fundit e programit (nga parimet kushtetore
që duhej të kishte Vilajeti i Shqipërisë), rreth
të cilave u përqendrua diskutimi më i rreptë.
Në fillim programi u shtrua për diskutim në degën
e Lidhjes Shqiptare për Dibrën, me nismën e së
cilës u mbajt në Dibër, më 14 tetor, një
kuvend i jashtëzakonshëm, ku morën pjesë krerët
e qytetit të Malësisë dhe të Fushës së
Dibrës, që miratuan një rezolutë, të hartuar
mbi parimet e programit të Komitetit të Stambollit. Pasi
protestohej kundër copëtimit të trojeve shqiptare
nga Kongresi i Berlinit dhe pasi flitej për rrezikun e asgjësimit
të Shqipërisë nga shtetet fqinje, në rezolutë
vihej në dukje se për të larguar këtë rrezik
është e domosdoshme që të gjithë sanxhakët
shqiptarë të bashkohen në një vilajet të
vetëm autonom (Vilajeti i Shqipërisë). Vilajeti i
Shqipërisë do të kishte kryeqytetin e vet, organet
e tij ekzekutive e legjislative, nëpunës shqiptarë,
arsimim në gjuhën shqipe, buxhetin e tij etj. Rezoluta
që doli nga ky Kuvend do t’i nënshtrohej një
diskutimi më të gjerë në një kuvend të
posaçëm, në të cilin do të merrnin pjesë
përfaqësuesit e të gjitha krahinave të sanxhakut.
Kuvendi i posaçëm i Lidhjes u mblodh më 1 nëntor
1878 në qytetin e Dibrës, me nismën e Komitetit të
Lidhjes Shqiptare për të dyja Dibrat dhe veçanërisht
të kryetarit të saj, Iljaz pashë Dibrës (Qoku).
Në Kuvend mori pjesë si përfaqësues i Lidhjes
Shqiptare për mbarë Toskërinë (vilajetin e Janinës)
Abdyl Frashëri. Kuvendi miratoi një rezolutë në
trajtën e një memorandumi, të hartuar nga dora e
Abdyl Frashërit.
Rezoluta e Kuvendit të Dibrës përmbante po ato kërkesa,
që shtroheshin në programin e Komitetit të Stambollit
dhe që ishin përfshirë në rezolutën e mbledhjes
së Dibrës të 14 tetorit 1878, të përmbledhura
në pesë pika: formimi i Vilajetit të Shqipërisë,
pajisja e tij me nëpunës shqiptarë, zhvillimi i arsimit
në gjuhën shqipe, zbatimi i reformave nga Kuvendi i Madh,
përdorimi i një pjese të madhe të buxhetit për
përparimin e arsimit dhe për ndërtime botore. Nga
programi i Komitetit të Stambollit nuk u përfshinë
haptas në rezolutë vetëm parimet demokratike të
strukturës shtetërore të Vilajetit të Shqipërisë.
Vendin e tyre këtu e kishte zënë e drejta që
do të kishte Kuvendi i Madh për të zbatuar “reforma
të dobishme për shtetin dhe për kombin”. Më
në fund në rezolutë thuhej se këto kërkesa
do t’i paraqiteshin brenda një muaji në emër
të të gjithë popullit shqiptar, Portës së
Lartë, me anë të një delegacioni të përbërë
nga personalitete të shquara të Shqipërisë.
Anëtarët e delegacionit, para se të vinin në
Stamboll, duhej të merrnin pëlqimin, me mandat të
shkruar, nga të gjitha kazatë dhe sanxhakët shqiptarë.
“Shqipëria, - thuhej në fund të rezolutës,
- do të rezistojë duke qenë e lidhur dhe e bashkuar
si një trup i vetëm, derisa të arrihet plotësimi
i kërkesave të lartpërmendura”.
Sipas marrëveshjes që u arrit në Dibër, delegacioni
që do ta paraqiste dhe do ta mbronte rezolutën para Portës
së Lartë do të përbëhej nga 14 veta, midis
të cilëve ishin Iljaz pashë Dibra, Sheh Mustafa Tetova,
Hasan pashë Prizreni, Mustafa pashë Vlora, Abedin bej
Dino, Mehmet Ali Vrioni, Sabri Gjirokastra, Mihal Kristo, Abdyl
Frashëri etj. Detyrën për të nxjerrë mandatet,
me të cilat miratohej nga përfaqësuesit e kazave
e të sanxhakëve shqiptarë rezoluta dhe mandatet e
përbërjes së delegacionit, e morën përsipër
Iljaz pashë Dibra për krahinat veriore dhe Abdyl Frashëri
për krahinat jugore.
Misionin e vet të vështirë e të lodhshëm
Abdyl Frashëri e kreu brenda një muaji. Pasi la Dibrën,
ai u nis në drejtim të Elbasanit, kaloi në Berat,
në Fier e në Vlorë, pastaj në Gjirokastër,
në Delvinë e në Filat dhe, pasi përshkoi Çamërinë
deri në Prevezë, u kthye në Janinë. Që
këtej ai e njoftoi, më 2 dhjetor 1878, Iljaz pashë
Dibrën për entuziazmin që kishin shkaktuar kudo vendimet
e Kuvendit të Dibrës dhe për gatishmërinë
e përfaqësuesve të popullit shqiptar për të
nënshkruar mandatet e përfaqësimit. Në veri
mandatet e miratimit të rezolutës dhe të pjesëtarëve
të delegacionit Iljaz pashë Dibra i përfundoi aty
nga mesi i janarit 1879.
Por delegacioni shqiptar e pezulloi nisjen për në Stamboll,
pasi ndërkohë lindi rreziku i aneksimit të pjesës
jugore të Çamërisë nga Greqia. Ky rrezik i
detyroi udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare që të
merreshin me mbrojtjen e kufijve jugorë dhe ta linin për
më vonë paraqitjen e rezolutës së Kuvendit të
Dibrës në Portën e Lartë.
Mbrojtja e trojeve jugore. Kuvendi i Prevezës (11 janar
1879) dhe misioni diplomatik i Abdyl Frashërit (pranverë
1879)
Gjatë kohës që patriotët shqiptarë po merreshin
me çështjen e të drejtave autonomiste të Shqipërisë,
qeveria e Athinës i bënte presion të vazhdueshëm
Portës së Lartë që të zbatonte menjëherë
Protokollin nr.13 të Kongresit të Berlinit, domethënë
të fillonte bisedimet me palën greke për të
caktuar kufirin e ri midis tyre sipas vijës Kalamas-Selemvria
që kishin rekomanduar Fuqitë e Mëdha. Nën trysninë
e protestave shqiptare, Porta e Lartë e zvarriti për muaj
me radhë përgjigjen e saj, me shpresë se me kalimin
e kohës do të krijoheshin rrethana më të favorshme
për të. Por në fund të vitit 1878 ajo u detyrua
të pranonte se ishte gati të fillonte bisedimet me qeverinë
greke. Konferenca dypalëshe u vendos të zhvillohej në
Prevezë, në fund të janarit 1879.
Sapo u hap lajmi i mbledhjes së afërt të konferencës,
Komiteti Ndërkrahinor i Janinës ftoi të gjitha kazatë
e Shqipërisë së Jugut dhe të gjithë sanxhakët
e Shqipërisë së Veriut, që të dërgonin
sa më parë përfaqësuesit e tyre në një
kuvend të jashtëzakonshëm në Prevezë, për
të përcaktuar qëndrimin që duhej mbajtur ndaj
konferencës turko-greke. Në Kuvend u ftuan të merrnin
pjesë posaçërisht përfaqësuesit e komiteteve
ndërkrahinore të Prizrenit dhe të Shkodrës.
Kuvendi i Prevezës u hap më 11 janar 1879 me pjesëmarrjen
e rreth 400 delegatëve, të cilët, pasi e shpallën
veten si krerë të mbarë Shqipërisë, morën
një sërë vendimesh politike e ushtarake. Kuvendi
nuk e kundërshtoi plotësisht Protokollin nr.13. Delegatët
deklaruan se e pranonin rekomandimin e Fuqive të Mëdha
për bashkimin e Thesalisë me Greqinë (deri te lumi
Selemvria), porse ishin kategorikisht të vendosur për
ta kundërshtuar deri në fund lëshimin e Epirit Mbretërisë
Greke (deri te lumi Kalamas). Në rast se Fuqitë e Mëdha,
thuhej në rezolutën e Kuvendit, nuk do t’i marrin
parasysh interesat e Shqipërisë, atëherë shqiptarët
do t’i kundërshtojnë me armë vendimet e tyre.
Për këtë qëllim, thuhej më tej, “do
të mobilizohen, me shpenzimet e Lidhjes, të gjithë
shqiptarët e aftë për luftë”. Në
fundin e janarit 1879 filluan të vinin në Prevezë
edhe delegatë nga viset e Shqipërisë së Veriut,
nga Shkodra, Durrësi, Elbasani, Ulqini, Prizreni, Dibra, Novi
Pazari etj.
Para se të shpërndahej, Kuvendi i Prevezës formoi
tri komisione me detyra të posaçme. I pari, komisioni
politik, që do të qëndronte në Prevezë
për të ndjekur nga afër punimet e konferencës
turke-greke; i dyti, komisioni ushtarak, që do të shpërndahej
në Shqipëri për të organizuar forcat luftarake
të Lidhjes; i treti, komisioni diplomatik, që do të
shkonte në Stamboll për t’i bërë trysni
Portës së Lartë që të mos pranonte lëshimin
e trojeve shqiptare Greqisë. Në krye të komisionit
të tretë u vu Abdyl Frashëri, meqenëse ky do
të merrte pjesë edhe në delegacionin e Kuvendit të
Dibrës. Për këtë arsye ai e shtyu për më
vonë nisjen e tij për t’i paraqitur Portës
së Lartë rezolutën e 1 nëntorit 1878.
Delegacioni osman arriti në Prevezë javën e fundit
të janarit 1879. Atë e kryesonte mareshali Ahmet Muhtar
pasha, i cili gëzonte një konsideratë të veçantë
në Perandorinë Osmane për qëndresën që
kishte bërë gjatë luftës së fundit kundër
ushtrive ruse. Sulltani shpresonte se, për hir të kësaj
konsiderate, mareshali do t’i zbuste shpirtrat e revoltuar
të shqiptarëve. Për të njëjtin qëllim,
në delegacionin prej tre komisarësh, siç u quajtën
anëtarët e tij në atë kohë, ishte vënë
edhe një personalitet i njohur shqiptar, Abedin bej Dino (komisar
i Bursës së Stambollit), anëtar i Komitetit Ndërkrahinor
të Lidhjes Shqiptare për vilajetin e Janinës, i cili
u emërua nga sulltani që të qetësonte opinionin
publik shqiptar. Por as njëri, as tjetri nuk patën sukses.
Sapo delegacionet turke e greke arritën në Prevezë,
më 28 janar, delegatët e Kuvendit së bashku me popullsinë
qytetare shpërthyen një demonstratë në rrugët
e Prevezës, duke shprehur përpara selive të komisioneve
turke e greke vendosmërinë e tyre për mbrojtjen e
tërësisë tokësore dhe për të mos pranuar
asnjë lëshim të trojeve të tyre në dobi
të Greqisë. Po më 28 janar 1879 përfaqësuesit
e krahinave shqiptare, që ndodheshin në Prevezë,
u drejtuan Fuqive të Mëdha, nëpërmjet konsujve
të tyre në këtë qytet, një protestë
kategorike, me të cilën paralajmëronin se do të
ndërmerrnin një luftë vendimtare me pasoja të
thella për paqen në Gadishullin Ballkanik, në rast
se nuk do të merreshin parasysh të drejtat territoriale
të Shqipërisë dhe do të cenohej tërësia
e saj tokësore.
Për shkak të demonstratave kërcënuese të
shqiptarëve, të cilat vijuan për disa ditë me
radhë, konferenca turko-greke filloi me vonesë, më
6 shkurt 1879. Veç kësaj, presioni i fortë i shqiptarëve
e detyroi delegacionin osman që të mos u nënshtrohej
kërkesave greke. Duke u justifikuar me rrezikun e shpërthimit
të kryengritjes kundërosmane në Shqipëri dhe
duke u kapur pas faktit se vija Kalamas-Selemvria, që kishin
shënuar Fuqitë e Mëdha në Protokollin nr.13
nuk kishte formën e një vendimi, por të një
rekomandimi, Ahmet Muhtar pasha u tregua më në fund i
gatshëm t’i lëshojë Greqisë Thesalinë,
por jo Epirin. Meqenëse Athina nuk e pranoi këtë
zgjidhje, pas gjashtë javësh konferenca e Prevezës
u mbyll.
Menjëherë pas dështimit të bisedimeve dypalëshe
qeveria e Athinës kërkoi ndërhyrjen e Fuqive të
Mëdha, të cilat në të vërtetë ishin
të prirura për të vënë në jetë
Protokollin nr.13. Ndërkohë edhe udhëheqësit
e Lidhjes Shqiptare formuan bindjen se lufta paraprake kundër
vendimeve që do të merrnin Fuqitë e Mëdha për
një çështje të tillë, siç ishte
tërësia territoriale e Shqipërisë, nuk mund
të zhvillohej me sukses vetëm me anë të memorandumeve
e të protestave. Kërkohej një ballafaqim me përgjegjësi
me politikën e jashtme të Fuqive të Mëdha për
të argumentuar ballë për ballë tezat themelore
dhe për të sqaruar çdo pikë të errët,
që mund të ngrinte aparati i tyre diplomatik. Për
këtë qëllim Komiteti Ndërkrahinor vendosi që,
krahas peticioneve e memorandumeve, të niste një mision
diplomatik në kryeqytetet kryesore të Evropës për
të mbrojtur çështjet e parashtruara në ato
dokumente dhe për të argumentuar para kancelarive të
tyre padrejtësinë që kishin kryer me Protokollin
nr. 13 ndaj interesave jetikë të Shqipërisë.
Barra e këtij misioni diplomatik iu ngarkua Abdyl Frashërit
dhe Mehmet Ali Vrionit.
Misioni diplomatik i përfaqësuesve të Lidhjes Shqiptare
zgjati tre muaj. Ata u nisën nga Preveza në fund të
muajit mars 1879, shkuan në Romë, në Paris, në
Londër, në Berlin, në Vjenë e në Stamboll?.
Kudo ku shkuan ata u paraqitën si të dërguar të
Lidhjes Shqiptare, e cila përfaqësonte gjithë Shqipërinë.
Ata u dorëzuan ministrave të Jashtëm të Fuqive
të Mëdha (dhe për njoftim edhe Portës së
Lartë) një memorandum me të njëjtën përmbajtje
që ishte hartuar nga Abdyl Frashëri qysh më parë.
Në këtë memorandum dënoheshin haptas vendimet
që kishin marrë Kongresi i Berlinit në dëm të
Shqipërisë, duke shkëputur shumë krahina të
saj në favor të Serbisë, të Malit të Zi
e të Greqisë. Megjithatë diskutimi kryesor këtu
sillej rreth Protokollit nr. 13. Qeveria greke, theksohej në
këtë memorandum, kishte përdorur prej kohësh
të gjitha mjetet për ta shtënë në dorë
Epirin. Ajo kishte harxhuar shuma të mëdha për të
nxitur popullsinë lokale që të kërkonte bashkimin
e saj me Greqinë. Por të gjitha orvatjet e Athinës
kishin dështuar, sepse popullsia e Epirit në shumicën
e saj dërrmuese ishte shqiptare dhe jo greke. Pasi u bind se
në Epir ajo nuk kishte mbështetjen e popullsisë lokale,
thuhej më tej, qeveria greke iu drejtua Kongresit të Berlinit,
duke shpresuar se me përkrahjen e Fuqive të Mëdha
do t’i kënaqte lakmitë e saj shoviniste. Por Kongresi
i Berlinit, nënvizohej në memorandum, ndonëse nuk
i miratoi me vendim të prerë kërkesat greke, fakti
që rekomandoi t’i lëshohen Greqisë krahinat
në jug të lumit Kalamas tregonte se nuk u shqetësua
për të drejtat e popullit shqiptar. Më tej në
memorandum rreshtoheshin argumentet etnike, historike, ekonomike
e strategjike që provonin karakterin shqiptar të këtyre
krahinave dhe domosdoshmërinë për të mos i shkëputur
nga trupi i Shqipërisë. “T’i japësh Greqisë,
- theksohej po aty, - vendet që ajo kërkon në këtë
krahinë, do të thotë t’i shmangesh detyrës
që ka çdo popull për të mbrojtur atdheun dhe
kombin e tij, sepse kjo do të ishte njëlloj sikur t’i
jepje që tani çelësat e Shqipërisë një
vendi të huaj (Greqisë - shën. i aut.), i cili me
përpjekjet e tij nuk synon tjetër veçse ta pushtojë
dhe ta sundojë atë tërësisht”.
Në lidhje me qëndrimin e shqiptarëve ndaj Protokollit
nr.13, gjuha e memorandumit ishte e prerë. Shqiptarët,
thuhej aty, si një popull i frymëzuar nga ndjenja atdhetare,
nuk do të lejojnë që vendi i tyre të pushtohet
dhe të sundohet nga të tjerët. Dhe më tej: “Shqiptarët
kanë ruajtur atdheun e tyre, kombësinë e tyre, gjuhën
e tyre dhe zakonet e tyre duke prapsur sulmet e romakëve, të
bizantinëve e të venedikasve. Si mund të lejohet
që në këtë shekull të diturisë e të
qytetërimit, një komb kaq trim e kaq i lidhur me truallin
e tij të sakrifikohet duke ia dhënë një fqinji
kaq të pangopur, pa asnjë arsye të ligjshme?”
Memorandumi drejtuar Fuqive të Mëdha shpallte në
fund se përballë lakmive të egra të fqinjëve
shqiptarët qenë bashkuar me njëri-tjetrin dhe qenë
betuar solemnisht se do ta mbronin me armë atdheun e tyre deri
te njeriu i fundit dhe se në të njëjtën kohë
do të përpiqeshin për të zbatuar në atdheun
e tyre reformat për të cilat kishte nevojë vendi,
në mënyrë të veçantë zhvillimin
e arsimit publik.
Tezat e parashtruara në memorandum Abdyl Frashëri i shtjelloi
më hollësisht gjatë takimeve që pati me ministrat
e Jashtëm dhe me personalitete politike të vendeve që
vizitoi. Argumentet që ai solli, se shqiptarët do t’i
mbronin me armë të drejtat e tyre kombëtare, në
rast se Fuqitë e Mëdha do të merrnin një vendim
të prerë në lidhje me lëshimin e Epirit në
favor të Greqisë, lanë kudo një përshtypje
të thellë. Mbrojtësi më i flaktë i pretendimeve
greke, ministri i Jashtëm frëng V. Vadington (Waddington),
u detyrua të pranonte se Franca nuk do të ngulte këmbë
për zbatimin me çdo kusht të Protokollit nr.13
dhe se kufiri i ri turko-grek nuk do të caktohej përfundimisht
pa u dëgjuar edhe teza e shqiptarëve. Një premtim
të tillë Abdyl Frashëri mori edhe nga kryeministri
italian Depretis dhe nga ministri i Jashtëm britanik Solsbëri
(Salisbery). Para se të ktheheshin në Shqipëri, gjatë
qëndrimit në Stamboll, Abdyl Frashëri e Mehmet Ali
Vrioni i drejtuan sulltanit, më 23 qershor 1879, një memorandum,
në të cilin i kërkonin që të mos pranonte
në asnjë mënyrë zbatimin e Protokollit 13, pasi
copëtimi i Shqipërisë, thuhej aty, do të sillte
asgjësimin e kombit shqiptar dhe kjo, nga ana e vet, do të
vinte në rrezik vetë Perandorinë Osmane. Sikurse
shkruanin autorët e këtij memorandumi, të pesë
Fuqitë e Mëdha, përveç Francës, të
cilat ata sapo i kishin vizituar, ishin tashmë të prirura
që të mos i jepej Greqisë tokë nga Epiri. Ata
i kërkonin sulltanit që të thyente këmbënguljen
e Francës, duke kënaqur Greqinë me më tepër
toka nga ato që i ishin premtuar në Thesali. Trajtimi
i mosmarrëveshjeve turko-greke rreth Protokollit nr.13 nga
ambasadorët e Fuqive të Mëdha zgjati gati dy muaj.
Por këto fuqi u treguan të pavendosura për të
dhënë një vendim të prerë, ngurruan që
ta caktonin vetë kufirin turko-grek. Me propozimin e Francës,
në qershor 1879, ato kërkuan bashkërisht nga Perandoria
Osmane dhe nga Mbretëria Greke që të rifillonin bisedimet
dypalëshe rreth kufirit të tyre të ri. Konferenca
e re turko-greke do të zhvillohej në Stamboll dhe do të
ndiqej së afërmi nga ambasadorët e Fuqive të
Mëdha të akredituar pranë Portës së Lartë.
Fakti që Fuqitë e Mëdha pranuan të vihej në
diskutim Protokolli nr. 13, qe fitorja e parë diplomatike që
korri Lidhja Shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Por vendimi që ato morën për rifillimin e bisedimeve
turko-greke i nxiti shqiptarët që ta vazhdonin presionin
e tyre si ndaj Portës së Lartë, ashtu dhe ndaj Fuqive
të Mëdha. Në qershor të vitit 1879, Lidhja Shqiptare
deklaroi se nuk kishte hequr dorë nga vendimi i saj i mëparshëm
për të luftuar me armë jo vetëm kundër
Greqisë, por edhe kundër Stambollit, në rast se do
të miratoheshin pretendimet e Athinës në Epirin shqiptar.
Për t’ia paraqitur Portës së Lartë këtë
vendim, në muajin gusht shkoi në Stamboll një delegacion
i përbërë nga Abdyl Frashëri, Mehmet Ali Vrioni
dhe Vesel Dino. Një muaj më vonë, në shtator
1879, Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare,
në një mbledhje të jashtëzakonshme që zhvilloi
në Prizren, ripohoi vullnetin e mbarë Shqipërisë
për të mbrojtur trojet e saj përballë lakmive
të Greqisë dhe në të njëjtën kohë
formoi një Komitet të Luftës të përbërë
nga 37 anëtarë, për të vazhduar përgatitjet
e nevojshme ushtarake në krahinat jugore.
Vendosmëria që treguan shqiptarët për të
mbrojtur trojet e tyre dhe rreziku i shpërthimit të kryengritjes
kundërosmane në Shqipëri, e detyruan Portën
e Lartë që t’i zvarriste përsëri nga njëri
muaj në tjetrin bisedimet me palën greke, duke mos pranuar
tezën e Athinës, e cila ngulte këmbë për
të marrë si bazë në këto bisedime Protokollin
nr.13. Në të njëjtën kohë, edhe Fuqitë
e Mëdha vijuan përherë e më tepër të
bindeshin se zbatimi i këtij Protokolli nuk varej vetëm
nga nënshkrimi i Perandorisë Osmane dhe se aneksimi i
Epirit nga Mbretëria Greke nuk mund të arrihej pa luftë
me shqiptarët ose, siç shprehej një diplomat frëng
në nëntor 1879, pa një gjakderdhje të madhe,
e cila mund të ishte fatale për Greqinë. Kështu,
pas gati 10 muaj përpjekjesh, edhe Konferenca e Stambollit
u shpërnda pa asnjë rezultat. Në këto rrethana
Fuqitë e Mëdha vendosën ta merrnin vetë në
dorë caktimin e kufirit turko-grek. Për këtë
qëllim ato thirrën në qershor të vitit 1880
një forum ndërkombëtar, Konferencën e Berlinit.
Mbrojtja e Plavës dhe e Gucisë (tetor 1879-janar
1880)
Me revoltën e armatosur të Gjakovës dhe me aksionin
diplomatik të pranverës së vitit 1879, Lidhja Shqiptare
ia hoqi Portës së Lartë de facto të drejtën
që të fliste në emër të Shqipërisë.
Veç kësaj, me qëndresën e saj energjike, ajo
bëri që të zvarriteshin e të mos zbatoheshin
menjëherë dy vendimet e rëndësishme të
Kongresit të Berlinit, që cenonin interesat kombëtarë
të Shqipërisë, njëri në favor të Malit
të Zi (neni 28 i Traktatit) dhe tjetri në dobi të
Greqisë (Protokolli nr. 13 i Kongresit).
Megjithatë Lidhja e Prizrenit nuk e kishte plotësuar ende
përfundimisht programin e saj. As gjashtë Fuqitë
e Mëdha nuk ishin të prirura t’i anulonin vendimet
që kishin marrë në Kongresin e Berlinit, as dy shtetet
fqinje ballkanike nuk kishin ndërmend të hiqnin dorë
nga viset që u kishin premtuar Fuqitë e Mëdha. Si
rrjedhim, lufta për mbrojtjen e trojeve shqiptare ende nuk
kishte marrë fund, përkundrazi, parashikohej që ajo
të merrte trajta të përgjakshme.
Pas vrasjes në Gjakovë të mareshal Mehmet Ali pashës,
Porta e Lartë u dha të kuptojnë Fuqive të Mëdha
se e kishte tepër të vështirë të përmbushte
kundrejt Malit të Zi detyrimet territoriale që rridhnin
nga Traktati i Berlinit. Por knjaz Nikolla nuk donte të dinte
për asnjë justifikim. Nga frika se me kalimin e kohës
mund të ndryshonin rrethanat ndërkombëtare në
dëm të saj, Cetina kërkonte vazhdimisht ndërhyrjen
e Fuqive të Mëdha për ta detyruar Perandorinë
Osmane të dorëzonte sa më parë krahinat e Podgoricës,
të Shpuzës, të Zhabjakut, të Plavës, të
Gucisë e të Rugovës, të cilat Kongresi i Berlinit
ia kishte dhënë Malit të Zi. Veç kësaj,
si kundërpeshë ajo po e vononte dorëzimin e Ulqinit,
të Dinoshit dhe të Bregut të Bunës, të
cilat i mbante të pushtuara qysh nga koha e luftës, por
që sipas Traktatit të Berlinit duhej t’i ktheheshin
Perandorisë Osmane.
Presionin më të fortë ndaj Perandorisë Osmane
e ushtroi Rusia cariste, e cila vijoi ta kushtëzonte tërheqjen
e ushtrive të saj pushtuese nga Traka me dorëzimin e krahinave
që i qenë premtuar Malit të Zi. Fuqitë e tjera
të Mëdha u bashkuan me presionin carist, pasi e shikonin
me shqetësim qëndrimin e mëtejshëm të ushtrive
ruse në afërsi të Stambollit. Kështu, në
fund të vitit 1878, Porta e Lartë vendosi t’i zbatonte
detyrimet territoriale kundrejt Malit të Zi.
Vendimi i Stambollit ngriti përsëri në këmbë
shqiptarët. Për të shqyrtuar gjendjen e re u mblodh
menjëherë, në fillim të janarit 1879, Komiteti
Kombëtar i Lidhjes, i cili ripohoi qëndrimin e vet të
caktuar më parë. Sipas kësaj vije, Lidhja e Prizrenit
nuk do ta pengonte dorëzimin e Podgoricës, të Shpuzës
e të Zhabjakut, pasi ato banoheshin nga popullsi të përziera
sllavo-shqiptare, por do ta kundërshtonte me armë lëshimin
e Plavës dhe të Gucisë, popullsia e të cilave
ishte në masën dërrmuese shqiptare. Vendimin e Komitetit
Kombëtar e miratuan të dy komitetet ndërkrahinore
të vilajeteve të Shkodrës dhe të Kosovës,
të cilat po në janar 1879 mblodhën kuvendet e tyre
të jashtëzakonshme, pothuajse në atë kohë
që zhvilloi punimet e veta edhe Kuvendi Ndërkrahinor i
Prevezës. Meqenëse Plava e Gucia bënin pjesë
në vilajetin e Kosovës, barrën e drejtimit dhe të
organizimit të luftës për mbrojtjen e tyre e mori
përsipër Komiteti Ndërkrahinor i Prizrenit, i cili
nga ana e vet formoi një shtab ushtarak të posaçëm,
me Ali pashë Gucinë në krye.
Ndërkaq u mblodh në fshatin Virpazar, në afërsi
të liqenit të Shkodrës, komisioni turko-malazez,
i cili më 2 shkurt 1879 nënshkroi marrëveshjen dypalëshe
për formalitetet e dorëzimit brenda një jave të
krahinave të vilajetit të Shkodrës, që i takonin
njëra-tjetrës sipas Traktatit të Berlinit. Nga frika
e kryengritjes së shqiptarëve, Porta e Lartë nuk
pranoi ta përfshinte në marrëveshje dorëzimin
e Plavës e të Gucisë, duke e lënë çështjen
e tyre për t’u zgjidhur më vonë. Sipas marrëveshjes,
dorëzimi i Podgoricës, i Shpuzës dhe i Zhabjakut
nga ana e autoriteteve turke u krye pa vështirësi. Po
ashtu u bë edhe dorëzimi i Ulqinit, i Dinoshit dhe i Bregut
të Bunës nga ana e autoriteteve malazeze.
Por Mali i Zi nuk deshi ta linte punën të zgjatej më
tej. Knjaz Nikolla iu drejtua menjëherë Fuqive të
Mëdha, duke kërkuar prej tyre që ta detyronin Perandorinë
Osmane t’ia dorëzonte dy krahinat shqiptare (Plavën
dhe Gucinë) Malit të Zi. Nga ana e vet Porta e Lartë
u kërkoi Fuqive të Mëdha të dërgonin në
Plavë e në Guci një Komision Ndërkombëtar
për t’u bindur për vështirësitë që
gjente te shqiptarët e egërsuar nga padrejtësitë
e Kongresit të Berlinit. Në vend të tij ato dërguan
Komisionin Ndërkombëtar për caktimin e vijës
së kufirit, të përbërë nga përfaqësues
të gjashtë Fuqive të Mëdha dhe të dy shteteve
të interesuara. Komisioni filloi nga puna në maj 1879
dhe për disa muaj me radhë u mor me caktimin e pikave
të kufirit turko-malazez në vilajetin e Shkodrës.
Por gjatë verës, kur Komisioni Ndërkombëtar
donte të shkonte në Plavë e në Guci, përfaqësuesit
e Komitetit Ndërkrahinor të Prizrenit u paraqitën
Fuqive të Mëdha, më 22 gusht 1879, një notë
me shkrim, me të cilën deklaronin se nuk do të njihnin
asnjë ndryshim të kufirit me Malin e Zi pa pjesëmarrjen
në Komisionin Ndërkombëtar të krerëve të
Lidhjes Shqiptare dhe pa u miratuar vendimet e tij nga e “gjithë”
Shqipëria. Pas kësaj note të rreptë, Komisioni
Ndërkombëtar e ndërpreu punën e vet, pezulloi
udhëtimin e tij për në Plavë e në Guci.
Me këtë rast filluan përsëri protestat e Malit
të Zi dhe ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha për
ta detyruar Perandorinë Osmane që ta zgjidhte sa më
parë çështjen e Plavës e të Gucisë.
Porta e Lartë provoi t’i bindte banorët e dy krahinave
kufitare që të hiqnin dorë nga qëndresa e mëtejshme,
duke u premtuar familjeve, që nuk dëshironin të jetonin
nën sundimin malazez, se do t’u jepte tokë në
vendbanime të reja dhe se do t’i çlironte nga
taksat për dhjetë vjet. Por shqiptarët nuk u lëkundën
nga vendimi i tyre. Atëherë knjaz Nikolla filloi të
kërcënonte se do ta zgjidhte këtë çështje
me anën e luftës së armatosur dhe se në një
rast të tillë nuk do të aneksonte vetëm Plavën
e Gucinë, por edhe vise të tjera shqiptare.
Në këto rrethana, marrëdhëniet shqiptaro-malazeze
erdhën duke u keqësuar vazhdimisht. Gjatë muajit
tetor 1879 Mali i Zi filloi përqendrimin e ushtrive në
kufi, duke e çuar numrin e tyre në 5 600 veta. Këtyre
masave Lidhja e Prizrenit iu përgjigj duke vënë në
gatishmëri luftarake forcat e saj të armatosura.
Sipas vendimit që Këshilli i Përgjithshëm i
Lidhjes kishte marrë më 3 tetor 1879, Komisioni Ushtarak
a Shtabi Ushtarak, nën kryesinë e Ali pashë Gucisë,
i krijuar nga Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes Shqiptare për
Kosovën, shpalli për zonën e Plavës e të
Gucisë gjendjen e luftës. Të gjithë burrat plavianë
e gucianë të aftë për armë u shpallën
luftëtarë që do të qëndronin në gatishmëri
në shtëpitë e tyre. Po në tetor 2 mijë
gjakovarë të armatosur u nisën për në Guci.
Në fund të tetorit mbërritën këtu edhe
vullnetarë nga Shkodra e Malësia.
Porta e Lartë, për të mënjanuar konfliktin e
armatosur, i propozoi Cetinës që në vend të
krahinave shqiptare të Plavës e të Gucisë t’i
jepte disa vise sllave të Hercegovinës. Por propozimin
e Stambollit, të cilin e kundërshtoi Austro-Hungaria,
nuk e pranoi as Mali i Zi.
Pas disa ndeshjeve sporadike kufitare, që ndodhën gjatë
tetorit, knjaz Nikolla vendosi më në fund të kalonte
në sulme të hapura. Më 31 tetor dhe 1 nëntor
1879 forcat malazeze, duke dashur të tërheqin vëmendjen
e Fuqive të Mëdha dhe, njëherazi, të matnin
pulsin e shqiptarëve, kryen dy inkursione kundër vijës
mbrojtëse të forcave të Lidhjes, të parin në
fshatin Pepaj dhe të dytin në fshatin Arzhanicë.
Në këtë të fundit vranë në befasi
30 fshatarë dhe dogjën mjaft shtëpi, por pas disa
orë luftimesh u dëbuan nga forcat e Lidhjes. Në të
vërtetë këto qenë sulme demonstrative, të
cilat shqiptarët i përballuan pa ndonjë vështirësi.
Edhe pse dështoi, sulmi malazez nxiti një valë të
madhe mobilizimi në të katër anët e Shqipërisë.
Me mijëra vullnetarë të tjerë vrapuan në
krahinat e Gjakovës, të Pejës, të Dibrës
e të Shkodrës. Gatishmëria e shqiptarëve qe
aq masive, sa Shtabi Ushtarak i Lidhjes së Prizrenit, i vendosur
në Guci, u detyrua të pengonte nisjen e tyre drejt frontit,
pasi nuk ua ndiente nevojën dhe nuk kishte mundësi për
t’i sistemuar.
Në fillim të muajit dhjetor forcat kryesore malazeze qenë
rreshtuar gjatë vijës kufitare, në fshatrat Murinë,
Pepaj, Arzhanicë e Velikë, kurse forcat shqiptare përballë
tyre në fshatrat Guci, Kolenivicë, Martinaj, Plavë
e Nokshiq. Midis forcave malazeze dhe shqiptare në sektorin
verilindor kalonte lumi Lim vetëm me një urë prej
druri. Zona malazeze ishte kryesisht malore, ndërsa në
atë shqiptare dominonte pllaja e Plavës.
Më 4 dhjetor 1879, pjesa më e mirë e ushtrisë
malazeze prej 4 mijë ushtarësh, nën komandën
e Mark Milanit, ndërmori një sulm të furishëm
në sektorin e Nokshiqit, në drejtim të Plavës
e të Gucisë. Shtabi ushtarak i Lidhjes, i përbërë
nga Ali pashë Gucia (kryetar), Jakup Ferri, Sulejman Vokshi,
Haxhi Zeka, Filip Çeka, Jusuf Sokoli e të tjerë,
midis të cilëve kishte edhe disa oficerë të
karrierës, u përgjigj duke hedhur në sulm rreth 2
mijë luftëtarë. Luftimet më të ashpra u
bënë në luginën e Nokshiqit, ku u angazhuan
forca të shumta malazeze. Luftëtarët u përleshën
aq ashpër me njëri-tjetrin, sa që të dy palët
lanë mënjanë hutat dhe nxorën jataganët,
duke u përleshur trup me trup. Përleshja vazhdoi disa
orë me radhë. Forcat vullnetare të Lidhjes ndalën
sulmin e ushtrisë malazeze dhe i shkaktuan asaj disfatë
në Nokshiq, duke e detyruar të tërhiqej brenda kufijve
të Malit të Zi. Edhe pse të dhënat për
humbjet e të dy palëve janë kontradiktore, mund të
nxirret si përfundim se nga malazezët pati 300 të
vrarë e të mbytur në lumë gjatë tërheqjes,
ndërsa nga shqiptarët 300-400 veta. Në këto
luftime u vra edhe një nga komandantët e shquar të
ushtrisë së Lidhjes, Jakup Ferri.
Vendosmëria e shqiptarëve për të qëndruar
deri në fund dhe këmbëngulja e Cetinës për
të vazhduar më tej luftën alarmuan si Fuqitë
e Mëdha, ashtu edhe Perandorinë Osmane. Nga frika e ndërlikimeve
të reja, Porta e Lartë vendosi ta zgjidhte me çdo
kusht dorëzimin e dy krahinave kufitare. Për këtë
qëllim ajo nisi menjëherë për në Kosovë
mareshal Ahmet Muhtar pashën, i cili atë kohë ishte
komandanti i Armatës osmane të Rumelisë me qendër
në Manastir. Mareshali, i shoqëruar nga 11 batalione (rreth
6 000 ushtarë), sapo arriti në Prizren thirri në
takim anëtarët e Komitetit Kombëtar të Lidhjes
për t’i bindur që t’i nënshtroheshin
vendimit të sulltanit. Por ata nuk pranuan. Më 14 dhjetor
1879 lëshoi një shpallje, me të cilën u kërkonte
shqiptarëve që të merrnin në konsideratë
gjendjen kritike të Portës së Lartë dhe të
mos pengonin dorëzimin e dy krahinave kufitare, pasi me qëndresën
e tyre po shkaktonin shkatërrimin e Perandorisë Osmane,
por as lutjet, as kërcënimet nuk dhanë rezultat.
Më 15 dhjetor 1879 u mblodh në Guci Kuvendi i përfaqësuesve
të Komitetit Ndërkrahinor të Kosovës, i cili
vendosi që ta kundërshtonte me armë deri në
fund dorëzimin e kalasë së Gucisë. “Ne,
banorët e Plavës e të Gucisë, - thuhej në
memorandumin e miratuar nga Kuvendi, - nuk i njohim traktatet e
shteteve evropiane që u japin malazezëve tokat e trashëguara
nga prindërit tanë. Ne do ta kundërshtojmë me
armë dorëzimin e tokave tona”.
Sipas porosisë që kishte dhënë Porta e Lartë,
Ahmet Muhtar pasha mori masa ushtarake për të penguar
vajtjen e vullnetarëve shqiptarë në Plavë e
në Guci. Për këtë qëllim ai solli nga Mitrovica
edhe 7 batalione të tjera, të cilat i vendosi nëpër
shtigjet e rrugëve. Pas kësaj u nis për në Gjakovë,
ku gjeti një gjendje më të acaruar se në Prizren.
Gjakovarët e paralajmëruan se, po ta vazhdonte më
tej rrugën drejt kufirit, do të pësonte fatin e Mehmet
Ali pashë Maxharit. Kur pa se edhe Peja e kishte bllokuar rrugën
për në Plavë e në Guci, mareshali osman e ndërpreu
misionin e vet, hoqi dorë nga vajtja në Guci dhe u kthye
në Prizren.
Dështimi i misionit të Ahmet Muhtar pashës e bindi
përfundimisht knjaz Nikollën të mos shpresonte më
as te ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha. Si rrjedhim,
ai vendosi të ndërmerrte kundër forcave të Lidhjes
Shqiptare një mësymje të përgjithshme, e cila
u zhvillua javën e parë të muajit janar 1880. Në
këtë mësymje u hodh pothuajse e gjithë ushtria
malazeze, 25 batalione me rreth 9 mijë veta, që u rreshtuan
përballë Plavës e Gucisë.
Sapo u njoftua për përgatitjet ushtarake të Cetinës,
Shtabi Ushtarak Shqiptar i përforcoi masat mbrojtëse.
Me thirrjen e Lidhjes Shqiptare u mobilizuan mijëra vullnetarë
nga e gjitha Shqipëria, nga Plava, Gucia, Peja, Prizreni, Gjakova,
Shkodra, Dibra dhe nga krahinat më të largëta të
Shqipërisë së Jugut. Por shtabi ushtarak i kryesuar
nga Ali pashë Gucia, që mori vetë në dorë
drejtimin e operacioneve luftarake, përqendroi në zonën
kufitare me Plavën e Gucinë 4 mijë luftëtarë
vendas dhe 3 mijë vullnetarë të tjerë, gjithsej
7 mijë veta.
Komanda malazeze kishte rreshtuar në vijën e parë
të frontit forcat vullnetare të komanduara nga Mark Milani,
të cilët do të fillonin sulmin sipas taktikës
së tyre tradicionale që kishte pasur kurdoherë sukses
përballë ushtrive osmane. Forcat malazeze ishin përqendruar
në një sektor të ngushtë (Velikë-Pepaj),
me qëllim që t’i shpartallonin shqiptarët që
me sulmin e parë, në drejtim të Plavës. Por
Shtabi Ushtarak Shqiptar ua mori malazezëve në mënyrë
të papritur iniciativën. Më 6 dhe 7 janar 1880 njësi
të vogla shqiptarësh, me qëllim që të tërhiqnin
vëmendjen e komandës ushtarake malazeze, ndërmorën
dy sulme në verilindje të Malit të Zi, nga ana e
sanxhakut të Novi Pazarit. Komanda ushtarake malazeze, duke
kujtuar se shqiptarët do të vazhdonin të sulmonin
nga verilindja, për t’u dalë forcave të tyre
prapa shpine e tërhoqi ushtrinë nga zona jugore dhe e
nisi drejt veriut. Duke përfituar nga kjo rrethanë, forcat
shqiptare, të rreshtuara në sektorin e Plavës, shpërthyen
më 8 janar një sulm të furishëm kundër
pozitave të armikut që ndodhej në Velikë, në
Pepaj e në Arzhanicë.
Sulmin e nisën luftëtarët e Nokshiqit të komanduara
nga Kurt Asllani dhe Nure Kurti. Mësymja ishte e furishme dhe
pas luftimesh të ashpra e trup më trup forcat malazeze,
të përbëra nga 4 mijë luftëtarë, u
detyruan të tërhiqeshin. Ushtritë e Lidhjes, pasi
thyen edhe njësitë malazeze të komanduara nga Mark
Milani, hynë në tokën malazeze, shtinë në
dorë Arzhanicën, Velikën e Pepajn dhe u drejtuan
për në Murinë. Luftimet më të përgjakshme
u bënë në Velikë e në Pepaj, prandaj përpjekja
e 8 janarit mori emrin e tyre. Ushtria malazeze u tërhoq në
Sutjeskë. Por Shtabi Shqiptar nuk kishte ndërmend të
vazhdonte përparimin në thellësi të tokës
së Malit të Zi. Më 9 janar ai urdhëroi forcat
shqiptare, që nuk hasën ndonjë kundërshtim nga
ushtritë malazeze, të tërhiqeshin në kufirin
e vjetër.
Gjatë betejës së Pepajt e të Velikës, të
dyja palët patën dëme në njerëz, por, sipas
të dhënave të ndryshme, ato të Malit të
Zi qenë më të shumta. Shqiptarët lanë në
këto luftime edhe dy kapedanët trima, Kurt Asllanin e
Nure Kurtin.
Vrulli patriotik që përshkoi luftën në Velikë
e në Pepaj dhe fitorja që shqiptarët korrën
kundër ushtrive malazeze më 8 janar 1880, la përshtypje
të thellë në opinionin ndërkombëtar. Disa
ditë më vonë, kryekonsulli austro-hungarez në
Shkodër, Shmuker, i cili e ndoqi së afërmi zhvillimin
e betejës, i raportonte qeverisë së vet: “Vetë
malazezët pohojnë se në luftën e Velikës
e të Pepajt shqiptarët luftuan burrërisht dhe fituan
mbi ta. Dhe me të vërtetë, fuqia e Lidhjes (së
Prizrenit - shën. i aut.) e theu atë ushtri malazeze që
ka qenë kurdoherë e zonja t’u bëjë ballë
forcave turke. Shqiptarët luftuan të shtyrë nga ideja
kombëtare”. Pas kësaj, opinioni publik evropian
filloi të interesohej për historinë e popullit shqiptar
dhe për të drejtat e tij kombëtare. Veç kësaj,
disa publicistë kritikuan Kongresin e Berlinit që nuk
i kishte përfillur të drejtat e një kombi aq trim
dhe aq liridashës, siç ishte populli shqiptar.
Me fitoren që korrën në Nokshiq, në Pepaj e
në Velikë shqiptarët i dhanë të kuptonte
diplomacisë evropiane se Perandoria Osmane, sado që po
e mbante Shqipërinë prej pesë shekujsh nën zgjedhë,
nuk ishte zonjë e trojeve të saj dhe se zotër të
këtyre trojeve ishin banorët shqiptarë.
Disfata që pësoi në front e bindi qeverinë malazeze
se ajo vetë nuk ishte në gjendje ta thyente qëndresën
e Lidhjes Shqiptare me anën e luftës së armatosur.
Për këtë arsye knjaz Nikolla shpalli menjëherë
se i kishte pezulluar veprimet luftarake në kufi dhe se zbatimin
e Traktatit të Berlinit në këtë pikë po
ua linte përsëri në dorë Fuqive të Mëdha.
Madje ai kërkoi nga konsulli britanik në Shkodër
që të ndërhynte pranë autoriteteve qeveritare
të vilajetit, me qëllim që edhe shqiptarët t’i
pezullonin veprimet e mëtejshme luftarake.
Mbrojtja e Hotit dhe e Grudës (pranverë 1880)
Fitoret e shqiptarëve kundër ushtrive malazeze dhe jehona
e tyre në arenën ndërkombëtare patën pasoja
të thella në Shqipëri. Ato e përforcuan më
tej bindjen e shqiptarëve se tashmë ishin në gjendje
t’i mbronin trojet e tyre jo vetëm pa ndihmën e
ushtrive osmane, por edhe kundër vullnetit të Portës
së Lartë. Besimi që fituan te forca e tyre e armatosur,
e ngriti në një shkallë më të lartë
vendosmërinë për të kundërshtuar me armë
çdo ndërhyrje të re të Fuqive të Mëdha
ose çdo orvatje të re të qeverisë së
Stambollit në dëm të trojeve të tyre amtare.
Pas disfatës që pësoi në Velikë e në
Pepaj, knjaz Nikolla iu drejtua përsëri Fuqive të
Mëdha dhe këto, nga ana e tyre, i bënë përsëri
presion Perandorisë Osmane për ta çuar deri në
fund dorëzimin e Plavës e të Gucisë. Porta e
Lartë u përgjigj se ishte e gatshme ta kënaqte Malin
e Zi, por jo në Plavë e në Guci. Duke parë vendosmërinë
luftarake të shqiptarëve dhe paaftësinë ushtarake
të Malit të Zi, Fuqitë e Mëdha pranuan në
parim ta rishikonin vendimin që kishin marrë në Kongresin
e Berlinit. Me këtë rast u bënë disa propozime
për ta kënaqur Cetinën me vise sllave në veri
ose në jug të Malit të Zi, por nuk u pranuan. Më
në fund ndërhyri Italia, e cila, nëpërmjet ambasadorit
të saj në Stamboll, kontit Korti (Corti), sugjeroi që
t’i jepeshin Malit të Zi viset e Hotit e të Grudës
së bashku me një pjesë të Kelmendit, të
cilat banoheshin gjithashtu nga popullsi shqiptare. Fuqitë
e Mëdha menduan se popullsia e këtyre viseve, duke qenë
katolike dhe jo myslimane, nuk do ta kundërshtonte bashkimin
e saj me Malin e Zi të krishterë. Porta e Lartë nuk
solli ndonjë pengesë. Vetëm knjaz Nikolla, i bindur
se do të kishte përsëri telashe me shqiptarët,
protestoi rreptësisht. Por më në fund, duke parë
këmbënguljen e të gjitha Fuqive të Mëdha,
u detyrua të përulej. Kështu, më 18 prill 1880,
ambasadorët e Fuqive të Mëdha miratuan propozimin
italian, që njihet me emrin “vija Korti”, për
t’i dhënë Malit të Zi, në vend të
Plavës e Gucisë, viset e Hotit e të Grudës.
Dorëzimi i këtyre viseve u vendos të bëhej pas
4 ditësh, më 22 prill 1880.
Fakti që Fuqitë e Mëdha, Perandoria Osmane dhe Mali
i Zi u detyruan, pas 20 muaj përpjekjesh pa rezultat, të
hiqnin dorë nga vendimi i Kongresit të Berlinit në
lidhje me Plavën e Gucinë, shënonte një fitore
të re diplomatike që arritën shqiptarët në
arenën ndërkombëtare. Protokolli i Stambollit, i
nënshkruar nga ambasadorët e tyre më 18 prill 1880
për Hotin e Grudën, ishte po aq i padrejtë sa edhe
neni i Traktatit të Berlinit për Plavën e Gucinë.
Viset e Hotit e të Grudës, së bashku me ato të
Kelmendit e të Kastratit, ishin pjesë e pandarë e
Malësisë së Madhe, kurse nga ana administrative vareshin
nga vilajeti i Shkodrës. Banorët e tyre, krejtësisht
shqiptarë dhe me tradita të lashta luftarake liridashëse,
ishin bashkuar me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit qysh me themelimin
e saj. Për këtë arsye, më 1 mars 1880, sapo
arritën lajmet e para rreth propozimit italian, pra një
muaj para se të nënshkruhej Protokolli i Stambollit, krerët
e tyre, të mbështetur nga banorët e krejt Malësisë
së Madhe, zbritën në Shkodër dhe shpallën
se ishin të vendosur të kundërshtonin çdo
vendim që do të merrej në dëm të viseve
të tyre. Në mbledhjen e përbashkët që bënë
në Shkodër, më 1 mars 1880, krerët e Hotit,
të Grudës, të Kelmendit e të Kastratit miratuan
një peticion drejtuar Fuqive të Mëdha, në të
cilin deklaronin se do të rrëmbenin armët për
të mbrojtur trojet e tyre, në rast se Fuqitë e Mëdha
do ta miratonin projektin “Korti”.
Kushtrimi që lëshuan banorët e Malësisë
së Madhe vuri në lëvizje popullsinë e të
gjitha krahinave të vendit. Gjatë atyre ditëve shqiptarët,
myslimanë e të krishterë, u lidhën më shumë
se kurrë me njëri-tjetrin. Kudo u shpreh vendosmëria
për të mbrojtur Hotin e Grudën deri në pikën
e fundit të gjakut. Shqipëria u përgatit kështu
përsëri për luftë.
Meqenëse Hoti, Gruda, Kelmendi e Kastrati bënin pjesë
në vilajetin e Shkodrës, barra e organizimit të luftës
mbrojtëse i takonte Komitetit Ndërkrahinor të këtij
vilajeti. Qysh nga 25 marsi 1880, Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes
Shqiptare në Shkodër ishte në mbledhje të vazhdueshme
dhe filloi të merrte masat e nevojshme ushtarake për mbrojtjen
e Hotit e të Grudës. Më 3 prill 1880 u zhvillua në
Shkodër një kuvend krahinor, ku morën pjesë
përfaqësues të popullsisë së qytetit e
të Malësisë. Kuvendi vendosi të kundërshtohej
me çdo kusht lëshimi i Hotit e i Grudës. Ai u dërgoi
një peticion Fuqive të Mëdha, në të cilin
thuhej, ndër të tjera: “Kemi vendosur që të
derdhim pikën e fundit të gjakut para se të hynim
nën zgjedhën e një qeverie të huaj. Ideja kombëtare
na bashkon në mbrojtjen e atdheut tonë”. Më
11 prill 1880 Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës, ashtu
siç kishin vepruar edhe dy komitetet e tjera ndërkrahinore,
formoi menjëherë Shtabin Ushtarak të vilajetit me
detyrë që të merrte masat e duhura për mbrojtjen
e Hotit e të Grudës. Në krye të Shtabit Ushtarak
u vu Hodo Sokoli, një kolonel i karrierës. Midis anëtarëve
të tij bënin pjesë jo vetëm përfaqësues
nga qyteti, si Selim Çoba, Filip Çeka, Shaban Bushati,
Zef Simoni, Selim Gjyrezi etj., por edhe mjaft krerë malësorë
të regjur në luftëra, si Dedë Gjoni dhe Ismail
Marku nga Hoti, Ismail Martini dhe Bazo Kurti nga Gruda, Nikë
Gila dhe Nikë Leka nga Kelmendi, Shaban Elezi dhe Gjon Deda
nga Kastrati etj. Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës i bëri
thirrje të veçantë Preng pashë Bibë Dodës,
i cili deri atëherë nuk kishte marrë pjesë në
mbrojtjen e trojeve shqiptare, duke e emëruar, në rast
se do të ishte i gatshëm, nënkryetar të Shtabit
Ushtarak.
Formimi i Shtabit Ushtarak u pasua nga gatishmëria që
treguan krahinat e ndryshme të vendit për të dërguar
vullnetarë sipas zakonit nga një burrë për shtëpi,
kurse viset e Malësisë së Madhe u zotuan të
mobilizonin të gjithë burrat e aftë për armë.
Shtabet ushtarake, të formuara në vilajetet e Kosovës
dhe të Janinës, njoftuan se ishin gati të dërgonin
forcat e tyre vullnetare sapo të ndihej nevoja. Por Shtabi
Ushtarak i Shkodrës, duke parë gatishmërinë
e masave popullore, i konsideroi të mjaftueshme forcat luftarake
të mobilizuara vullnetarisht në vilajetin e vet. Në
të njëjtën kohë, Komiteti Ndërkrahinor
i Shkodrës lëshoi një shpallje, me anën e së
cilës, pasi vinte në dukje vendosmërinë e mbarë
vendit për të mbrojtur trojet e atdheut, u kërkonte
vullnetarëve të qëndronin në gatishmëri,
në pritje të zhvillimit të ngjarjeve.
Zemërimi e vendosmëria e shqiptarëve arriti kulmin
pasi u nënshkrua nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha
Protokolli i Stambollit, më 18 prill 1880, me emrin “Protokolli
mbi kufijtë e Turqisë dhe të Malit të Zi”.
Me këtë rast u përsëritën protestat telegrafike
drejtuar Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë.
Në të njëjtën kohë filluan përgatitjet
ushtarake. Më 19 prill u zhvillua në Shkodër një
miting i madh popullor, një nga manifestimet më masive
që kishte parë qyteti deri atëherë. Në
miting, midis entuziazmit popullor, Hodo Sokoli, në një
fjalim të zjarrtë që mbajti para mijëra qytetarëve
dhe malësorëve, deklaroi ndër të tjera, se përballë
veprimeve që po kryente Porta e Lartë në dëm
të tërësisë territoriale të Shqipërisë
dhe për të shpëtuar atdheun nga fatkeqësi të
tjera që do të sillte sundimi i mëtejshëm i
saj, shqiptarët duhej t’i këpusnin lidhjet me Perandorinë
Osmane dhe ta merrnin vetë në dorë fatin e atdheut
të tyre. Hodo bej Sokoli dhe pas tij 1 500 veta që ndodheshin
në miting, hoqën publikisht spaletat e uniformës
ushtarake e dekoratat e sulltanit dhe deklaruan se nuk do ta njihnin
as atë, as Stambollin. Po atë ditë u nisën për
në vijën e kufirit vullnetarët e parë qytetarë,
rreth 1 500 veta, të cilët u bashkuan me mijëra vullnetarë
malësorë që kishin vrapuar nga malësitë
e Veriut.
Në mbrëmjen e 21 prillit u nisën nga Shkodra, duke
lundruar në liqen, disa dhjetëra anije me vullnetarë
shkodranë, rreth 3 mijë veta, të cilët, së
bashku me Shtabin Ushtarak dhe komandantin e tij Hodo Sokolin, u
vendosën në Tuz. Në 22 prill 1880, sipas Protokollit
të Stambollit, trupat turke u larguan nga kalaja e Tuzit dhe
nga pikat e tjera që i takonin Malit të Zi. Por, ashtu
siç ndodhi në Plavë e Guci, edhe në Hot e
Grudë forcat shqiptare i zunë këto pika para se të
afroheshin ushtritë malazeze. Gjatë gjithë vijës
mbrojtëse qenë rreshtuar rreth 8 mijë vullnetarë
shqiptarë, në gatishmëri për të kundërshtuar
përparimin e ushtrive malazeze.
Pak më vonë, ushtritë malazeze, me rreth 10 mijë
veta, arritën tek Ura e Rzhanicës, pika më e përparuar
e kufirit të vjetër. Aty u ndeshën me pararojat e
ushtrisë së Lidhjes Shqiptare, të përbëra
nga disa qindra qytetarë e malësorë, të cilët
u bënë thirrje të ndaleshin, pasi banorët e
këtyre vendeve nuk i njihnin vendimet e Fuqive të Mëdha.
Ushtritë malazeze nuk u bindën, por kërkuan të
marshonin për të marrë në dorëzim kalanë
e Tuzit. Atëherë pararojat shqiptare hapën zjarr
kundër pararojave malazeze. Kështu, tek Ura e Rzhanicës
filloi më 22 prill përleshja e armatosur ndërmjet
tyre.
Sapo shpërthyen krismat e para, forcat vullnetare të Malësisë
së Madhe, nën drejtimin e Ismail Markut e Baca Kurtit,
u hodhën në sulm të furishëm kundër forcave
kryesore malazeze që ndodheshin në Helm, në breg
të lumit Cem. Të dyja palët luftuan me vendosmëri
për disa orë rresht. Më në fund ushtritë
malazeze u thyen dhe u tërhoqën për në Podgoricë,
duke lënë disa të vrarë e të plagosur.
Fitorja e Rzhanicës dhe e Helmit ngjalli entuziazëm në
mbarë Shqipërinë. Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës,
duke parashikuar një sulm të ri nga ana malazeze, vendosi
t’i mbante forcat luftarake në kufi dhe të siguronte
armë martina për vullnetarët shqiptarë të
pajisur pjesërisht me huta dhe pjesërisht me jataganë.
Për këtë qëllim u ftuan krahinat e vilajetit
që të shtonin ndihmat financiare. Mbi shtresat e pasura
të Shkodrës u shpall një tatim i jashtëzakonshëm
në të holla e në drithë. Në këto rrethana
Preng pashë Bibë Doda, duke parë se me qëndrimin
e vet të lëkundur po cilësohej nga opinioni publik
si bashkëpunëtor i Cetinës, pranoi ftesën e
Komitetit Ndërkrahinor për të mobilizuar mirditorët
dhe për t’i sjellë në Tuz.
Pas luftës së Rzhanicës, viset e Hotit e të
Grudës, të liruara nga ushtritë osmane, por të
papushtuara nga ato malazeze, mbetën de facto nën sovranitetin
e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për 8 muaj, nga 22 prilli
1880 deri më 28 dhjetor 1880, kur në Tuz u rivendos administrata
osmane. Me qeverisjen e tyre merrej Komiteti i Lidhjes Shqiptare
për Shkodrën, që kishte ngarkuar në Tuz një
Komision të kryesuar nga Hodo Sokoli, i cili ushtronte pushtetin
ekzekutiv si një institucion shtetëror i Lidhjes Shqiptare.
Menjëherë pas disfatës që pësoi më
22 prill 1880, knjaz Nikolla protestoi pranë Fuqive të
Mëdha dhe këto më 24 prill i drejtuan qeverisë
osmane një notë kolektive, me të cilën e shtrëngonin
që t’i dëbonte forcat shqiptare nga kufiri për
t’u hapur rrugën forcave malazeze. Por Porta e Lartë
nuk e kishte më situatën në dorë. Përveçse
nuk donte të hapte konflikt me shqiptarët, ajo nuk kishte
as forca të mjaftueshme në Shkodër për të
zbatuar kërkesën e Fuqive të Mëdha.
Në fillim të muajit maj, pas ardhjes së forcave mirditore,
në vijën kufitare numri i vullnetarëve u rrit në
rreth 9 mijë veta, përveç 7 mijë të tjerëve
që qëndronin në gatishmëri në shtëpitë
e tyre për t’u nisur në luftë sapo të
lëshohej kushtrimi. Sipas njoftimeve që kishte Shtabi
Ushtarak, përtej kufirit qëndronin rreth 20 batalione
malazeze me afërsisht 9 mijë veta të armatosur me
martina dhe të pajisura me topa e artileri. Morali i vullnetarëve
shqiptarë ishte aq i lartë, sa nga radhët e tyre
doli propozimi që të ndërmerrej një mësymje
kundër ushtrive malazeze për ta detyruar knjaz Nikollën
që të hiqte dorë një herë e përgjithmonë
nga lakmia e tij për trojet shqiptare. Këtë ide e
përqafoi jo vetëm Hodo Sokoli, kryetari i Shtabit Ushtarak
të Shkodrës, por edhe Ali pashë Gucia, kryetari i
Shtabit Ushtarak të Kosovës, i cili për më tepër
u zotua ta fillonte mësymjen me forcat e veta nga Plava e Gucia,
në thellësi të territoreve malazeze. Nuk pritej veçse
miratimi nga Komiteti Kombëtar i Lidhjes Shqiptare. Por udhëheqësit
e tij, për t’iu shmangur ndërlikimeve ndërkombëtare
që do të shkaktonte mësymja shqiptare, nuk e pranuan
propozimin e dy shtabeve ushtarake. Sipas tyre, presioni, që
ushtronte përqendrimi i forcave kufitare në Hot e Grudë,
ishte i mjaftueshëm për t’i detyruar Fuqitë
e Mëdha të rishikonin Protokollin e Stambollit.
Në fakt lufta për mbrojtjen e Hotit e të Grudës
pati jehonë të thellë jashtë Shqipërisë.
Interesimi i publikut evropian për konfliktin shqiptaro-malazez
u rrit më shumë. Pothuajse të gjitha gazetat kryesore
të Evropës Perëndimore dërguan ato javë
korrespondentët e tyre të posaçëm në
Shkodër, shumica e të cilëve u detyruan të vinin
në dukje atdhetarinë e lartë që frymëzonte
qëndresën shqiptare. Fuqitë e Mëdha u bindën
përfundimisht se as Protokolli i Stambollit nuk mund të
zbatohej me anën e presionit diplomatik. Anglia me Rusinë
propozuan një ndërhyrje ushtarake të përbashkët
të Fuqive të Mëdha kundër shqiptarëve të
përqendruar në kufi, por Austro-Hungaria me Gjermaninë
kundërshtuan. Më në fund fitoi qëndresa shqiptare.
Pasi pranuan në parim të hiqnin dorë edhe nga Protokolli
i Stambollit, Fuqitë e Mëdha miratuan më 15 qershor
1880 propozimin e Anglisë e të Austro-Hungarisë për
t’i dhënë Malit të Zi, në vend të
Hotit e të Grudës, qytetin bregdetar të Ulqinit së
bashku me rrethinat e tij. Heqja dorë e Fuqive të Mëdha
nga vendimi që kishin marrë më 18 prill 1880 ishte
fitorja e tretë diplomatike që korrën shqiptarët,
brenda 6 muajve, në arenën ndërkombëtare. Por
vendimi i Fuqive të Mëdha për t’i lëshuar
Malit të Zi Ulqinin me rrethinat e tij shtroi përsëri
detyrën e ngutshme të mbrojtjes së tërësisë
së atdheut, të cilit po i shkëputej tani një
pjesë më e rëndësishme dhe jetike.
4. LËVIZJA PËR AUTONOMINË
E SHQIPËRISË
Lëvizja kundër administratës osmane gjatë
vitit 1879
Me gjithë përqendrimin e vëmendjes së tyre kundër
rrezikut të copëtimit territorial të atdheut, patriotët
nuk hoqën dorë nga programi autonomist, nuk e lanë
pas dore kërkesën për vilajetin autonom të Shqipërisë,
që u formulua në rezolutën e Kuvendit të Dibrës,
më 1 nëntor 1878. Si qendra e Lidhjes Shqiptare, ashtu
edhe komitetet e saj ndërkrahinore e ngritën herë
pas here me anën e memorandumeve çështjen e të
drejtave autonomiste të vendit. Ndërsa Porta e Lartë,
e vendosur për të mos bërë asnjë lëshim,
vijoi ta zvarriste përgjigjen, në shumë krahina të
Shqipërisë mori hov lëvizja popullore kundër
administratës shtetërore osmane.
Në të vërtetë, në viset shqiptare, administrata
qeveritare e vilajeteve ishte paralizuar qysh në verën
e vitit 1878. Gjyqet shtetërore nuk funksiononin. Qeveria e
Stambollit, që nga vera e vitit 1879, nuk kishte mundur të
nxirrte nga viset shqiptare as taksa dhe as nizamë. Në
shumë raste një pjesë e këtyre taksave ishte
vjelë nga organet e Lidhjes Shqiptare për të përballuar
luftën mbrojtëse dhe sistemimin e muhaxhirëve. Rekrutët
shqiptarë, në vend që të vinin nizamë në
ushtrinë perandorake, ishin regjistruar vullnetarë në
ushtrinë e Lidhjes së Prizrenit. Degët e saj kishin
filluar të ushtronin në të njëjtën kohë
edhe funksionet gjyqësore.
Porta e Lartë nuk mund të pajtohej gjatë me këtë
gjendje. E shqetësuar nga rrjedha që po merrnin ngjarjet
në Shqipëri, ajo u orvat në pranverën e vitit
1879 ta rivendoste autoritetin e saj në viset shqiptare, duke
rimëkëmbur në këto vise administratën e
saj të mëparshme. Por rivendosja e administratës
së vjetër osmane shkaktoi reagimin e menjëhershëm
të shqiptarëve. Ata e kundërshtuan rreptësisht
urdhrin që lëshoi Stambolli për të vjelë
taksat e reja dhe ca më tepër taksat e prapambetura jo
vetëm për faktin se pagesa e tyre ishte një barrë
e rëndë për popullsinë e varfëruar nga
lufta, por edhe për arsye politike. Fshatarët e qytetarët
e quanin pa vend t’i paguanin taksa Perandorisë Osmane
që nuk ishte në gjendje të mbronte trojet e tyre,
madje, që po tregohej e gatshme t’i shiste, siç
shpreheshin ata, tek armiqtë e vendit. Qëndresa kundër
taksave mori përpjesëtime aq të mëdha, sidomos
në vilajetet e Kosovës e të Shkodrës, sa tagrambledhësit
nuk guxonin t’u afroheshin fshatarëve e qytetarëve.
Për ta shpënë urdhrin e saj deri në fund, Porta
e Lartë i porositi valinjtë që, po ta shihnin të
nevojshme, të përdornin për vjeljen e taksave edhe
dhunën ushtarake. Por, siç raportonte më 7 qershor
1879 ministri serb në Stamboll, për shkak të kësaj
porosie shqiptarët e Prizrenit e të Prishtinës u
revoltuan aq shumë ndaj qeverisë osmane, sa ishin gati
të rrëmbenin edhe armët kundër saj. Si pasojë
e kësaj qëndrese Stambolli u detyrua të hiqte dorë
përkohësisht nga përdorimi i dhunës në
vjeljen e taksave.
Të njëjtën qëndresë ndeshi te shqiptarët
edhe orvatja tjetër e Portës së Lartë për
të rekrutuar nizamë në Shqipëri. Nizamët
shqiptarë nuk iu përgjigjën thirrjes nën armë
ose, edhe kur u paraqitën, u arratisën sapo u pajisën
me armë, duke deklaruar se do ta kryenin shërbimin ushtarak
nën urdhrat e Lidhjes së Prizrenit. Lëvizja përfshiu
edhe nizamët shqiptarë të rekrutuar gjatë viteve
të kaluara, të cilët ndodheshin ende në radhët
e ushtrisë osmane. Në mjaft raste, ata që kryenin
shërbimin ushtarak jashtë Shqipërisë i braktisën
repartet e tyre, sapo u formua Lidhja e Prizrenit. Përpjesëtimi
që mori arratisja e detyroi Portën e Lartë që
t’i mbante ata në reparte të dislokuara në
trojet shqiptare.
Hov të madh mori sidomos lëvizja kundër gjykatave
shtetërore osmane, që urreheshin nga masat popullore për
shkak të procedurës së ndërlikuar, të ligjeve
të papërshtatshme, të gjuhës së pakuptueshme
dhe të korrupsionit të thellë që sundonte në
to. Në mars të vitit 1879, në Prishtinë, në
qendrën e vilajetit të Kosovës, filloi agjitacioni
ndërmjet qytetarëve për të kërkuar krijimin
e gjykatave popullore, të pavarura nga pushteti qendror, të
cilat duhet t’u përshtateshin kushteve dhe zakoneve të
vendit, pra të ishin shqiptare nga ligjet, nga gjuha dhe nga
gjyqtarët. Në prill agjitacioni u shtri edhe në fshat.
Në këtë kohë kërkesa për krijimin
e gjykatave popullore shqiptare mori formën e një lëvizjeje
për vetëqeverisjen e vendit, në krye të së
cilës ishte vënë Zija Prishtina, anëtar i Komitetit
të Stambollit. Në maj të vitit 1879 Zija Prishtina
i paraqiti Portës së Lartë peticionin e popullsisë
së sanxhakut të Prishtinës, në të cilën
kërkohej të mos bënte asnjë lëshim të
trojeve shqiptare, të lejonte formimin e gjyqeve të pavarura
shqiptare dhe të largonte ushtrinë nga Kosova. Më
12 maj 1879 sulltani lejoi që në sanxhakun e Prishtinës
të formoheshin gjykatat shqiptare, të cilat të vepronin
krahas gjykatave shtetërore, duke ua lënë në
dorë shtetasve që t’i drejtoheshin, sipas dëshirës,
njërës prej tyre. Por disa ditë më vonë,
me zgjerimin që mori lëvizja në viset e tjera, ai
u detyrua ta shtrinte këtë të drejtë në
gjithë vilajetin e Kosovës.
Lëvizja për gjykatat shqiptare, ashtu si edhe lëvizjet
kundër taksave shtetërore e rekrutimit të nizamëve,
ndonëse u zhvilluan nën hijen e Lidhjes së Prizrenit,
në fillim patën karakter spontan e lokal. Por hovi i madh
që ato morën, tërhoqi menjëherë vëmendjen
e organeve udhëheqëse të Lidhjes së Prizrenit,
të cilat morën në dorë drejtimin e tyre. Lëvizja
kundër pagesës së taksave dhe rekrutimit të
nizamëve u përhap kështu në pjesën më
të madhe të vendit. Kërkesa për gjykatat shqiptare
u shtri në vilajetin e Shkodrës, kurse në atë
të Kosovës u thellua më tej. Qysh në maj, nën
drejtimin e degëve të Lidhjes, u parashtrua në Gjakovë
e në Pejë kërkesa që me krijimin e gjykatave
shqiptare të suprimoheshin gjykatat osmane. Madje, më
19 maj 1879, Komiteti Kombëtar i Lidhjes vendosi ta shtrinte
kërkesën e vetëqeverisjes jo vetëm në institucionet
gjyqësore, por në mbarë administratën shtetërore
të vilajetit. Meqenëse Porta e Lartë nuk pranoi t’i
suprimonte gjykatat shtetërore, Lidhja e Prizrenit shpalli
bojkotimin e tyre. Popullsia u ftua t’u drejtohej vetëm
gjykatave shqiptare, madje u shpallën ndëshkime kundër
atyre që do të trokisnin në gjykatat shtetërore.
Porta e Lartë u përpoq ta shuante lëvizjen popullore
pa hyrë në konflikt të armatosur me shqiptarët.
Për këtë qëllim ajo dërgoi në Shqipëri
emisarë dhe agjitatorë të posaçëm, të
cilët i përsëritën premtimet e zakonshme për
reforma administrative. Në të njëjtën kohë,
me qëllim që të shkaktonin përçarje ndërmjet
udhëheqësve të Lidhjes Shqiptare, ata e shtuan trysninë
ndaj qarqeve të moderuara. Megjithatë, në mbledhjen
që Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes mbajti
më 24 korrik 1879, vendosi me shumicë votash që t’i
kujtonte Portës së Lartë se shqiptarët do të
detyroheshin ta përmbysnin vetë pushtetin lokal në
rast se Stambolli nuk do të plotësonte kërkesat e
Shqipërisë. Në të njëjtën kohë,
atdhetarët radikalë, duke mos pasur besim në gatishmërinë
e Stambollit për reforma, kërkuan ta thellonin më
tej lëvizjen popullore kundër administratës osmane
për ta detyruar sulltanin që ta merrte parasysh rezolutën
e Kuvendit të Dibrës.
Porta e Lartë, pasi e zvarriti për një kohë
të gjatë përgjigjen për rezolutën e Kuvendit
të Dibrës, deklaroi, në verën e vitit 1879,
se kërkesat e shqiptarëve do të zgjidheshin në
kuadrin e “ligjeve organike” (reformave administrative)
që ajo detyrohej të zbatonte në territoret e saj
evropiane sipas nenit 23 të Traktatit të Berlinit. Me
këtë deklaratë ajo linte të kuptonte se nuk
kishte ndërmend ta ndryshonte ndarjen administrative të
vilajeteve që ishte në fuqi.
Në këto rrethana qarqet atdhetare shqiptare e ngritën
menjëherë zërin, duke theksuar se zbatimi i nenit
23 të Traktatit të Berlinit, pa bashkuar më parë
trojet e tyre në një vilajet të vetëm, ishte
një shkelje e hapur e të drejtave kombëtare të
Shqipërisë. Me një parashtresë drejtuar kryeministrit
osman, më 27 gusht 1879, Abdyl Frashëri kërkonte
që në kushtet aktuale të mos zbatohej në Shqipëri
neni 23 i Traktatit të Berlinit, domethënë të
mos formoheshin komisione të posaçme për të
hartuar reforma të ndryshme për çdo vilajet. Që
Shqipëria të shpëtonte nga rreziku i asgjësimit,
që ajo të bëhej e aftë për veten e saj
dhe për Perandorinë Osmane duhej, theksonte Abdyl Frashëri,
që reformat e nevojshme të hartoheshin nga një komision
i vetëm për të gjitha trojet shqiptare, gjë
që kërkonte paraprakisht bashkimin e të gjitha këtyre
trojeve (të ndara në 11 sanxhakë) në një
vilajet të vetëm. Veç kësaj, shtonte ai, ishte
e domosdoshme që ky komision i posaçëm t’i
studionte reformat e dobishme për Shqipërinë në
bashkëpunim me përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare
të Prizrenit.
Në këto rrethana, kur u acaruan edhe marrëdhëniet
shqiptaro-malazeze dhe forcat e Malit të Zi u vunë në
gatishmëri luftarake në kufijtë e Shqipërisë,
u mblodh në Prizren, më 3 tetor 1879, Kuvendi i Përgjithshëm
i Lidhjes Shqiptare, në të cilin u trajtuan dy çështje
themelore që shqetësonin vendin: qëndrimi që
duhej mbajtur ndaj provokacioneve ushtarake të Cetinës
e përgatitjeve të saj për luftë dhe zhvillimi
i lëvizjes për autonominë e Shqipërisë.
Për çështjen e parë nuk pati diskutime të
shumta. Të gjithë qenë të një mendimi për
t’iu përgjigjur ushtrive malazeze me armë, nëse
ato do të orvateshin të merrnin me dhunë Plavën
e Gucinë. Diskutime të shumta u bënë brenda
e jashtë Kuvendit për çështjen e të drejtave
autonomiste të Shqipërisë. Delegatët e Kuvendit
dhe veprimtarët e lëvizjes kombëtare jashtë
tij ishin të mendimit që këtë herë Lidhja
Shqiptare të kërkonte jo si një vit më parë
me rezolutën e Dibrës (të 1 nëntorit 1878) një
“Vilajet Shqiptar”, por një “Principatë
Shqiptare” ose një “Republikë Shqiptare”,
me kryeqytet Manastirin, nën suzerenitetin e sulltanit, duke
i paguar atij një tribut vjetor. Një kërkesë
e tillë, që do të çonte në shkëputjen
gati të plotë të Shqipërisë nga Perandoria
Osmane, u parashtrua nga përfaqësuesit e krahut radikal
të Lidhjes, ndërsa pjesa tjetër e delegatëve
të Kuvendit dhe e udhëheqësve të saj mendonte
se, për shkak të konfliktit me Malin e Zi, që po
trokiste në derë, nuk ishte e volitshme që në
ato ditë të hyhej në luftë kundër Portës
së Lartë.
Në këto rrethana, delegatët radikalë u tërhoqën
nga kërkesa e një “Principate Shqiptare” ose
të një “Republike Shqiptare” dhe vendosën
të kërkojnë nga Stambolli “Vilajetin e Shqipërisë”,
pa bërë asnjë hap të mëtejshëm prapa.
Por qeveria turke e kundërshtonte edhe këtë kërkesë
dhe, duke qenë në dijeni të punimeve të Kuvendit,
kaloi në përdorimin e forcës ndaj tij. Më 13
tetor 1879 organet qeveritare të Prizrenit vunë në
përdorim garnizonin ushtarak dhe e shpërndanë mbledhjen
e Këshillit të Përgjithshëm, pa i lënë
kohë atij të përfundonte punimet e tij dhe të
miratonte rezolutën përkatëse.
Në një nga seancat e para Kuvendi i Përgjithshëm
arriti të zgjidhte sërishmi Këshillin e Përgjithshëm
të Lidhjes Shqiptare. Kryetar i Lidhjes Shqiptare u zgjodh
në vend të Sheh Mustafa Tetovës (që kishte zëvendësuar
Iljaz pashë Dibrën) Haxhi Ymer efendiu (Prizreni), myderriz
(profesor i së drejtës islame), përkrahës i
krahut radikal të lëvizjes kombëtare.
Në fillim të nëntorit 1879, kur filluan sulmet e
ushtrive malazeze në sektorin e Plavës e të Gucisë,
të cilat u pasuan nga mësymja që ato zhvilluan në
fillim të dhjetorit 1879 dhe në javën e parë
të janarit 1880, lëvizja popullore kundër administratës
shtetërore osmane ra përkohësisht.
Lëvizja autonomiste gjatë pranverës 1880
Mbrojtja me sukses e Plavës dhe e Gucisë nga sulmet e
ushtrive malazeze u dha zemër rretheve atdhetare që ta
drejtonin vëmendjen përsëri në marrëdhëniet
e tyre me administratën osmane. Rastin për ta tërhequr
lëvizjen spontane popullore nën flamurin e kërkesave
autonomiste e dha përsëri Porta e Lartë.
Menjëherë pas fitores që korrën shqiptarët
në Velikë e në Pepaj, qeveria osmane shpalli reformat
administrative (ligjet organike) që do të zbatoheshin
në zotërimet e saj të Gadishullit Ballkanik. Reformat
u shpallën pa krijuar asnjë komision lokal, për të
cilin flitej në nenin 23 të Traktatit të Berlinit,
dhe pa e përfillur fare kërkesën e Lidhjes së
Prizrenit për formimin e një vilajeti të vetëm
shqiptar. Sipas këtyre reformave, në viset shqiptare,
të copëtuara ndërmjet katër vilajeteve, do të
forcohej më shumë se më parë zgjedha politike,
ekonomike, shoqërore e kulturore e pushtetit qendror osman.
Shqiptarët nuk fitonin asnjë të drejtë kombëtare;
nuk kishin të drejtë as për arsim në gjuhën
amtare, madje as të drejtën të quheshin “shqiptarë”,
sepse Porta e Lartë nuk e njihte kombësinë shqiptare.
Karakteri burokratik i administratës së vilajeteve forcohej,
po ashtu edhe vartësia e saj prej Portës së Lartë.
Në reformën gjyqësore nuk kishte vend për gjykata
shqiptare. Gjykatat e reja perandorake, edhe pse formalisht ndaheshin
nga pushteti administrativ, mbeteshin organe të pushtetit qendror
osman. Sistemi fiskal dhe shërbimi ushtarak nuk prekeshin.
Nga të ardhurat buxhetore vetëm një e dhjeta u lihej
këshillave administrativë lokalë për t’u
shpenzuar në vend dhe vetëm në rast se të ardhurat
realizoheshin plotësisht.
Në të njëjtën kohë me shpalljen e reformave
administrative, Porta e Lartë e shtroi me forcë kërkesën
e saj të mëparshme për të mbledhur taksat e
nizamët e prapambetur; madje tani taksat e nizamët ajo
i kërkonte për llogari të tre vjetëve.
Në këto rrethana, qëndresa popullore shqiptare kundër
administratës perandorake osmane hyri në një fazë
të re. Në mjaft raste ajo u shpreh me sulme të armatosura
kundër saj. Gjatë pranverës së vitit 1880 këto
sulme u drejtuan jo vetëm kundër vjeljes me dhunë
të taksave, por edhe për pastrimin e vendit nga administrata
shtetërore e vilajeteve.
Në vilajetin e Kosovës përpjekjet e para të
armatosura ndërmjet fshatarëve shqiptarë dhe ushtarëve
turq, që shoqëronin tagrambledhësit qeveritarë,
u shfaqën qysh në muajin shkurt 1880. Në mars qëndresa
e armatosur u shtri në krejt rrethet e Prizrenit e të
Prishtinës. Në fillim të prillit u grumbulluan në
Shtimje gati 3 mijë fshatarë për të sulmuar
Prizrenin dhe për ta zëvendësuar administratën
osmane me organe shtetërore shqiptare. Garnizoni turk i Prizrenit
u doli përpara dhe në fshatin Krushe sulmoi një pjesë
të tyre, por nuk i shpërndau dot. Për raprezalje
autoritetet turke burgosën 6 udhëheqës të Lidhjes
Shqiptare. Atëherë kryengritësit sulmuan Prizrenin,
hynë brenda në qytet dhe pasi çliruan të burgosurit,
ia dorëzuan pushtetin Komitetit të Lidhjes Shqiptare.
Përballë këtij aksioni të armatosur garnizoni
turk u detyrua të qëndronte i mbyllur në kala. Sulme
të tilla ndodhën edhe në sanxhakët fqinjë
të Prishtinës e të Pejës, ku pushteti lokal
kaloi gjithashtu në duart e degëve të Lidhjes Shqiptare.
Lëvizja autonomiste u shtri, ndonëse në përpjesëtime
më të vogla, në mjaft vise të vilajetit të
Manastirit e të Janinës. Përkundrazi, në vilajetin
e Shkodrës ajo u shpreh në një formë të
tillë që la përshtypje të thellë si brenda,
ashtu edhe në arenën ndërkombëtare. Më
9 prill 1880, kur popullsinë e vilajetit e kishte pushtuar
vala e përgatitjeve ushtarake për të mbrojtur Hotin
e Grudën, u mblodh një Kuvend i jashtëzakonshëm
i Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës. Pas dy ditë
punimesh Kuvendi miratoi një rezolutë, me të cilën
kërkohej nga sulltani që ky t’i largonte ushtritë
turke nga Shqipëria dhe t’u njihte autonominë administrative
mbarë viseve shqiptare të bashkuara në një vilajet
të vetëm. Ky vendim u përsërit me ceremoni të
veçantë në mitingun popullor, që u zhvillua
në Shkodër më 19 prill 1880, me rastin e nisjes së
vullnetarëve të parë për në Tuz. Në
fillim të majit Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes e ktheu
gazetën qeveritare turqisht të vilajetit, me emrin “Shkodra”,
në një gazetë shqip dhe në një organ të
tij. Në numrin e saj të parë shqip, që doli
më 7 maj 1880, u botua një deklaratë, në të
cilën thuhej se tani e tutje duhej të merrte fund sundimi
osman në Shqipëri.
Megjithatë ky sundim nuk mori fund dhe Lidhja e Prizrenit nuk
e kishte ende në duart e saj pushtetin politik të vendit.
Me fitoret që ajo arriti në saje të lëvizjes
popullore në pranverën e vitit 1880, në Shqipëri
u krijua një diarki (dypushtet) e ndarë ndërmjet
Portës së Lartë dhe Lidhjes Shqiptare. Edhe Porta
e Lartë kishte formuar tanimë bindjen se kërkesa
e autonomisë së Shqipërisë kishte lëshuar
rrënjë në ndërgjegjen e popullsisë shqiptare
dhe kishte përfshirë të gjitha trevat shqiptare.
Nën trysninë e kësaj aspirate të shqiptarëve
dhe për t’u dhënë fund kërkesave të
vazhdueshme të Lidhjes së Prizrenit për krijimin
e një “vilajeti të bashkuar të Shqipërisë”,
qeveria turke, pas diskutimeve të shumta që u zhvilluan
në prill-maj 1880, më 5 qershor miratoi vendimin për
formimin e “Vilajetit të Rumelisë”, në
të cilin, siç thuhej në këtë vendim,
“do të bashkoheshin vilajetet që janë në
Shqipëri, domethënë ai i Shkodrës, i Kosovës,
i Manastirit dhe i Janinës”. Edhe pse ky do të quhej
“Vilajeti i Rumelisë”, nuk do të mbante emrin
“Vilajeti i bashkuar i Shqipërisë” dhe do
të kishte në krye një guvernator turk, Ejup Pashën,
krijimi i tij do të shënonte një hap të rëndësishëm
në bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të
vetëm, prandaj u kundërshtua nga Fuqitë e Mëdha,
sidomos nga Rusia, nën presionin e të cilave edhe sulltani
hoqi dorë nga ky vendim.
Ndërkaq, atdhetarët më të vendosur shqiptarë
arritën në përfundimin se tani ishin krijuar kushtet
për të përmbushur kërkesën e autonomisë
së Shqipërisë, hap i parë drejt së cilës
do të ishte pajisja e Lidhjes Shqiptare me atributet e një
qeverie të përkohshme. Kjo çështje u shtrua
në mbledhjen që u mbajt në Frashër, në
fillim të muajit qershor 1880. Këtu morën pjesë
përfaqësuesit e krahinave të Shqipërisë
Juglindore, të cilat administrativisht vareshin nga vilajetet
e Janinës e të Manastirit (afërsisht rrethet e sotme
të Përmetit, të Skraparit, të Korçës
e të Kolonjës). Midis çështjeve të tjera
që kishin të bënin me mbrojtjen e trojeve shqiptare,
mbledhja miratoi edhe propozimin për të formuar një
qeveri të përkohshme për krejt Shqipërinë,
e cila të merrte në dorë administrimin e të
gjithë vendit. Qeveria do të formohej nga një kuvend
i përgjithshëm i Lidhjes së Prizrenit, ku duhej të
merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha krahinave
shqiptare. Barra kryesore e plotësimit të kësaj detyre
historike iu ngarkua Abdyl Frashërit.
Fill pas mbylljes së punimeve të mbledhjes së Frashërit,
Abdyli së bashku me aktivistët e tjerë atdhetarë
u shpërndanë në viset e Shqipërisë Jugore
për të popullarizuar idenë e qeverisë së
përkohshme shqiptare. Përpara se të thirrej kuvendi
i përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare, u mendua që çështja
të shqyrtohej nga Kuvendi Ndërkrahinor i vilajetit të
Janinës. Kuvendi Ndërkrahinor u vendos të mblidhej
në Gjirokastër pasi të shiheshin përfundimet
e Konferencës së Berlinit, e cila do të fillonte
punimet e veta së afërmi, më 16 qershor 1880.
Konferenca e Berlinit dhe çështja shqiptare
në arenën ndërkombëtare (qershor-gusht 1880)
Zyrtarisht Konferenca e Berlinit, në të cilën morën
pjesë ambasadorët e gjashtë Fuqive të Mëdha,
nën kryesinë e ministrit të Jashtëm të
Gjermanisë, princit Bylov (Bülov), u mblodh për t’u
dhënë fund çështjeve të Traktatit të
Berlinit, që kishin mbetur pas dy vjetësh ende të
pazgjidhura. Në të vërtetë, dy qenë çështjet
e rëndësishme të pazgjidhura dhe që të
dyja ishin pasojë e qëndresës shqiptare: kufiri turko-grek
dhe kufiri turko-malazez. Megjithatë, edhe pse shqiptarët
e kishin mbajtur në tension dy vjet me radhë diplomacinë
ndërkombëtare, Fuqitë e Mëdha vijuan të
mos i përfillnin aspiratat e tyre kombëtare. Shqiptarët
nuk u lejuan as në Konferencën e Berlinit që të
parashtronin dhe të mbronin interesat e tyre jetikë.
I vetmi mjet për ta çuar zërin e tyre në Konferencën
e Berlinit qenë protestat dhe memorandumet. Për këtë
qëllim, në të katër anët e vendit u organizuan
përsëri nën drejtimin e organeve të Lidhjes
së Prizrenit mbledhje të gjera popullore, në të
cilat u shpreh edhe njëherë vendosmëria për
të mos lejuar asnjë copëtim të trojeve shqiptare
në favor të shteteve fqinje. Nga të katër anët
e vendit u hartuan, me një përmbajtje të tillë,
një varg protestash, të cilat iu drejtuan telegrafisht
Konferencës së Berlinit. Rëndësi të veçantë
patën tri peticionet dërguar veç e veç në
qershor nga Komitetet Ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare
për vilajetin e Janinës, për atë të Kosovës
(i Prizrenit) dhe për vilajetin e Shkodrës. Nënshkruesit
e këtyre akteve kërkonin respektimin e të drejtave
kombëtare të shqiptarëve në fushën e tërësisë
territoriale, vinin në dukje padrejtësinë e pretendimeve
territoriale greke dhe pasojat që do të kishin shqiptarët
nëse ato do të pranoheshin. Në peticione, me një
ton diplomatik, shprehej besimi se Fuqitë e Mëdha do t’i
merrnin në konsideratë të drejtat kombëtare
të shqiptarëve, por theksohej njëkohësisht,
se ata ishin të vendosur të kundërshtonin me armë
copëtimin e trojeve të tyre amtare. Por krahas këtyre
protestave të rrepta, qarqet atdhetare rilindëse u përpoqën
t’u tërhiqnin vëmendjen Fuqive të Mëdha
edhe ndaj problemit të të drejtave autonomiste të
Shqipërisë.
Këtë radhë Porta e Lartë u ndodh më ngushtë
se herët e tjera. Meqenëse Fuqitë e Mëdha nuk
i përfillnin shqiptarët, gjithë përgjegjësinë
e çështjeve të pazgjidhura të Traktatit të
Berlinit ia ngarkonin Perandorisë Osmane. Si rrjedhim, presioni
i tyre për t’u dhënë fund këtyre çështjeve
në favor të Greqisë e të Malit të Zi qe
më i fortë se kurrë. Por tani që në Shqipëri
lëvizja autonomiste kishte marrë hov të madh dhe
autoriteti i Stambollit ishte dobësuar shumë, Porta e
Lartë më shumë se kurdoherë e pati të vështirë
t’u impononte shqiptarëve vullnetin e Fuqive të
Mëdha. Ajo ishte e ndërgjegjshme se çdo ndërhyrje
e saj ushtarake për t’i detyruar shqiptarët të
pranonin copëtimin e trojeve të tyre do ta ndizte më
keq flakën e luftës kundërosmane në Shqipëri.
Për këtë arsye, me gjithë presionin e Fuqive
të Mëdha, ajo vendosi të kundërshtonte në
këtë Konferencë çdo zgjidhje territoriale
në dëm të shqiptarëve. Madje, për t’i
qetësuar në këtë drejtim, sulltani emëroi,
në pragun e Konferencës së Berlinit, ministër
të Jashtëm të Perandorisë Osmane Abedin pashë
Dinon, ish-anëtarin e Kryesisë së Lidhjes së
Prizrenit.
Konferenca e Berlinit i filloi punimet më 16 qershor 1880.
Pothuajse të gjitha çështjet që trajtoi kishin
të bënin me Shqipërinë. Midis tyre, ajo që
pati më shumë debate ishte çështja e kufirit
turko-grek. Prirja që tregonin Fuqitë e Mëdha për
ta zmadhuar Greqinë, me qëllim që ta kishin si një
ledh kundër ndikimit rus në Ballkan, e nxiti Athinën
të kërkonte në Epir më shumë troje shqiptare
se ato që rekomandoheshin në Protokollin nr. 13 të
Kongresit të Berlinit, jo deri në lumin Kalamas, por deri
në jug të Sarandës, duke përfshirë edhe
qytetin antik të Butrintit. Por Fuqitë e Mëdha kërkuan
ta kënaqnin Greqinë në sektorë të tjerë,
pasi, sipas tyre, prania e shumë shqiptarëve në Mbretërinë
Greke do ta dobësonte fuqinë e saj. Perandoria Osmane
kundërshtoi si njërën, si tjetrën zgjidhje.
Përfaqësuesi i saj la të kuptojë edhe njëherë
se Porta e Lartë ishte e prirur për të bërë
lëshime vetëm në Thesalinë greke, por jo në
Epirin shqiptar. Përfundimisht, Konferenca e Berlinit nuk bëri
në këtë çështje asnjë hap përpara.
Ajo miratoi propozimin e Francës për ta kthyer nga “rekomandim”
në “vendim” vijën kufitare Kalamas-Selemvria,
për të cilin flitej në Protokollin nr. 13. Megjithatë
vendimi ishte përsëri i cunguar, pasi nuk parashikonte
asnjë mjet për ta detyruar Perandorinë Osmane që
ta çonte deri në fund zbatimin e tij.
Konferenca e Berlinit nuk e trajtoi drejtpërdrejt çështjen
e kufirit turko-malazez, pasi kjo, sipas pikëpamjes së
Fuqive të Mëdha, kishte gjetur zgjidhje dy javë më
parë. Por gjatë ditëve që konferenca vazhdonte
punimet e saj, ambasadorët e tyre në Stamboll ia propozuan
variantin e ri Portës së Lartë, duke ia lënë
asaj në dorë që të zgjidhte për t’i
dorëzuar Malit të Zi ose krahinën e Hotit e të
Grudës, ose qytetin e Ulqinit me rrethinat e tij.
Edhe pse Konferenca e Berlinit nuk i përfilli interesat kombëtarë
të Shqipërisë, lufta e masave shqiptare nën
udhëheqjen e Lidhjes së Prizrenit për të mbrojtur
tërësinë territoriale dhe për të fituar
të drejtat e saj autonomiste, tashmë kishte filluar të
bënte jehonë edhe në disa nga kancelaritë e
Fuqive të Mëdha. Kush më shumë e kush më
pak, ato filluan të bindeshin se lëvizja shqiptare nuk
ishte, siç kishin pohuar deri atëherë, një
makinacion i Stambollit, se ajo ishte shprehje e protestës
së një populli që kishte aspiratat e veta kombëtare
dhe se faktori shqiptar nuk duhej lënë pas dore në
qoftë se dëshironin që vendimet e tyre të mëtejshme
të viheshin me të vërtetë në jetë.
Megjithatë, qëndrimi që mbajtën ndaj faktorit
shqiptar nuk qe i njëjtë. Në secilën prej tyre
ndikuan interesat e veçantë politikë dhe ekonomikë
që ato kishin në Evropën Juglindore.
Qëndrimi më i papajtueshëm për çështjen
shqiptare u duk midis Rusisë cariste dhe Britanisë së
Madhe. Rusia vijonte të mos e pranonte idenë e një
shteti autonom shqiptar, për ta lënë gjithnjë
të hapur rrugën e përmbushjes së aspiratave
pushtuese që ushqenin shtetet sllave të Ballkanit. Anglia
udhëhiqej nga parime të kundërta. Ajo donte, si edhe
më parë, forcimin e Perandorisë Osmane, të cilën,
përveçse e kishte kthyer në një gjysmëkoloni
të saj, vijonte ta shihte si një ledh të rëndësishëm
për të penguar ekspansionin rus në Evropën Juglindore.
Për këtë arsye, qeveria britanike ishte e prirur
që t’u jepeshin shqiptarëve disa të drejta
autonomiste, me qëllim që ta çlironte Perandorinë
Osmane nga telashet që i vinin prej tyre, të cilat çonin
në dobësimin e saj. Një qëndrim të ndërmjetëm
mbajti Austro-Hungaria, e pasuar nga Gjermania. Edhe Vjena udhëhiqej
nga synimi për të penguar ekspansionin rus në Ballkan,
por tani kishte filluar të shqetësohej edhe nga pavarësia
që po fitonte Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe në
mënyrë të veçantë nga fryma antiaustriake,
që kishte shkaktuar në Shqipëri vendosja e garnizoneve
të saj ushtarake në hyrje të Kosovës, deri në
afërsi të Mitrovicës. Për këtë qëllim,
Vjena nuk ishte për shtrirjen e të drejtave kombëtare
në mbarë viset shqiptare, por vetëm në Shqipërinë
Veriore me popullsi të dendur katolike, të cilën
ajo shpresonte ta mbante nën kontrollin e saj nëpërmjet
kultusprotektoratit.
Gjatë ditëve të Konferencës së Berlinit
ngadhënjeu pikëpamja e Vjenës. Më 26 qershor
1880 ambasadorët e Fuqive të Mëdha në Stamboll,
së bashku me variantin e zëvendësimit të krahinës
së Hotit e të Grudës me qytetin e me rrethinat e
Ulqinit, e këshilluan Portën e Lartë që të
shqyrtonte mundësinë për t’i dhënë
të drejtën e vetëqeverisjes administrative vetëm
vilajetit të Shkodrës.
Por disa diplomatë të huaj, të cilët e ndiqnin
nga afër gjendjen e Shqipërisë, dyshonin se me këtë
zgjidhje Perandoria Osmane përsëri nuk do të kishte
qetësi të brendshme. Sikurse i raportonte qeverisë
së vet në korrik të vitit 1880 ambasadori anglez
në Stamboll, Goshen, dhënia e autonomisë administrative
vetëm për vilajetin e Shkodrës, nuk i shërbente
Perandorisë Osmane, as politikës britanike në Ballkan.
“Kombësia shqiptare, - shkruante ai, - është
një element që nuk duhet lënë pa përfillur
në çdo kombinim politik në të ardhmen. Edhe
në qoftë se është e parakohshme, unë do
të rekomandoja që formimi i një province shqiptare
të bashkuar, të mbahej të paktën gjithnjë
parasysh”. Sipas diplomatit britanik, ishte në interes
të Anglisë që Shqipëria të bëhej e
fortë dhe ajo mund të bëhej e tillë vetëm
nëse bashkoheshin të gjitha viset shqiptare në një
provincë të vetme autonome. “Ky popull, - nënvizonte
Gosheni, - që në pjesën më të madhe është
mysliman, do të bëhet burim vështirësish nga
më të mëdhatë për vendet sllave e greke”
të Gadishullit Ballkanik. Qeveria britanike e Gladstonit e
përvetësoi tezën e ambasadorit të vet, por Fuqitë
e tjera të Mëdha qëndruan në pikëpamjen
e Vjenës, e cila vijoi të ngulte këmbë për
t’i dhënë autonominë administrative vetëm
vilajetit të Shkodrës, madje as krejt territoreve të
tij, por kryesisht malësive katolike që bënin pjesë
në këtë vilajet.
Megjithatë, çështja shqiptare tashmë kishte
fituar të drejtën e qytetarisë në arenën
ndërkombëtare dhe nuk mund të injorohej si më
parë nga Fuqitë e Mëdha. Kjo u duk qartë në
mbledhjet që zhvilloi gjatë verës së vitit 1880
Komisioni Evropian për Rumelinë Lindore, i krijuar nga
Fuqitë e Mëdha për të shqyrtuar, në mbështetje
të nenit 23 të Traktatit të Berlinit, projektin e
reformave administrative që kishte përgatitur Porta e
Lartë për të zbatuar në vilajetet e saj të
Gadishullit Ballkanik. Me këtë rast përfaqësuesi
britanik Ficmoris (Fitzmaurice) i paraqiti komisionit një projekt,
me anën e të cilit kërkonte jo bashkimin e menjëhershëm
të trojeve shqiptare në një vilajet të vetëm,
por organizimin e tyre në katër sanxhakë me qendër
në Shkodër, në Prizren, në Elbasan dhe në
Janinë, si hap të parë për bashkimin e tyre
në të ardhmen në një shtet të vetëm
shqiptar. Por projekti britanik ndeshi përsëri në
kundërshtimin e fuqive të tjera. Madje Komisioni Evropian,
me përjashtim të përfaqësuesit rus, miratoi
më 23 gusht 1880 projektin e hartuar bashkërisht nga përfaqësuesit
e Francës dhe të Austro-Hungarisë, i cili shënonte
një hap prapa në krahasim me idenë e formuluar dy
muaj më parë, pasi tani i sugjerohej Portës së
Lartë të jepte autonominë administrative jo për
krejt vilajetin e Shkodrës, por vetëm për malësitë
patriarkale të Veriut. Megjithatë, me këmbënguljen
e përfaqësuesit britanik, në deklaratën e Komisionit
Evropian për Rumelinë Lindore u vu si shtesë shënimi
se Fuqitë e Mëdha “nuk do të kishin asnjë
kundërshtim”, në rast se Porta e Lartë do ta
shihte me vend që t’i bashkonte krahinat shqiptare në
një vilajet të vetëm.
Por Porta e Lartë nuk pranoi asnjë nga këto sugjerime.
Kuvendi i Gjirokastrës (23 korrik 1880)
Sukseset që u arritën gjatë pranverës kundër
administratës osmane të vilajeteve, paaftësia e Portës
së Lartë për ta ndaluar vrullin e luftës së
masave shqiptare dhe jehona që patën këto suksese
në arenën ndërkombëtare i dhanë një
shtytje të mëtejshme lëvizjes autonomiste në
Shqipëri. Por vendimi që morën Fuqitë e Mëdha
brenda e jashtë Konferencës së Berlinit, për
ta detyruar Portën e Lartë që t’i kënaqte
Athinën dhe Cetinën me lëshime territoriale në
Çamëri e në Ulqin, krijoi një rrethanë
thellësisht të ndërlikuar për Lidhjen Shqiptare
të Prizrenit.
Qarqet atdhetare të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,
duke qenë të bindura se Porta e Lartë në gjendje
paqeje nuk do t’i jepte asnjë të drejtë kombëtare
Shqipërisë dhe se këto mund të siguroheshin
vetëm nëse asaj i krijohej një gjendje pa rrugëdalje,
këmbëngulën që lufta për autonominë
e vendit të vijonte edhe në këto kushte. Sipas pikëpamjes
së tyre, ishte e nevojshme që lufta kundër copëtimit
të trojeve shqiptare të shkrihej me luftën për
të drejtat autonomiste të Shqipërisë. Në
një rast të tillë, mendonin ato, Porta e Lartë
do të ngurronte të hapte një luftë frontale
kundër gjithë Shqipërisë, aq më tepër
që fuqitë perëndimore, në radhë të
parë Britania e Madhe dhe Austro-Hungaria, do ta detyronin
Perandorinë Osmane ta shmangte me çdo kusht këtë
konflikt me shqiptarët për të mos përfituar
prej tij Rusia cariste. Këto çështje pritej të
diskutoheshin në mbledhjen e Këshillit të Përgjithshëm
të Lidhjes Shqiptare që u mbajt në Prizren në
dhjetëditëshin e fundit të korrikut të vitit
1880. Këshilli do të vendoste rreth masave që duheshin
marrë për të pranuar lëshimin e territoreve
që Konferenca e Berlinit ia kishte dhënë Greqisë,
si edhe për të kundërshtuar vendimin e Konferencës
së Stambollit për Ulqinin. Mbledhja e korrikut e Këshillit
të Përgjithshëm të Lidhjes kishte një përbërje
mjaft të gjerë, megjithatë burimet dokumentare të
njohura deri më sot heshtin rreth vendimeve të tij.
Në të njëjtën kohë Komiteti Ndërkrahinor
i Lidhjes për Shqipërinë e Jugut, sapo mori njoftim
për rezolutën e 1 korrikut të Konferencës së
Berlinit për ratifikimin në favor të Greqisë
të kufirit greko-turk, vendosi të mbledhë në
Gjirokastër një kuvend tjetër të Lidhjes Shqiptare.
Ndryshe nga sa ishte menduar në fillim, Kuvendi i Gjirokastrës
nuk pati karakter ndërkrahinor, por mbarëshqiptar. Sipas
njoftimit që jep konsulli rus, Trojanski, Kuvendi u vendos
të mblidhej në Gjirokastër për të qenë
më afër qendrës së trojeve shqiptare, më
larg presionit të qendrës së vilajetit dhe ndërhyrjes
së agjentëve të huaj që ndodheshin në Janinë.
Kuvendi u mblodh më 23 korrik 1880. Aty morën pjesë
kryesisht krerët shqiptarë myslimanë e të krishterë
të Beratit, të Përmetit, të Vlorës, të
Labërisë dhe të Çamërisë. Por, sipas
të dhënave të konsullatës austro-hungareze në
Prevezë, në këtë Kuvend kanë marrë
pjesë përfaqësues nga e gjithë Shqipëria,
jo vetëm nga jugu, por edhe nga Gegëria, ndërsa krahinat
që nuk dërguan dot përfaqësuesit e tyre, i miratuan
vendimet e tij me shkrim.
Punimet e Kuvendit i drejtoi Abdyl Frashëri. Çështja
themelore që u trajtua aty ishte: autonomia e Shqipërisë,
koha e shpalljes dhe mënyra e realizimit të saj. Kuvendi
i Gjirokastrës vendosi që, në rast se qeveria e Stambollit
do të shtrëngohej të zbatonte rezolutën e Konferencës
së Berlinit ose në rast se Greqia do të orvatej t’i
merrte me dhunë tokat shqiptare që asaj i qenë premtuar,
Lidhja Shqiptare do të shpallte menjëherë një
qeveri të përkohshme kombëtare. Me formimin e saj
do të merrte fund sundimi osman në Shqipëri. Sapo
të shpallej qeveria e përkohshme shqiptare, do të
pushoheshin nëpunësit turq dhe do të zëvendësoheshin
nga nëpunës shqiptarë pa dallim feje. Të ardhurat
shtetërore do të administroheshin nga qeveria e përkohshme
për nevojat e Lidhjes Shqiptare. Menjëherë do të
hartohej një kushtetutë, e cila do të garantonte
sigurinë e personit, të pasurisë dhe ushtrimin e
lirë të fesë. Qeveria e përkohshme do të
merrte të gjitha masat për të vendosur rendin dhe
qetësinë shembullore në mbarë vendin. Për
këtë qëllim do të dënoheshin me rreptësi
jo vetëm autorët e krimeve, por edhe tradhtarët e
vendit. Në të njëjtën kohë do t’i
kushtohej një kujdes i veçantë ushtrisë kombëtare,
në radhët e së cilës do të inkuadroheshin
të gjithë nizamët, rezervistët dhe oficerët
shqiptarë që shërbenin në ushtrinë osmane.
Kuvendi i Gjirokastrës vendosi që Shqipëria të
mos kalonte përtej caqeve të një shteti autonom nën
sovranitetin e sulltanit. Megjithatë, marrëdhëniet
ndërmjet Shqipërisë autonome dhe Perandorisë
Osmane do të kufizoheshin në minimum. Sulltani do të
kishte vetëm një të drejtë: të emëronte
guvernatorin e përgjithshëm të Shqipërisë,
kurse Shqipëria detyrohej t’i paguante Portës së
Lartë një tribut vjetor në të holla dhe të
ndihmonte me një kontigjent të caktuar ushtarësh
shqiptarë në rast lufte me shtetet e huaja. Për kompensim
Perandoria Osmane do të detyrohej ta mbronte ushtarakisht Shqipërinë
nga çdo agresion i jashtëm.
Lidhur me rezolutën e Konferencës së Berlinit të
1 korrikut 1880 Kuvendi i Gjirokastrës mbajti të njëjtin
qëndrim që kishte përcaktuar më parë Lidhja.
Shpalli se shqiptarët nuk kishin punë me Thesalinë,
por ishin të vendosur të kundërshtonin me çdo
kusht një copëtim të Shqipërisë së
Jugut (të Epirit). Kuvendi shprehu gatishmërinë e
shqiptarëve për t’u hedhur menjëherë në
front, në qoftë se ushtritë greke do të shkelnin
kufirin. Kuvendi vendosi të merrte edhe masa konkrete ushtarake
për mbrojtjen e tërësisë së Shqipërisë,
duke ngritur për këtë qëllim ushtrinë kombëtare.
Për ta detyruar Perandorinë Osmane që ta njihte de
jure autonominë e Shqipërisë, udhëheqësit
mendonin të tërhiqnin në veprime luftarake shtresat
e gjera popullore dhe ta vinin Portën e Lartë para faktit
të kryer. Sipas tyre, fakti i kryer do të siguronte në
të njëjtën kohë edhe mbështetjen e atyre
Fuqive të Mëdha, të cilat nuk dëshironin trazira
të brendshme, që do ta dobësonin më shumë
Perandorinë Osmane. Ata mendonin të siguronin mbështetjen
e tyre duke tërhequr simpatinë e opinionit botëror
në favor të kryengritjes çlirimtare dhe duke dhënë
prova se shqiptarët ishin të përgatitur për
të organizuar shtetin e tyre kombëtar.
Kuvendi zë një vend të rëndësishëm
në historinë e Lidhjes Shqiptare. Ai shënoi një
shkallëzim të mëtejshëm të luftës
për autonominë e Shqipërisë dhe shtroi për
herë të parë, në shkallë kombëtare,
krijimin e një qeverie të përkohshme shqiptare. Me
vendimet e tij Kuvendi i Gjirokastrës ua parashtroi edhe njëherë
Fuqive të Mëdha përgjigjen kategorike se shqiptarët
nuk do të lejonin në asnjë mënyrë copëtimin
e territoreve të atdheut të tyre.
Fill pas mbylljes së Kuvendit të Gjirokastrës pjesëmarrësit
u shpërndanë përsëri në viset e tyre, me
qëllim që të mobilizonin forcat ushtarake për
të mbrojtur tërësinë e trojeve shqiptare dhe
për të siguruar të drejtat kombëtare.
Tërheqja e shtresave të gjera të popullsisë
në platformën atdhetare të krahut radikal të
Lidhjes i dha shtytje lëvizjes autonomiste. Fill pas mbylljes
së Kuvendit të Gjirokastrës në mjaft krahina
të Jugut u rritën veprimet e popullsisë për
dëbimin e nëpunësve turq nga administrata lokale
dhe për kthimin e saj në administratë shqiptare.
Një muaj më vonë, në gusht 1880, konsulli rus
në Janinë, Trojanski, raportonte në lidhje me gjendjen
në Çamëri: “Qeverisja e vilajetit tani po
kalon dalëngadalë në duart e shqiptarëve, të
cilët përpiqen të largojnë që këtej
të gjithë nëpunësit me origjinë joshqiptare
dhe kanë pasur aq sukses në këtë punë,
saqë në rrethet e Epirit Veriperëndimor Lidhja Shqiptare
vepron pothuajse në mënyrë të pavarur”.
Dëshmi e rritjes së autoritetit të Lidhjes Shqiptare
ishte vendosja e qetësisë së plotë jo vetëm
në Shqipërinë e Jugut, por në mbarë vendin.
Lidhja arriti të vendoste qetësinë e rendin edhe
në vilajetin e Manastirit e të Kosovës. Me vendimet
e Kuvendit të Gjirokastrës u solidarizua edhe opinioni
publik i vilajetit të Kosovës e të Shkodrës,
veçse në këto treva shqiptarët mbetën
të gozhduar për shkak të shqetësimit që
vijoi të shkaktonte çështja e Ulqinit.
Vendimet e Kuvendit të Gjirokastrës shkaktuan shqetësim
në Stamboll. Porta e Lartë mori masa për ta shtypur
lëvizjen autonomiste me anë të përçarjes
ose të dhunës në rast se acarohej situata në
sektorin e Ulqinit. Për çështjen e Çamërisë
ajo vendosi të fitonte kohë duke e vazhduar kundërshtimin
ndaj Protokollit nr. 13 dhe duke i zvarritur përsëri bisedimet
me palën greke.
5. MBROJTJA E ULQINIT. KUVENDI
I DIBRËS
(GUSHT-NËNTOR 1880)
Demonstrata navale (gusht-tetor 1880)
Mali i Zi e pranoi propozimin që bënë ambasadorët
e Fuqive të Mëdha në Stamboll, më 26 qershor
1880, për të zëvendësuar krahinat e Hotit e
të Grudës me qytetin dhe rrethinat e Ulqinit. Por Porta
e Lartë, megjithëse zyrtarisht nuk e kundërshtoi,
nxori përsëri në shesh pengesën që do të
ndeshte në dorëzimin e tij nga ana e shqiptarëve.
Në të vërtetë, jo vetëm qyteti bregdetar
i Ulqinit, por edhe hinterlandi i tij fshatar banohej krejtësisht
nga popullsi shqiptare. Përveçse pjesë e pandarë
e truallit kombëtar të Shqipërisë, Ulqini ishte
skela kryesore e Shkodrës dhe e pellgut të saj në
detin Adriatik. Ai ishte njëkohësisht edhe pika më
e rëndësishme bregdetare që lidhte tregtinë
e jashtme të Kosovës me skelat e ndryshme të Mesdheut.
Si edhe më parë, shqiptarët protestuan menjëherë
për këtë padrejtësi të re që Fuqitë
e Mëdha po bënin në dëm të interesave të
tyre kombëtarë. Në të njëjtën kohë
ata ia përsëritën Portës së Lartë
vendosmërinë për ta mbrojtur me çdo kusht
Ulqinin dhe gatishmërinë për të hyrë në
luftë edhe kundër saj. Por këtë radhë Fuqitë
e Mëdha ishin të vendosura për të mos i marrë
në asnjë mënyrë parasysh justifikimet e qeverisë
osmane. Me një notë kolektive, që i drejtuan më
3 gusht 1880 Stambollit, ato e ftonin Portën e Lartë ta
thyente qëndresën e shqiptarëve dhe t’ia dorëzonte
Ulqinin Malit të Zi.
Në fillim qeveria osmane përsëri ngurroi të
përdorte forcën ushtarake kundër Lidhjes Shqiptare.
Ajo u përpoq më shumë se kurdoherë me anë
të kërcënimeve për t’i bindur udhëheqësit
e saj të hiqnin dorë nga qëndresa, por orvatjet nuk
patën sukses. Vullnetarët shqiptarë nën komandën
e Isuf Sokolit, të Haxhi Mehmet Becit, të Mehmet Gjylit
etj., e rrethuan Ulqinin dhe u përgatitën për ta
shtënë në dorë, sapo të largoheshin ushtritë
turke nga qyteti.
Për ta zgjidhur çështjen e dorëzimit të
Ulqinit, Fuqitë e Mëdha e kërcënuan Turqinë
se do të zhvillonin një demonstratë navale në
bregdetin shqiptar, madje më vonë se do të zbarkonin
trupat e tyre në skelën turke të Izmirit. E tmerruar
nga demonstrata navale dhe për të shmangur ndërlikimet
ndërkombëtare, Porta e Lartë dërgoi në
gusht 1880 në Shkodër gjeneral Riza Pashën me 3 000
ushtarë, me detyrën që ta dorëzonte Ulqinin
pa konflikte të armatosura. Riza Pasha, që mbërriti
në Shkodër më 19 gusht, u përpoq t’i bindte
krerët e Lidhjes me të holla e me premtime që të
hiqnin dorë nga mbrojtja e Ulqinit. Në një takim
të veçantë që pati më 22 gusht me anëtarët
e Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës, ai u deklaroi
se do të përdorte dhunën ushtarake kundër të
gjithë atyre që do të pengonin dorëzimin e Ulqinit.
Me 24 gusht 1880 Riza Pasha shpalli në Shkodër shtetrrethimin
e ndalimin e qarkullimit dhe të lidhjeve me Ulqinin nga mbrëmja
në agim. Por orvatjet e tij nuk dhanë rezultat. As letrat
personale që sulltani u drejtoi krerëve të Lidhjes,
as ndërhyrjet e ministrave të tij nuk i prapsën vullnetarët
nga vendimi për mbrojtjen e Ulqinit. Për këtë
2 000 luftëtarë shqiptarë (ndër të cilët
600 ishin shkodranë), të komanduar nga Muftar agë
Reçi, zunë pozita midis Midës së Krajës
dhe Malit të Mozhurës për të penguar kalimin
e forcave të Riza Pashës në Ulqin. Forca të
tjera ulqinake, nën komandën e Haxhi Mehmet Becit, qëndronin
në gatishmëri kundër marshimit të mundshëm
të forcave malazeze.
Më 1 shtator Fuqitë e Mëdha vendosën të
ndërmerrnin demonstratën navale para ujërave të
Ulqinit dhe më 4 shtator 1880 rreth 20 korracata me shumë
anije të vogla angleze, franceze, gjermane, ruse, italiane
dhe austro-hungareze hodhën spirancat në ujërat e
Raguzës.
Por edhe pas kësaj as popullsia e Shkodrës dhe e Ulqinit,
as edhe Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes për Shkodrën
nuk u nënshtruan; ata u treguan të vendosur të mbronin
Ulqinin. Për mbrojtjen e Ulqinit u shpreh edhe Këshilli
i Përgjithshëm i Lidhjes që u mblodh në Prizren
në fillim të shtatorit. Ndërkaq, më 7 dhe 8
shtator 17 batalione osmane, të komanduara nga Riza Pasha,
rrethuan qytetin e Shkodrës dhe u drejtuan për në
Ulqin. Forcat vullnetare shqiptare, që ndodheshin në Ulqin
e në Mozhurë, u dolën përpara forcave osmane
dhe ndalën marshimin e tyre për në Ulqin. Më
15 shtator dega e Lidhjes Shqiptare për Ulqinin u dërgoi
Fuqive të Mëdha, nëpërmjet konsujve të
tyre në Shkodër, një memorandum ku protestonte në
mënyrë kategorike kundër lëshimit të Ulqinit
dhe shprehte gatishmërinë e popullsisë së tij
për të qëndruar deri në fund.
Më 17 shtator komandanti i flotës ushtarake të Gjashtë
Fuqive të Mëdha i dërgoi Riza Pashës një
ultimatum, me të cilin i jepte 3 ditë afat për dorëzimin
e Ulqinit. Më 17 shtator ushtritë e Lidhjes, të përbëra
nga 6 mijë ushtarë që deri atëherë e mbanin
të rrethuar Ulqinin, sapo morën lajmin për demonstratën
navale, sulmuan ushtritë osmane dhe e shtinë në dorë
qytetin. Ushtria turke u mbyll në kazerma dhe më pas u
largua fshehurazi nga qyteti.
Më 20 shtator flota e gjashtë Fuqive të Mëdha
la Raguzën dhe u drejtua për në jug, por nuk hyri
në ujërat e Ulqinit. Megjithatë, ushtritë e
Lidhjes Shqiptare, të cilat tani qëndronin përballë
flotës ndërkombëtare, nuk u bindën. Më
25 shtator Riza Pasha shpalli shtetrrethimin në Shkodër,
bllokoi rrugën e Ulqinit për të ndaluar furnizimin
e vullnetarëve, çarmatosi forcat e armatosura të
qytetit që vareshin nga Lidhja, ndaloi mbledhjet dhe shpalli
shpërndarjen e Degës së Lidhjes. Njëkohësisht
bëri arrestime. Më 29 shtator Riza Pasha urdhëroi
shpërndarjen e Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes
dhe e kërcënoi se do të merrte masa ushtarake kundër
tij, nëse nuk shpërndahej. Dega e Lidhjes të nesërmen
u përgjigj se ajo tashmë nuk e njihte Riza Pashën
si komandant ushtarak të vilajetit dhe e kërcënonte
se do ta dëbonte atë së bashku me garnizonin e tij
nga Shkodra.
Pikërisht në këto ditë, kur acarimi i marrëdhënieve
ndërmjet Lidhjes së Prizrenit dhe Portës së
Lartë po çonte drejt konfliktit të armatosur, Anglia
dhe Austro-Hungaria ndërhynë për të penguar
mbrojtjen me armë të Ulqinit. Duke parë se as demonstrata
detare e flotës ndërkombëtare, as masat ushtarake
të qeverisë osmane nuk po jepnin rezultat, konsujt britanikë
dhe austro-hungarezë u përpoqën të bindnin krerët
e degëve të Lidhjes së Prizrenit e në mënyrë
të veçantë anëtarët e Komitetit Ndërkrahinor
të Shkodrës se Fuqitë e Mëdha ishin të
prirura t’u jepnin shqiptarëve të drejta autonomiste,
por kërkonin si kusht që këta të mos e kundërshtonin
dorëzimin e Ulqinit dhe të mos shkaktonin konflikt të
armatosur me Portën e Lartë. Edhe pse premtimi i tyre
qe një mashtrim, si edhe presionet e dhunshme të Stambollit
nuk mbetën pa efekt. U lëkundën sidomos qarqet e
moderuara, të cilat menduan se ia vlente të sakrifikohej
Ulqini për të siguruar të drejtat autonomiste pa
hyrë në konflikt me Portën e Lartë. Si rrjedhim,
disa nga anëtarët e Komitetit Ndërkrahinor të
Shkodrës, ndërmjet të cilëve edhe Hodo Sokoli,
përkrahës i njohur i lëvizjes autonomiste, tani hoqën
dorë nga lufta për mbrojtjen e Ulqinit.
Kjo rrethanë e vështirësoi më shumë detyrën
e atdhetarëve për të mbrojtur me armë Ulqinin
dhe për të siguruar autonominë e Shqipërisë.
Megjithatë, ata nuk hoqën dorë nga qëndrimi
i tyre, por u përpoqën të mbanin gjallë frymën
luftarake në të katër vilajetet. Veç kësaj,
ata vendosën të ndërmerrnin përçapjen
e fundit për të tërhequr në programin e tyre
qarqet e moderuara, në mënyrë të veçantë
forcat luftarake që ishin ende të lidhura pas tyre. Për
këtë qëllim u thirr një kuvend i jashtëzakonshëm
i Lidhjes Shqiptare në qytetin e Dibrës.
Kuvendi i Dibrës (20-24 tetor).
Lufta e Ulqinit
Kuvendi i Dibrës i filloi punimet më 20 tetor 1880. Aty
morën pjesë rreth 300 delegatë të ardhur nga
krahinat shqiptare të katër vilajeteve, të shoqëruar
nga 5 mijë veta të armatosur. Shumica e tyre ishin dërguar
nga vilajeti i Kosovës dhe nga viset shqiptare të vilajetit
të Manastirit. Numri i delegatëve që përfaqësonin
Shkodrën, Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut ishte
më i pakët. Pjesa më e madhe e delegatëve u
përkiste rrymave radikale dhe të moderuara. Midis delegatëve
ishin Ali pashë Gucia, Iliaz pashë Dibra, Abdyl Frashëri
etj.
Kuvendi trajtoi tri çështje me rëndësi vendimtare
për Shqipërinë: qëndrimin ndaj çështjes
së Ulqinit, krijimin e një vilajeti autonom dhe formimin
e qeverisë së përkohshme.
Lidhur me çështjen e parë Kuvendi e quajti të
domosdoshme mbrojtjen me armë të Ulqinit dhe shprehu gatishmërinë
për të dërguar në Shkodër forcat vullnetare
të sanxhakut të Dibrës. Ky vendim iu njoftua edhe
Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës. Abdyl Frashëri
dhe përfaqësuesit e krahut radikal argumentuan gjithashtu
programin e miratuar në Kuvendin e Gjirokastrës, për
krijimin e vilajetit autonom të Shqipërisë dhe për
formimin e qeverisë së përkohshme. Ashtu siç
parashikohej, elementët konservatorë (rreth 25 veta) mbajtën
anën e Portës së Lartë. Ata nuk pranuan asnjë
nga kërkesat e atdhetarëve radikalë dhe u sulën
me ashpërsi kundër tyre. Vendimi për mbrojtjen e
Ulqinit, pavarësisht nga urdhri që kishte dhënë
sulltani për dorëzimin e tij, u mor me votat e atdhetarëve
radikalë dhe të moderuar. Të moderuarit e pranuan
në parim edhe formimin e Vilajetit të Shqipërisë.
Madje disa prej tyre, ndër të cilët Iljaz pashë
Dibra dhe Ali pashë Gucia, e miratuan edhe tezën e Abdyl
Frashërit për ta sendërtuar vilajetin autonom me
anën e veprimeve të armatosura. Të tjerët ngulën
këmbë në pikëpamjen e tyre të mëparshme:
për të mos shkuar përtej paraqitjes së peticionit,
duke ia lënë sulltanit në dorë plotësimin
e kërkesave të tij. Debate të zjarrta u zhvilluan
sidomos rreth çështjes së formimit të qeverisë
së përkohshme, kundër së cilës u ngritën
gjithë delegatët konservatorë.
Si pasojë e këtyre divergjencave, Kuvendi i Dibrës
doli me dy rezoluta. Njëra, e ndërtuar sipas platformës
së Kuvendit të Gjirokastrës, me të cilin kërkohej
krijimi i Vilajetit të Shqipërisë me autonomi të
gjerë, fitoi afërsisht 120 vota. Tjetra, e propozuar nga
delegatët e krahut të moderuar, me të cilin lutej
Porta e Lartë që të krijonte një Ejalet të
Shqipërisë, pa i shkrirë vilajetet, dhe të zbatonte
në këtë reformat për organizimin e ri të
vilajeteve, sipas nenit 23 të Traktatit të Berlinit. Ejaleti
i Shqipërisë do të kishte një autonomi të
kufizuar. Rezoluta e dytë grumbulloi shumicën prej 150
votash. Delegatët konservatorë nuk nënshkruan asnjërin
prej tyre. Të dyja rezolutat u dërguan veç e veç
në Stamboll. Për çështjen e qeverisë
së përkohshme, Kuvendi i Dibrës zyrtarisht nuk mori
asnjë vendim. Në bazë të marrëveshjes që
u arrit ndërmjet patriotëve revolucionarë, ajo u
la të shqyrtohej edhe njëherë në Prizren. Miratimi
i dy rezolutave tregoi se Kuvendi i Dibrës nuk arriti të
bashkonte të gjitha forcat patriotike shqiptare rreth një
programi të vetëm autonomist. Megjithatë, vendimet
e tij patën jehonë pozitive si brenda vendit, ashtu edhe
në opinionin publik evropian.
Gjatë ditëve të Kuvendit të Dibrës qeveria
e Stambollit mori masa të tjera shtrënguese kundër
shkodranëve për të siguruar dorëzimin pa luftë
të Ulqinit. Ajo vendosi të përfitonte nga përçarja
që u thellua në Kuvendin e Dibrës dhe t’i jepte
fund qëndresës së Lidhjes për mbrojtjen e Ulqinit.
Më 25 tetor 1880 Porta e Lartë largoi nga Shkodra gjeneral
Riza Pashën dhe në vend të tij dërgoi mareshal
Dervish Pashën, të shoqëruar nga 21 batalione dhe
të pajisur me fuqi të jashtëzakonshme. Ai u emërua
komisar i jashtëzakonshëm dhe kryekomandant i vilajetit
të Shkodrës. Për të shmangur pusitë e forcave
shqiptare, Dervish Pasha udhëtoi nga Stambolli në Shqipëri
me anije. Sapo arriti në Shkodër, më 3 nëntor
1880, ai i dha një ultimatum Komitetit Ndërkrahinor të
Shkodrës për të tërhequr vullnetarët shqiptarë
nga Ulqini.
Në këtë kohë treva e Ulqinit ndodhej nën
kontrollin e forcave vullnetare të Lidhjes Shqiptare, që
drejtoheshin nga shtabi ushtarak i formuar për mbrojtjen e
Ulqinit. Nën drejtimin e tij, sipas të dhënave më
të sakta, qenë 2 mijë vullnetarë të vendosur
në Ulqin (nga të cilët 800 ulqinakë) dhe 2 mijë
të tjerë, në sektorin e Tuzit. Në fillim të
nëntorit, kur Dervish Pasha ishte vendosur tanimë në
Shkodër, mbërritën këtu qindra vullnetarë
të tjerë nga Tetova, nga Shkreli, nga Dibra, nga Kelmendi
dhe pritej të vinin rreth 4 mijë të tjerë nga
Prizreni, nga Gjakova e nga Dibra.
Presionet që Dervish Pasha bëri nga 7 deri në 16
nëntor 1880 ndaj Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes
për Shkodrën për ta detyruar të dorëzonte
Ulqinin nuk dhanë rezultat. Edhe Komiteti i Lidhjes për
Ulqinin në peticionin që u dërgoi më 16 nëntor
Fuqive të Mëdha, shprehte vendosmërinë për
mbrojtjen e qytetit. Fryma e qëndresës kishte përfshirë
gjithë popullsinë e qytetit.
Për të shpejtuar dorëzimin e Ulqinit u angazhuan
konsulli anglez (K. Grini) dhe ai austro-hungarez (F. Lipih) në
Shkodër, të cilët, në marrëveshje me Dervish
Pashën, ushtruan trysni mbi Komitetin Ndërkrahinor të
Shkodrës për ta bindur të hiqte dorë nga mbrojtja
e Ulqinit. Përkundrejt kësaj konsujt e huaj do të
ndërhynin pranë sulltanit për t’u dhënë
shqiptarëve të drejtat autonomiste. Përballë
trysnisë së Dervish Pashës dhe premtimeve të
konsujve të huaj, më 17 nëntor 1880 shumë anëtarë
të Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës deklaruan
se hiqnin dorë nga qëndresa e armatosur në Ulqin.
Ndërkohë edhe mjaft nga përfaqësuesit e krahut
të moderuar kishin kapitulluar para Dervish Pashës dhe
patën shkuar aq larg, sa disa ditë më parë kishin
lajmëruar telegrafisht Kuvendin e Dibrës se nuk kishin
nevojë për ndihma, pasi kishin vendosur ta dorëzonin
qytetin. Kapitullimi i tyre shkaktoi revoltimin e atdhetarëve
shkodranë, të cilët formuan një komitet të
ri të Lidhjes Shqiptare për Shkodrën. Në komitetin
e ri, që u ngrit më 19 nëntor 1880, hynë partizanët
e vendosur të mbrojtjes me armë të Ulqinit, si Selim
Çoba, Isuf Sokoli, Fetah Dragusha, Filip Çeka etj.
Por ngjarjet u zhvilluan me shpejtësi të madhe. Përçarja
në udhëheqjen e Lidhjes dobësoi forcat e saj ushtarake,
sidomos ardhjen e vullnetarëve të tjerë. Komiteti
i ri nuk pati kohë të mobilizonte popullin dhe të
organizonte qëndresën e armatosur kundër ushtrisë
osmane. Tri ditë më vonë, më 22 nëntor
1880, ndërsa Shkodra nuk e kishte kapërcyer ende krizën
e brendshme politike, Dervish Pasha i dha urdhër ushtrisë
turke të fillonte marshimin për në Ulqin. Atë
ditë ushtritë turke u ndeshën me forcat shqiptare
te Kodra e Kuqe, afër fshatit Klesna. Në fillim vullnetarët
shqiptarë i sprapsën ushtritë turke, por më
vonë, pasi arritën reparte të tjera osmane të
pajisura me artileri moderne, forcat shqiptare u thyen. Komandanti
i tyre Isuf Sokoli u plagos rëndë dhe pak më vonë
vdiq.
Pasi u thye ushtria shqiptare, forcat turke vazhduan marshimin dhe
hynë në Ulqin, më 23 nëntor 1880, të cilin
pastaj më 26 nëntor ua dorëzuan ushtrive malazeze.
Së bashku me dorëzimin e Ulqinit mori fund edhe çështja
e kufijve veriorë, e cila kishte shqetësuar për gati
30 muaj jo vetëm Perandorinë Osmane, por edhe diplomacinë
evropiane. Megjithatë, edhe pse çështja e kufirit
turko-malazez u mbyll, lufta që zhvilluan shqiptarët kundër
shantazhit brutal të Fuqive të Mëdha dhe ndërhyrjes
ushtarake të Portës së Lartë la përshtypje
të thellë në opinionin publik të Evropës.
Jo vetëm në shtyp, por edhe në disa parlamente të
Evropës, u ngritën zëra proteste kundër politikës
së Fuqive të Mëdha, të cilat vendosën të
përdornin luftanijet për të shtypur të drejtat
kombëtare të popullit shqiptar.
6. LËVIZJA KULTURORE
SHQIPTARE NË VITET
E LIDHJES SË PRIZRENIT
(1878-1881)
Mendimi politik, filozofik e shoqëror në vitet
e Lidhjes së Prizrenit
Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit Lëvizja
Kombëtare Shqiptare nuk u shpreh vetëm me luftën
e përditshme politike, diplomatike e ushtarake për mbrojtjen
e tërësisë tokësore të atdheut dhe për
formimin e shtetit kombëtar shqiptar. Ajo u shfaq në të
njëjtën kohë edhe me zhvillimin e vrullshëm
të mendimit politik, filozofik e shoqëror, si edhe të
veprimtarisë publicistike, letrare e shkencore.
Nga frymëzimi atdhetar e nga karakteri përparimtar, lëvizja
kulturore shqiptare e viteve të Lidhjes së Prizrenit ishte
pjesë përbërëse e lëvizjes kulturore rilindëse,
e cila kishte marrë jetë në dhjetëvjeçarët
e mëparshëm. Por gjatë viteve të Krizës
Lindore ajo përshiu të gjitha sferat e jetës kulturore
të vendit dhe u kthye, më shumë se në të
kaluarën, në një lëvizje atdhetare. Si e tillë
ajo u frymëzua nga lufta politike, diplomatike e ushtarake
që zhvilluan shqiptarët nën udhëheqjen e Lidhjes
së Prizrenit, por me përmbajtjen e saj atdhetare e demokratike
ndikoi në ngritjen ideologjike të lëvizjes kombëtare
në një shkallë të paparë deri atëherë.
Lëvizjen kulturore të kësaj periudhe e udhëhoqën
po ata atdhetarë, të cilët përpunuan edhe platformën
politike të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Atë e
udhëhoqën figura të shquara, si Abdyl Frashëri,
Pashko Vasa, Jani Vreto, Sami Frashëri, Thimi Mitko, Ymer Prizreni,
të cilët me veprimtarinë e tyre si ideologë
e si aktivistë, si shkrimtarë e si organizatorë,
zënë një vend të rëndësishëm
në historinë e gjithë Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Në fushën e mendimit politik e shoqëror, lëvizja
kulturore trajtoi problemet kryesore që shqetësonin lëvizjen
kombëtare në kushtet e Krizës Lindore të viteve
70: konsolidimin e unitetit kombëtar të shqiptarëve,
mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut
dhe formimin e shtetit shqiptar autonom si hap drejt krijimit të
shtetit kombëtar të pavarur, demokratik e iluminist.
Një vend qendror në platformën ideologjike, të
përpunuar në një varg shkrimesh nga udhëheqësit
e lëvizjes kombëtare të këtyre viteve, zuri
koncepti filozofik për kombin. Çështja kishte rëndësi
jetike për shqiptarët, pasi në arenën ndërkombëtare
sundonte ende koncepti mesjetar, i cili e mbante bashkësinë
fetare të një populli si një përbërës
të domosdoshëm për të qenë një komb.
Sipas këtij koncepti, shqiptarët të ndarë në
tri besime fetare të ndryshme nuk merreshin ende si pjesëtarë
të një kombi të vetëm as nga Perandoria Osmane,
as nga Fuqitë e Mëdha, as nga shtetet fqinje ballkanike.
Si rrjedhim, atyre u mohohej e drejta për të formuar një
shtet kombëtar më vete. Kundër këtij koncepti
të prapambetur u ngritën të gjithë ideologët
dhe aktivistët e lëvizjes kulturore shqiptare. “Të
ngresh besimin fetar në parim kombësie dhe të marrësh
dogmën për racë apo ritin për atdhe, nuk është
aspak e pranueshme”, shkruante Pashko Vasa më 1879.
Veç kësaj rilindësit nuk u pajtuan as me konceptin
tjetër që qarkullonte në disa teoricienë të
kohës së tyre, sipas të cilëve një popull
quhet komb kur ka formuar shtetin. Konceptin filozofik për
kombin e formuloi në mënyrë më të plotë
Abdyl Frashëri qysh në pragun e themelimit të Lidhjes
Shqiptare të Prizrenit. Në artikujt e tij, të botuar
në pranverën e vitit 1878, ai shikonte si përbërës
të një kombi gjuhën e përbashkët, territorin
e përbashkët, historinë e përbashkët dhe
jetën shpirtërore të përbashkët (të
cilën ai e kërkonte jo në fenë e përbashkët,
por në fushën e dokeve, të zakoneve, të tregimeve,
të këngëve, të valleve dhe të virtyteve
të përbashkëta) dhe mbi të gjitha aspiratën
për të formuar një shtet të përbashkët.
Lëvizja kulturore shqiptare përvetësoi kështu
në fushën ideologjike një nga konceptet filozofike
më të përparuara të shek. XIX.
Lëvizja kulturore shqiptare e shtriu këtë koncept
të përparuar edhe në truallin e veprimtarisë
politike. Ideologët rilindës të këtyre viteve,
më shumë se paraardhësit e tyre, i dhanë lëvizjes
kulturore shqiptare, ashtu si edhe lëvizjes politike kombëtare,
një përmbajtje laike. Madje, për hir të unitetit
kombëtar, ata u bënin thirrje bashkatdhetarëve që
të mos dëgjonin predikimet e xhamisë e të kishës,
kur ato binin ndesh me interesat kombëtarë, u shërbenin
sunduesit të huaj dhe propagandave të shteteve fqinje;
kështu ata ishin në konflikt të hapur me institucionet
klerikale dhe të palëkundur përballë kërcënimeve
të tyre. Thirrje të tilla si ajo e Pashko Vasës:
E mos shikjoni kisha e xhamia / Feja e shqyptarit asht shqyptaria!
u bënë shumë popullore në Shqipëri. Ky
laicizim i ndërgjegjes kombëtare, i cili gjatë viteve
të Lidhjes së Prizrenit përparoi me hapa të
shpejtë, pushtoi pothuajse të gjitha fushat e jetës
kulturore të vendit.
Një vend po aq të rëndësishëm në platformën
ideologjike të lëvizjes kulturore zuri edhe koncepti politik
për territorin kombëtar të shqiptarëve. Kjo
çështje kishte gjithashtu rëndësi jetike,
pasi në kushtet e Krizës Lindore shqiptarëve u duhej
të afirmonin sa më parë në arenën ndërkombëtare
tërësinë territoriale të Shqipërisë
si njësi politike, për të parandaluar përmbushjen
e lakmive të huaja shoviniste në kurriz të saj. Ashtu
si në konceptin e kombit, edhe në atë të territorit
ideologët atdhetarë nuk ndoqën rrugën e udhëheqësve
nacionalistë të monarkive ballkanike, të cilët,
për të përligjur aspiratat e tyre shoviniste në
kurriz të kombeve të tjera, ngritën të ashtuquajturin
kriter historik. Siç dihet, ky kriter krijoi te Serbia, Bullgaria
e Greqia prirjen për të rimëkëmbur, në
antagonizëm me njëra-tjetrën, e para Perandorinë
e Stefan Dushanit, e dyta Perandorinë e car Samuilit, e treta
Perandorinë Greke-bizantine, të cilat patën në
mesjetë nën zgjedhën e tyre një varg kombësish
të Ballkanit. Edhe shqiptarët, shkruante Abdyl Frashëri,
kishin mundësi të merrnin nga historia e tyre e lashtë
argumentin e trevës ku banonin mbarë fiset ilire për
të përligjur krijimin e një shteti të madh shqiptar.
Por ky kriter do të ishte i padrejtë, pasi në mjaft
nga ato vise tashmë banojnë popuj të tjerë,
të cilët nuk do të pranonin në kushtet e reja
të qytetërimit të hynin nën një zgjedhë
të huaj. Rilindësit kërkonin që të zbatohej
në radhë të parë kriteri etnik dhe jo ai historik,
të respektoheshin gjendja reale dhe të drejtat territoriale
të sotme të të gjithë popujve. Vetëm kriteri
etnik, theksonte Abdyl Frashëri, do të vendoste një
paqe të qëndrueshme në Gadishullin Ballkanik dhe
një harmoni të vërtetë ndërmjet kombeve
të tij. Me këtë koncept politik lëvizja kulturore
shqiptare u rreshtua gjithashtu në pozitat më të
përparuara të lëvizjeve kulturore evropiane të
shek. XIX.
Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit lëvizja
kulturore shqiptare ngriti në një shkallë më
të lartë edhe koncepte të tjera politike, filozofike
ose shoqërore, të cilat ishin shfaqur gjatë dhjetëvjeçarëve
të mëparshëm. Ajo i dha konceptit atdhe ose mëmëdhe
një përmbajtje të re politike jo vetëm si një
bashkësi krahinore të vendlindjes, por si një bashkësi
të mbarë trojeve amtare dhe si një ideal të
shenjtë, për çlirimin ose mbrojtjen e të cilit
të gjithë shqiptarët duhej të përpiqeshin
me çdo mjet, duke mos kursyer as jetën e tyre. Ajo e
pasuroi më tej kulturën politiko-shoqërore, duke
e trajtuar konceptin e autonomisë së Shqipërisë
nga këndi i interesave kombëtarë shqiptarë,
si një hallkë kalimtare për të sendërtuar,
në kushte kombëtare më të përshtatshme,
pavarësinë e saj të plotë. Procesi i laicizimit
të ndërgjegjes politike kombëtare ia hapi dyert një
depërtimi më të hovshëm të mendimit iluminist
në jetën kulturore të vendit, gjë që shpejtoi
emancipimin ideologjik të shqiptarëve nga presioni i dogmatizmit
obskurantist i institucioneve fetare. Veç kësaj, ajo
e shtriu konceptin e vëllazërimit të shqiptarëve
jo vetëm në fushën e detyrave, por edhe në atë
të të drejtave. Si rrjedhim, ajo e shkriu atë me
konceptin e barazisë së tyre qytetare, pavarësisht
nga përkatësia fetare, shoqërore e krahinore, e cila
nuk ishte në rendin shoqëror osman. Përveç
të tjerave, ajo e konceptoi edhe vetë kulturën jo
si një stoli, por si një armë që duhej të
forconte unitetin kombëtar të shqiptarëve në
luftë për të mbrojtur tërësinë tokësore
të Shqipërisë dhe për të formuar shtetin
kombëtar shqiptar.
Letërsia politike
Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit mendimi politik
shqiptar u shpreh me mjete të panjohura më parë.
Të tilla ishin protestat e memorandumet drejtuar Fuqive të
Mëdha e Portës së Lartë, të cilat vetëm
fare pak u redaktuan nga kryesia e Lidhjes së Prizrenit, ndërkohë
që shumica dërrmuese u hartua me nismën e degëve
krahinore të saj ose të qarqeve të ndryshme atdhetare
të vendit. Pavarësisht nga autorët, ato pajtohen
ndërmjet tyre në trajtimin dhe në zgjidhjen e çështjeve
themelore që shqetësonin Lëvizjen Kombëtare
Shqiptare. Pothuajse të gjitha flasin në emër të
kombit shqiptar. Kudo spikat fryma e vëllazërimit të
shqiptarëve pavarësisht nga dallimet fetare, spikat krenaria
e tyre për traditat e përbashkëta liridashëse
dhe vendosmëria për të mbrojtur të drejtat kombëtare.
Takimi i tyre në këto çështje të rëndësishme
politike tregonte se platforma ideologjike kombëtare kishte
depërtuar thellë në shtresat e gjera të popullsisë
shqiptare.
Por shprehjen e vet më të lartë, si nga forma ashtu
dhe nga përmbajtja, ajo e gjeti te traktatet politike dhe te
shkrimet publicistike të hartuara nga personalitetet e lëvizjes
kombëtare për publikun ndërkombëtar. Patriotët
shqiptarë e kishin ndier prej kohësh nevojën për
një tribunë shtypi të pavarur. Por Porta e Lartë
e kishte kundërshtuar vazhdimisht lejen për të nxjerrë
një organ periodik shqip brenda kufijve të Perandorisë.
Edhe përpjekjet për të botuar një gazetë
shqiptare jashtë Perandorisë Osmane kishin dështuar
pjesërisht për mungesë mjetesh financiare, pjesërisht
nga qëndrimi armiqësor i qeverive të huaja. Me përpjekje
të mëdha Sami Frashëri arriti ta shtinte në
dorë, në qershor të vitit 1878, drejtimin e gazetës
turke “Terxhuman-i Shark” (“Interpreti i Lindjes”),
që botohej në Stamboll, por kjo nuk pati jetë të
gjatë, pasi pas katër muajsh u mbyll nga censura osmane.
Një vit më vonë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare
i erdhi në ndihmë një nga arvanitët më
përparimtarë të Greqisë, Anastas Kullurioti,
i cili filloi në shtator 1879 botimin në Athinë të
gazetës “I foni tis Alvanias” (“Zëri
i Shqipërisë”), por edhe kjo u mbyll pas një
viti.
Ndër penat publicistike Abdyl Frashëri u dallua në
mënyrë të veçantë për gamën
e problemeve, për forcën e argumenteve dhe për qartësinë
e mendimeve në shkrimet e tij të botuara në shtypin
turk, austriak e frëng. Ai shtjelloi në mënyrë
koncize pothuajse të gjitha aspektet e platformës ideologjike
e politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në
përgjithësi dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit
në veçanti. Një veprimtari po aq të pasur
zhvilloi gjithashtu Sami Frashëri, i cili u shqua në fushën
e publicistikës polemizuese kundër armiqve të çështjes
kombëtare shqiptare. Veç kësaj, ai trajtoi në
gazetën e vet “Terxhuman-i Shark”, nga këndi
i interesave të Shqipërisë, edhe ngjarjet e përditshme
ndërkombëtare. Në publicistikën e këtyre
viteve morën pjesë gjithashtu, ndonëse në mënyrë
më të kufizuar, Jani Vretoja, Thimi Mitkoja dhe shumë
atdhetarë të tjerë, të cilët i botuan shkrimet
e tyre pa emrin e autorit. Një kontribut të rëndësishëm
dha në këtë fushë edhe Jeronim de Rada, një
nga arbëreshët më të shquar të Italisë.
Ndërmjet traktateve politike të këtyre viteve, vendin
kryesor e zë vepra e Pashko Vasës “E vërteta
mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, e cila u botua
më 1879 frëngjisht, anglisht e gjermanisht, kurse një
vit më vonë u përkthye turqisht e greqisht. Me këtë
vepër autori kishte për qëllim, sikurse shkruante
vetë, ta bënte të njohur popullin shqiptar para botës
së qytetëruar “me cilësitë, me të
metat, me nevojat dhe me shpresat e tij”, të tregonte
origjinën e tij si një nga popujt më të lashtë
të Evropës, të përshkruante fazat që ai
kishte kaluar gjatë shekujve, ta mbronte nga armiqtë keqdashës
që e kishin përbuzur dhe të argumentonte të
drejtat kombëtare që i takonin, duke përfshirë
edhe atë të bashkimit të vilajeteve shqiptare në
një vilajet të vetëm, që do të shënonte
një hap drejt autonomisë së Shqipërisë.
Çështjes së aleatëve të shqiptarëve
në luftën e tyre kombëtare iu kushtuan dy traktate
të veçanta. Në njërin prej tyre, të botuar
bullgarisht në Sofje më 1879 nga Jusuf Ali beu, me titull
“Bisedime të ditës që meritojnë vëmendje”,
autori shprehte mendimin se shqiptarët e bullgarët kishin
mjaft interesa të përbashkëta, të cilët
krijonin mundësinë për të qenë bashkëluftëtarë.
Në tjetrën, të botuar greqisht në Athinë
më 1880 nga Thimi Brandi, me titull “Ankime të shqiptarëve”,
mbrohej teza se shqiptarët e grekët rrezikoheshin njësoj
nga rritja e shteteve sllave, se asnjëra nga të dyja palët
nuk mund të shpresonte te Fuqitë e Mëdha, se historia
u diktonte rrugën e bashkëpunimit të ngushtë
politik dhe se këtë bashkëpunim e pengonin vetëm
qarqet zyrtare greke, të cilat mendonin pa të drejtë
se me zhvillimin e saj lëvizja kulturore shqiptare do të
pakësonte shkëlqimin e helenizmit. Një vend të
rëndësishëm në letërsinë politike
të këtyre viteve zë, më në fund, broshura
“Shqiptarët dhe demonstrata navale përpara jurisë
eprore të shtypit”, që një autor anonim shqiptar
e botoi frëngjisht më 1880, për qëndresën
që organizoi Lidhja e Prizrenit në mbrojtje të Ulqinit.
Në këtë broshurë autori u bën një
akuzë të ashpër Fuqive të Mëdha në
përgjithësi dhe qeverisë britanike në veçanti,
të cilat, në vend që të përkrahnin idenë
e krijimit të një shteti kombëtar shqiptar si e vetmja
rrugë e drejtë e zgjidhjes së Krizës Lindore,
dërguan flotën e tyre luftarake për të shtypur
me dhunë të drejtat legjitime të një populli
liridashës.
Shkrimet publicistike dhe traktatet politike trajtojnë po atë
temë që frymëzuan protestat e memorandumet e kësaj
periudhe - njohjen e shqiptarëve në arenën ndërkombëtare
si një komb i formuar plotësisht dhe miratimin e të
drejtës së tyre supreme për të pasur shtetin
kombëtar në kufijtë e tyre etnikë.
Me këto shkrime e traktate autorët sollën një
varg argumentesh historike, filozofike, etnografike, filologjike
e politike, që provonin se shqiptarët i kishin të
gjitha vetitë për të qenë një komb dhe
për të formuar shtetin e vet. Një nga argumentet
e dorës së parë ishte prejardhja e shqiptarëve
nga ilirët, të cilët njiheshin si pasardhës
të pellazgëve, pra, lashtësia e tyre shprehej në
lashtësinë e autoktonisë, të gjuhës e të
kulturës. Ata kritikuan tezën pseudoshkencore të
përhapur në ato vite, sipas së cilës nuk kishte
një gjuhë të vetme shqipe, por aq gjuhë sa ishin
dialektet e saj ose tezën tjetër se të folmet e saj
ishin “dialekte të bastardhuara” të greqishtes
a të latinishtes dhe mbrojtën pikëpamjen, të
cilën e kishin pranuar gjuhëtarët më të
shquar të kohës, se gjuha shqipe ishte një gjuhë
më vete në familjen e gjuhëve indoevropiane, se dallimet
dialektore brenda saj nuk kishin rëndësi themelore dhe
se lidhjet ndërmjet saj e greqishtes ose latinishtes ishin
pak a shumë njësoj si lidhjet ndërmjet gjuhëve
të ndryshme indoevropiane. Po ashtu, ata sollën argumente
të reja me të cilat provuan se shqiptarët e të
gjitha besimeve e të të gjitha krahinave kishin të
njëjtin formim shpirtëror. Shqiptarët, shkruante
Abdyl Frashëri, kanë pasur kulturën e tyre të
veçantë qysh në kohët parahistorike; ata u
kanë qëndruar besnikë, deri në njëfarë
shkalle, traditave të lashta pasi përqafuan jo vetëm
krishterimin, por edhe islamizmin. Në Shqipëri dallimet
fetare, nënvizonte ai, nuk kanë ndonjë rëndësi
përballë dallimeve shoqërore. Shoqëria shqiptare
karakterizohej, sipas tij, nga ndarja në krerë e në
popull dhe jo nga ndarja në myslimanë e të krishterë.
Myslimanët dhe të krishterët shqiptarë, shkruante
Pashko Vasa, “flasin po atë gjuhë, kanë po
ato zakone, vazhdojnë po ato doke dhe po ato tradita. Midis
tyre nuk ka pasur kurrë smirë të rrënjosur,
as armiqësira shekullore. Ndryshimi i fesë nuk ka qenë
kurrë shkak për t’i shtytur në një përçarje
sistematike”.
Pothuajse të gjithë autorët e kësaj periudhe
evokuan në shkrimet e tyre politike figurën e ndritur
të Skënderbeut si mishërim i njësisë kombëtare,
si simbol i atdhedashurisë shqiptare dhe si flamur i luftës
çlirimtare. Në të njëjtën kohë,
nëpërmjet emrit të tij të lavdishëm, ata
u kujtonin sundimtarëve osmanë se shqiptarët ishin
gati, në rast se nuk do t’u njiheshin të drejtat
e tyre kombëtare, të përsëritnin epopenë
e shek. XV. Veç kësaj, ata u kujtonin popujve të
Evropës se vendet e tyre kishin detyrime të mëdha
ndaj Shqipërisë, e cila me luftën e saj heroike që
kishte zhvilluar nën udhëheqjen e Skënderbeut, e
kishte mbrojtur lirinë e tyre nga pushtimi osman. Një
vend të rëndësishëm në publicistikën
e këtyre viteve zunë shkrimet që mbronin karakterin
e programin kombëtar të Lidhjes së Prizrenit nga
akuzat e shpifjet e armiqve të çështjes shqiptare,
të cilët e paraqitnin atë si një organizatë
fanatike islamike të manipuluar nga Porta e Lartë dhe
të drejtuar kundër popujve fqinjë të krishterë.
Sami Frashëri, i cili u dallua më shumë se të
tjerët në këtë fushë, argumentoi me një
varg artikujsh të botuar në shtypin osman se Lidhja e
Prizrenit u formua nga ndërgjegjja kombëtare e shqiptarëve
dhe se Porta e Lartë nuk ka pasur gisht në formimin e
saj. “Si mund të thuhet, - shkruante ai, - se Lidhja
e Prizrenit është formuar mbi bazën e fanatizmit
mysliman, kur aty kanë marrë pjesë pa dallim feje
myslimanë e të krishterë, domethënë mbarë
bijtë e atdheut?”. Porta e Lartë, shkruante Samiu
në një artikull tjetër, jo vetëm “nuk
ka pasur gisht në formimin e saj”, por ajo as “nuk
është në gjendje t’i ndalojë shqiptarët
që të marrin pjesë në të”. Lidhja
e Prizrenit, theksonin njëzëri patriotët e këtyre
viteve, ka për qëllim të mbrojë të drejtat
kombëtare të shqiptarëve dhe nuk drejtohet kundër
kombeve të tjera të Ballkanit. “Lidhja Shqiptare,
- shkruante më 1879 një atdhetar anonim nga Shqipëria
e Mesme, - është lidhje kombëtare. Ajo nuk dëmton
asnjë komb tjetër. Ajo dëshiron, kërkon dhe
përpiqet me të gjitha fuqitë e saj të shpëtojë
kombin e vet duke bashkuar Shqipërinë në një
vilajet të vetëm autonom dhe të shkëputet nga
prapambetja duke zhvilluar shkrimin në gjuhën e kombësisë
së saj. Ajo dëshiron e kërkon të ketë paqe
dhe miqësi me të gjitha kombet që e rrethojnë.
Ajo respekton e nderon të gjitha kombësitë e huaja
dhe të gjitha gjuhët e tjera që mund të ndodhen
në gjirin e saj”.
Më në fund, të gjithë autorët dhanë
të njëjtin vlerësim për politikën e ndjekur
nga Fuqitë e Mëdha në lidhje me çështjen
shqiptare. Të gjithë e dënuan njësoj Traktatin
e Shën-Stefanit dhe Kongresin e Berlinit. Askush nuk pati iluzione
se Fuqitë e Mëdha do t’i merrnin parasysh me vullnetin
e tyre interesat kombëtarë të Shqipërisë.
Ata qenë njëzëri të mendimit, se në kushtet
e atyre viteve rreziku më imediat vinte nga politika pansllaviste
ruse, se me synimet e veta ekspansioniste Perandoria Cariste kërcënonte
jo vetëm ekzistencën e kombësisë shqiptare,
por edhe atë të kombësive të tjera ballkanike,
madje edhe ekzistencën e kombësive sllave të gadishullit.
Sipas mendimit të përgjithshëm të atdhetarëve
shqiptarë, e vetmja rrugëdalje nga situata dramatike,
që kërcënonte jo vetëm Gadishullin Ballkanik,
por edhe Kontinentin Evropian, ishte respektimi i parimit të
kombësisë për tërë popujt. Në rast
se Shqipëria do të copëtohej midis fqinjëve
të saj, Gadishulli Ballkanik nuk do të kishte kurrë
qetësi, pasi shqiptarët nuk do hiqnin asnjëherë
dorë nga lufta për të fituar të drejtat e tyre
kombëtare. Përkundrazi, theksonte Abdyl Frashëri,
në rast se Shqipëria do të fitonte të drejtat
e saj, “do të vijë dita kur Evropa do të bindet
se shqiptarët i shërbejnë çështjes së
njerëzimit dhe të qytetërimit më mirë se
çdo popull tjetër i Lindjes”.
Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip (Shoqëria
e Stambollit-1879)
Hovi që mori lufta për autonominë e Shqipërisë
i dha gjithashtu një shtytje të fuqishme lëvizjes
në fushën e arsimit e të letërsisë shqipe,
të cilat tani synonin jo vetëm të ngrinin në
një shkallë më të lartë ndërgjegjen
atdhetare të masave popullore, por edhe të përballonin
nevojat që shtronte zëvendësimi i administratës
osmane me administratën shqiptare.
Që me themelimin e Lidhjes së Prizrenit, u ndje më
shumë se kurdoherë nevoja e ngutshme për të
caktuar alfabetin e njësuar të gjuhës shqipe dhe
për t’i dhënë fund anarkisë që sundonte
në këtë fushë. Po ashtu, tani u ndje më
shumë se më parë nevoja e ngutshme për të
formuar një organizatë qendrore ose, siç thuhej
atëherë, një shoqëri kulturore, e cila të
merrte përsipër barrën e drejtimit e të organizimit
të përpjekjeve për të ngritur shkolla shqipe
në gjithë vendin dhe për të zhvilluar me ritme
më të shpejta letërsinë shqiptare, duke botuar
tekste shkollore, vepra letrare, broshura shkencore e organe periodike
shqipe.
Nismën për zgjidhjet e këtyre dy detyrave e mori
drejtpërdrejt Komiteti i Stambollit. Për këtë
qëllim ai formoi qysh në fillim të vjeshtës
së vitit 1878 një komision të gjerë prej 25
vetash, i cili ngarkoi një komision të ngushtë me
7 anëtarë (Sami Frashëri, Jani Vreto, Pashko Vasa,
Hoxha Tahsini, Koto Hoxhi, Ibrahim Bërzeshta, Said Toptani),
për të zgjidhur çështjen e alfabetit të
përbashkët.
Sikurse shprehej disa ditë më vonë Thimi Brandi në
një letër që i drejtonte Jani Vretos, formimi i Komisionit
Kulturor u përshëndet si një hap i rëndësishëm
që “do të vinte themelet e gjuhës shqipe”.
Por përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për të
formuar një shoqëri kulturore të ligjshme, e cila
ta zhvillonte lirisht veprimtarinë e saj në Perandorinë
Osmane, përsëri dështuan. Porta e Lartë dhe
nën shembullin e saj Patrikana e Fanarit e kundërshtuan
kërkesën e paraqitur prej tyre si për formimin e
organizatës kulturore, ashtu dhe për botimin e një
gazete shqip.
Ndërsa i vijuan përpjekjet për formimin e shoqërisë
kulturore, atdhetarët u morën me çështjen
e alfabetit. Në fillim të vitit 1879 para komisionit të
alfabetit u paraqitën katër projekte të ndryshme
për shkrimin e shqipes, të cilat u diskutuan duke pasur
parasysh kriteret shkencore, politike e praktike që duheshin
për gjuhën shqipe. Prej tyre komisioni miratoi projektin
e Sami Frashërit, i cili ishte i ndërtuar sipas parimit
fonetik (për çdo tingull një shkronjë) dhe
sipas alfabetit latin, të plotësuar për tinguj të
veçantë të shqipes me shkronja të huajtura
nga alfabeti grek ose të sajuara nga autori. Projektet e tjera
nuk u pranuan për arsye të ndryshme, ose pse mbështeteshin
vetëm në alfabetin grek (J. Vreto), ose pse nuk i përmbaheshin
parimit fonetik (P. Vasa), ose pse për përdorimin e tij
duheshin shtypshkronja të posaçme (H. Tahsini).
Në një letër që anëtarët e komisionit
u dërgonin më 5 mars 1879 bashkatdhetarëve që
banonin në Egjipt, i porositnin të përdornin, sikurse
thuhet aty, “këtë alfabet (të cilin) ne shokë
vëllezër shqiptarë... me një mendje, me një
zemër, me një fjalë, vumë themeli për të
shkruar gjuhën tonë shqipenë”. Ai shënonte
një hap të madh përpara në fushën e lëvizjes
kulturore dhe për rrjedhim pati një përhapje të
gjerë në masën e shqiptarëve. Megjithatë,
edhe ai nuk ishte shumë praktik, pasi shtypshkronjat duhej
të pajiseshin dhe me disa shkronja të posaçme.
Kjo e metë shkaktoi më vonë kundërshtime nga
mjaft personalitete shqiptare, si pasojë e të cilave çështja
e alfabetit të njësuar mbeti përsëri në
rend të ditës.
Tre muaj më vonë, komisioni botoi veprën e parë
me alfabetin e ri, me titull “Alfabetare e gluhësë
shqip”, e cila përmbante, përveç alfabetit
të Stambollit, disa shkrime mësimore të përgatitura
nga Sami Frashëri, Pashko Vasa, Jani Vreto e Koto Hoxhi.
Për të mos e acaruar më shumë pakënaqësinë
e shqiptarëve, të cilët në këtë periudhë
i kishte pushtuar vala e lëvizjes autonomiste, Porta e Lartë
ngurroi të ndërhynte menjëherë kundër kësaj
veprimtarie që po zhvillohej brenda në kryeqytetin e Perandorisë.
Këtë rrethanë e shfrytëzuan atdhetarët
shqiptarë, të cilët shpejtuan të formonin, pa
lejen e qeverisë, edhe shoqërinë kulturore. Pas disa
ditë bisedimesh paraprake, ata thirrën në Stamboll,
më 12 tetor 1879, një konferencë të posaçme,
e cila do të themelonte shoqërinë dhe do të
miratonte statutin e saj, sipas projektit që kishte përgatitur
Jani Vreto qysh në tetorin e vitit të mëparshëm.
Në konferencën e Stambollit morën pjesë 27 veta,
të cilët përfaqësonin, aq sa lejonin rrethanat
politike, popullsinë shqiptare të tri besimeve dhe të
krahinave kryesore të vendit, që nga Kosova deri në
Çamëri. Veç kësaj, ata vinin nga radhët
e të gjitha shtresave shoqërore të Shqipërisë.
Ndërmjet tyre kishte bejlerë çifligarë dhe
intelektualë qytetarë, por shumicën dërrmuese
e përbënin emigrantë me origjinë fshatare, të
cilët kishin lënë vendlindjen për të punuar
në kurbet. Krahas këtyre njerëzve të thjeshtë,
aty morën pjesë edhe figurat më të shquara të
Lidhjes së Prizrenit, të cilët ishin në të
njëjtën kohë edhe anëtarë të Komitetit
të Stambollit, si Abdyl Frashëri, Pashko Vasa, Jani Vreto,
Sami Frashëri, Zija Prishtina etj.
Më 12 tetor 1879 konferenca vendosi themelimin e shoqërisë
kulturore dhe miratoi kanonizmën (statutin) e saj, të
cilën e nënshkruan të gjithë pjesëmarrësit.
Zyrtarisht organizata u quajt “Shoqëria e të Shtypurit
Shkronja Shqip”, kurse shkurtimisht u bë zakon të
thirret “Shoqëria e Shkronjëzave”, ose “Shoqëria
e Stambollit”. Kryetar i saj u zgjodh Sami Frashëri,
kurse pjesëmarrësit e konferencës formuan këshillin
qendror të shoqërisë.
Programi i Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja
Shqip u shpreh në mënyrë të qartë në
kanonizmën e saj. Ai nisej nga teza e shpallur qysh prej rilindësve
të parë, se çdo komb që nuk e shkruan gjuhën
e tij dhe nuk ka alfabetin e vet kombëtar është një
komb i prapambetur. Prandaj qëllimi i shoqërisë ishte
ta nxirrte popullin shqiptar nga prapambetja duke zhvilluar arsimin
kombëtar dhe letërsinë shqipe. Ajo synonte të
mobilizonte në këtë veprimtari të gjithë
shqiptarët atdhetarë, kudo që ndodheshin, në
atdhe ose në mërgim, duke i grumbulluar organizativisht,
në degë krahinore të varura prej qendrës. Ajo
mendonte gjithashtu të krijonte një fond për të
përballuar nevojat materiale të programit të saj.
Fondi do të krijohej nga kuotizacionet e anëtarëve
dhe nga të ardhurat që do të mblidheshin nga shitja
e librave. Sapo të shtoheshin të ardhurat, thuhej në
nenin 18, shoqëria do të pajisej me një shtypshkronjë,
me anën e së cilës do të shtypte libra, gazeta
e revista shqipe. Më vonë, thuhej në nenin 19, kur
të ardhurat do të rriteshin më shumë, shoqëria
do të ngrinte me shpenzimet e saj edhe shkolla shqipe. Këto
shkolla do të ishin krejt të pavarura dhe do të formonin
bërthamën e rrjetit arsimor kombëtar.
Krerët e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja
Shqip iu përveshën punës për të zbatuar
menjëherë programin e saj. Disa javë pas themelimit
të shoqërisë ata shtypën në një shtypshkronjë
të Stambollit kanonizmën e saj, të cilën e shpërndanë
brenda e jashtë Shqipërisë. Në të njëjtën
kohë u nis në Shqipëri një grup aktivistësh
për të ndihmuar në formimin e degëve të
Shoqërisë. Por gjatë vitit 1880 Porta e Lartë
kaloi në reaksion të hapur kundër lëvizjes kulturore
shqiptare. Administrata e saj ndërhyri me ashpërsi dhe
me kërcënime për të ndaluar veprimtarinë
e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip.
Ajo nuk dha leje as për botime librash, as për krijim
degësh, as për ngritje shkollash shqipe. Në të
njëjtën kohë edhe përfaqësues të turkomanëve
e të grekomanëve, të institucioneve klerikale islamike
e ortodokse, ndërmorën një fushatë të egër
kundër veprimtarëve të lëvizjes kulturore shqiptare.
Peshkopi ortodoks i Drinopojës (Gjirokastrës) lëshoi
një mallkim publik kundër shkrimit shqip. Hovi që
mori lëvizja kulturore shqiptare shqetësoi jo vetëm
kishën fanariote, por edhe qeverinë greke. Si pasojë
e këtij shqetësimi, organet shtetërore të Athinës
ndaluan në vjeshtën e vitit 1880 botimin e mëtejshëm
të gazetës “I foni tis Alvanias” dhe filluan
persekutimet kundër botuesit të saj, Anastas Kulluriotit.
Në këto rrethana Shoqëria e të Shtypurit Shkronja
Shqip nuk pati mundësi ta zhvillonte veprimtarinë e saj
kulturore brenda Perandorisë Osmane dhe ca më pak në
Shqipëri. Madje ajo u detyrua të kalonte në ilegalitet.
Ndjekjeve u shpëtoi vetëm dega e Shoqërisë së
Shkronjëzave që u formua më 1880 në Bukuresht
(Rumani), e cila më vonë luajti një rol të rëndësishëm
për plotësimin e programit kulturor të Shoqërisë
së Stambollit.
Letërsia popullore dhe artistike
Një vend të rëndësishëm në lëvizjen
kulturore të viteve të Lidhjes së Prizrenit zë
letërsia popullore dhe artistike shqip.
Në letërsinë popullore një zhvillim shumë
të begatshëm pati epika historike. Në qershor të
vitit 1878, në ditët e themelimit të Lidhjes së
Prizrenit, u botua në Aleksandri të Egjiptit vepra madhore
e Thimi Mitkos “Bëleta shqiptare”, në të
cilën qenë përfshirë mjaft këngë popullore
historike të krijuara gjatë dhjetëvjeçarëve
të mëparshëm nga poetët anonimë të
krahinave të ndryshme të Shqipërisë. Në
hullinë e këtyre këngëve eci edhe vepritmaria
popullore e viteve të Lidhjes së Prizrenit. Si më
parë, edhe tani ajo pati për qëllim të përjetësonte
në vargje ngjarjet tronditëse historike dhe të frymëzonte
brezat e rinj për betejat e ardhshme. Por poezia popullore
historike e kësaj periudhe dallohet nga ajo e dhjetëvjeçarëve
të mëparshëm për frymën e saj më të
theksuar kombëtare. Uniteti kombëtar i shqiptarëve
që krijoi Lidhja e Prizrenit në fushën politike,
u pasqyrua kështu edhe në krijimtarinë popullore
historike.
Sipas traditës, rapsodët popullorë krijimet e tyre
letrare më monumentale ua kushtuan ngjarjeve historike më
të shënuara. Në qerthullin e këtyre ngjarjeve
tani nuk hynë vetëm momentet dramatike madhore, siç
ishin përpjekjet e armatosura me armiqtë e tyre, por edhe
momentet politike kulmore. Kështu, krahas këngëve
epike që iu kushtuan luftës për mbrojtjen e Lëkurësit
e të Gjashtës, të Plavës e të Gucisë,
të Hotit e të Grudës, të Kelmendit e të
Ulqinit, të Slivovës e të Shtimjes, u thurën
gjithashtu këngë historike për kuvendet e Prizrenit
e të Gjirokastrës, të Gjakovës e të Frashërit,
të Shkodrës e të Dibrës, madje edhe për
forume të tilla ndërkombëtare, siç ishte Kongresi
i Berlinit. Po ashtu, tani poetët anonimë u ngritën
monumente në vargje jo vetëm kryetrimave që u shquan
në fushën e luftës, si Mic Sokoli, Ali Ibra, Isuf
Sokoli, Col Delia, Çel Shabani ose Sef Kosharja, por edhe
ideologëve ose udhëheqësve politikë të
Lidhjes së Prizrenit, siç ishin Abdyl Frashëri,
Sulejman Vokshi, Ali pashë Gucia, Haxhi Ymeri (Ymer Prizreni)
etj.
Të gjitha këngët popullore historike të këtyre
viteve kanë karakter epik ose retorik. Pavarësisht se
janë thurur nga rapsodë të viseve të ndryshme
dhe në mënyrë të pavarur nga njëra-tjetra,
ato bashkohen qoftë nga boshti tematik, qoftë nga frymëzimi
atdhetar. Nëpërmjet vargjeve të tyre të pasura
me figura dhe shprehje poetike, autorët anonimë himnizojnë
drejtpërdrejt ose tërthorazi luftën atdhetare të
Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në të njëjtën
kohë ata stigmatizojnë herë me tallje, herë
me sarkazëm armiqtë, kryesisht “shtatë krajlat”
(gjashtë Fuqitë e Mëdha së bashku me Perandorinë
Osmane), rreshtimi i të cilëve kundër Shqipërisë
shkaktonte te shqiptarët jo frikë, por krenari.
Krenaria kombëtare, e lidhur ngushtë me besimin për
të ardhmen, mbizotëron pothuajse në të gjitha
këngët popullore historike të kësaj periudhe.
Shqiptarët janë krenarë, sepse asnjëherë
nuk i kanë lëshuar armët kundër sundimtarit
osman: “Se Shqipnia e ka pas adet / Nga një pashë
me mbyt për vjet!”, thuhet në një këngë
popullore të këtyre viteve. Sef Kosharja nuk e ndien veten
të turpëruar, si dikur kreshnikët mesjetarë,
kur mareshali osman Dervish Pasha e dënoi me varje në
majën e një lisi. Përkundrazi, ai është
krenar se vdes për atdhe (“Po hije m’ka mue, o
djemt’e mi / Se kam lanë shpirtin për Shqipni”).
Në një këngë tjetër popullore, Dervish
Pasha, pasi e shtyp Lidhjen e Prizrenit pyet: Ku ndodhet Sulejman
Vokshi, që nuk po e kap dot? Ku u zhduk populli që shkon
pas tij? Dhe rapsodi përgjigjet: Janë atje lart në
bjeshkë, atje ku zbardhin retë dhe së shpejti do
të takohen përsëri me të (“N’ato
bjeshkë, te retë e bardha / Q’atje nelt, ku zbardhin
ret’/ Kjoft kysmet do’i shihsh opet!”). As Abdyl
Frashëri nuk e ndien veten të mundur ose të turpëruar
kur kalonte përmes Manastirit i lidhur me hekura dhe i shoqëruar
nga xhandarët osmanë, të cilët po e çonin
në burgun e Prizrenit. Përkundrazi, këndon rapsodi
popullor, “emiri i Shqipërisë” (“udhëheqësi”
i Shqipërisë) iu drejtua me krenari e me optimizëm
një konsulli të huaj, i cili qeshi me ironi kur e pa të
lidhur me pranga: “Ne e mbollëm këtë farë
/ Po të tjerë shqiptarë / Do ta korrin më të
mbarë!”.
Edhe letërsia artistike e këtyre viteve u dallua për
karakterin më të theksuar kombëtar luftarak, për
lidhjen e ngushtë me detyrat politike, për rolin më
të fuqishëm edukativ atdhetar dhe për vëllimin
më të pasur të krijimeve letrare.
Vrulli i lëvizjes atdhetare që shpërtheu gjatë
viteve të Lidhjes së Prizrenit tërhoqi në fushën
e letërsisë mjaft pena të reja, por shumica e krijimeve
të tyre letrare mbetën të pabotuara. Përveç
“Alfabetares” dhe “Kanonizmës” së
Shoqërisë së Stambollit, të cilat ishin një
përjashtim, Porta e Lartë nuk lejoi asnjë shkrim
tjetër shqip që të botohej në Perandorinë
Osmane. Por edhe jashtë kufijve të saj mundësitë
e botimit ishin të kufizuara. Vetëm pak shkrime shqipe
arritën të botoheshin në ndonjë organ periodik
të jashtëm, siç ishte gazeta “I foni tis
Alvanias” që dilte në Athinë, ose revista “Iris”,
që shtypej në Bukuresht. Për të siguruar një
përhapje më të gjerë në rradhët e
bashkatdhetarëve, disa krijime letrare shqipe, siç ishte
poema “Mori Shqypni” e Pashko Vasës dhe himni me
titull “Marsejeza” i Thimi Mitkos, u botuan në
fletë qarkulluese dhe u shpërndanë në atdhe
me anën e veprimtarëve të Lidhjes së Prizrenit.
Pati gjithashtu krijime letrare, të cilat u shpërndanë
në dorëshkrim midis bashkatdhetarëve. Kështu
ndodhi, për shembull, me poemën “Shqipëria”,
të shkruar nga Naim Frashëri.
Lëvizja letrare shqipe u zhvillua kryesisht në gjininë
e poezisë luftarake. Kjo u lidh me detyrat politike e kulturore
më të ngutshme që shtroheshin para lëvizjes
kombëtare në përgjithësi dhe Lidhjes së
Prizrenit në veçanti. Si rrjedhim, tematika e rrahur
prej saj ishte po ajo që trajtoi edhe letërsia politike
e atyre viteve. Në çdo poezi spikat thirrja për
bashkimin e shqiptarëve si një trup i vetëm pavarësisht
nga dallimet fetare. Të gjithë autorët e tyre dënojnë
armiqtë e atdheut - Perandorinë Osmane, Fuqitë e
Mëdha, monarkitë ballkanike dhe institucionet klerikale.
Të gjithë lëshojnë kushtrimin për të
rrëmbyer armët jo vetëm për të fituar lirinë
e Shqipërisë, por edhe për të mbrojtur tërësinë
e saj tokësore. Në të njëjtën kohë
ata ftojnë bashkatdhetarët e tyre për të shkruar
gjuhën amtare, lëvrimin e së cilës e vlerësonin
si një armë të fuqishme jo vetëm për përparimin
e vendit, por edhe për thellimin e lëvizjes atdhetare.
Krijimi letrar më i frymëzuar i viteve të Lidhjes
së Prizrenit dhe në të njëjtën kohë
një nga poezitë më përfaqësuese të
mbarë Rilindjes Kombëtare është poema “Mori
Shqypni” e Pashko Vasës. Me një pasuri figurash
poetike, me një patos romantik atdhetar dhe me një gjuhë
të rrjedhshme, autori synon të ngrejë peshë
zemrat e bashkatdhetarëve në luftë për lirinë
e atdheut. Ai e fillon poemën e vet duke kundërvënë
mjerimin e atëhershëm të Shqipërisë me
madhështinë e saj të dikurshme. Shqipëria, këndon
poeti, dikur zonjë e nderuar, nënë trimash të
dëgjuar, të cilët në të kaluarën i
kallnin tmerrin armikut, tani ishte e shtrirë përdhe si
një lis i lartë, gjithkush e shkelte me këmbë
trupin e saj dhe askush nuk e thoshte një fjalë të
ëmbël për të. Pse ndodhte kjo? Kjo ndodhte,
theksonte autori, jo se shqiptarët e kishin humbur trimërinë
dhe atdhedashurinë e dikurshme, por se ishin të përçarë
nga institucionet fetare, se ishin të ndarë nga krerët
në njëqind “çeta” dhe, si rrjedhim,
në vend që të bashkoheshin kundër armiqve, luftonin
kundër njëri-tjetrit. Pas tablosë dramatike, fillon
shpërthimi epik i poetit atdhetar, i cili i fton shqiptarët
të lënë mënjanë fetë, të bashkohen
të gjithë si vëllezër, të lidhen të
gjithë në një besë, të rrëmbejnë
të gjithë armët dhe “Para se të humbasë
kështu Shqipnia / Me pushkë në dorë le të
vdesë trimnia”. Poema arrin pikën e vet kulmore
kur autori lëshon thirrjen për të mbrojtur me çdo
kusht tokën shqiptare: “Asht toka jonë, t’parët
na e kanë lanë / Kush mos e preki! Të vdesim të
tanë! / Të vdesim si burrat qi diqen motit”.
Këtë kalim nga nota heroike për të kalurën
në gjëmën elegjiake për të tashmen, e përdorën
edhe autorë të tjerë të këtyre viteve,
si Thimi Mitkoja, Naim Frashëri dhe Nikolla Çako, pasi
u jepte dorë që të ndiznin me patos atdhetar zemrat
e bashkatdhetarëve në luftën për çështjen
e madhe të Shqipërisë.
Të gjithë krijuesit letrarë të periudhës
së Lidhjes së Prizrenit janë krenarë për
të kaluarën e shqiptarëve, e cila zë fill me
pellazgët parahistorikë, ata krenohen për figurat
e mëdha që kanë hyrë në historinë
e njerëzimit, si Aleksandri i Maqedonisë, Pirroja i Epirit,
sidomos Skënderbeu (që, siç theksonte Naim Frashëri,
i dha “dërmën” Perandorisë Turke) ose
Marko Boçari (që, siç shprehej Nikolla Çako,
fitoi kundër “skllavërisë” osmane). Nëpërmjet
këtyre evokimeve ata i përgjigjeshin në të njëjtën
kohë atij opinioni konservator evropian, që e paraqiste
kombin shqiptar si një popull pa histori. Madje, si poetë,
ata reagonin më me pasion sesa si prozatorë, duke arritur
deri në atë shkallë sa lashtësinë e Shqipërisë
dhe të shqiptarëve nuk e shprehnin me argumente historike,
por me hiperbola letrare (për Naimin Shqipëria ka qenë
gjallë që kur u krijua bota, për Mitkon shqiptarët
kanë lindur para se të formohej hëna).
Ashtu si Pashko Vasa, edhe poetët e tjerë e përshkruajnë
gjendjen e Shqipërisë së atyre viteve me ngjyrat
më të errëta. Ata kanë pika takimi edhe kur
trajtojnë detyrat që shtroheshin para vendit. Ç’na
duhet trimëria, theksonte Naimi, në qoftë se prej
saj nuk fiton gjë Shqipëria? Madje, vijonte ai, sot Shqipëria
ka nevojë jo vetëm për trimërinë e bijve
të saj, por edhe për diturinë e tyre e në mënyrë
të veçantë për lëvrimin e gjuhës
amtare. Në një thirrje të vargëzuar Thimi Mitkoja
u kujtonte bashkatdhetarëve se për të shpëtuar
nga sundimi i huaj dhe për ta ndritur kombin e tyre, duhej
të luftonin për tri çështje: për lirinë,
për vetëligjësinë (autonominë) dhe për
shkrimin e gjuhës shqipe, përveç detyrës që
ishte në rend të ditës - mbrojtja e trojeve shqiptare.
Madje, të pushtuar nga patosi atdhetar, shpeshherë ata
shkuan më larg se kërkesat që përmbante programi
politik i Lidhjes së Prizrenit. Në shumicën e rasteve
ata u bënë thirrje vëllezërve të tyre jo
aq për “vetëligjësi”, sesa për “zbimin
e Turqisë” dhe “lirinë e Shqipërisë”,
si në kohën e Skënderbeut.
Karakteristikë tjetër e përbashkët e poetëve
të këtyre viteve ishte optimizmi për të ardhmen
e atdheut. Ashtu si në shkrimet politike, edhe në krijimet
letrare autorët ishin të bindur se, me djem trima si ata
që luftuan në Guci dhe me udhëheqës të
ndritur si Abdyl Frashëri me shokë, Shqipëria e robëruar
dhe e prapambetur do ta fitonte një ditë lirinë e
humbur e do të hynte shpejt në rrugën e qytetërimit.
Në një poezi greqisht, një poet anomin e shprehte
optimizmin e vet për luftën e mëtejshme të shqiptarëve
me këto katër vargje: “Sa kohë jetojnë
bijtë e Gjergjit të Madh / në Shqipëri, / Sa
kohë që ata kanë moshën rinore / dhe shquhen
për trimëri, / Sapo të vijë pranvera dhe tërfili
/ të mbijë përsëri, / Karejfili? i shqiptarit
do të ushtojë / prapë për liri!”.
7. LUFTA PËR REALIZIMIN
E AUTONOMISË
DHE SHTYPJA E LIDHJES SË PRIZRENIT
Kryengritja e armatosur dhe formimi i qeverisë së
përkohshme (dhjetor 1880-janar 1881)
Pas dorëzimit të Ulqinit forcat politike shqiptare dhe
veçanërisht Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përqendruan
vëmendjen në dy çështje kryesore: në
atë të pretendimeve greke ndaj Çamërisë
dhe në problemin e të drejtave autonomiste të Shqipërisë.
Në këtë periudhë u rrit më tej vendosmëria
e shqiptarëve për të mos i lëshuar Greqisë
asnjë pëllëmbë tokë të Çamërisë.
Të gjitha forcat atdhetare kishin qëndrim të njëjtë
për këtë çështje, vijuan të kërkonin
që Protokolli nr.13 të korrigjohej në mënyrë
të tillë që Greqia të kënaqej jo me vise
shqiptare, por me troje greke në Thesali.
Edhe Porta e Lartë, duke qenë e bindur se përdorimi
i dhunës për t’i detyruar shqiptarët të
hiqnin dorë nga Çamëria do të shkaktonte një
kryengritje të re, me përmasa të mëdha në
Shqipëri, po kundërshtonte zbatimin me forcë të
këtij vendimi. Stambolli u përpoq të përfitonte
nga zvarritja e çështjes së Çamërisë
për të marrë masat për rivendosjen e autoritetit
të tij të tronditur në Shqipëri dhe për
të shtypur lëvizjen autonomiste. Megjithëse krahu
i moderuar i Lidhjes Shqiptare hoqi dorë nga lufta për
autonominë e Shqipërisë, atdhetarët radikalë
e vazhduan atë më me forcë pas ngjarjeve të
Ulqinit. Në një mbledhje të veçantë që
u mbajt në Prizren në nëntor, në të cilën
mori pjesë edhe Abdyl Frashëri, u vendos që ky (Abdyl
Frashëri) të nisej për në Stamboll për
t’i paraqitur edhe njëherë Portës së Lartë
kërkesën për bashkimin e vilajeteve dhe veç
kësaj kryengritja kundërosmane të niste sapo të
shihej se Porta e Lartë do të kalonte në sulm kundër
Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Qysh në javën e parë të muajit dhjetor 1880
Porta e Lartë filloi të kalonte shkallë-shkallë
në sulm kundër lëvizjes autonomiste shqiptare. Goditjen
e parë ua dha forcave atdhetare në Shkodër. Menjëherë
pasi përfundoi dorëzimin e Ulqinit, Dervish Pasha u turr
me egërsi të jashtëzakonshme kundër organeve
të Lidhjes së Prizrenit në vilajetin e Shkodrës,
të cilat arriti t’i shpërndante me terror, duke
rivendosur pushtetin e administratës centraliste osmane. Mareshali
turk u tregua më i egër me partizanët e lëvizjes
autonomiste, sesa me pjesëmarrësit e luftës së
Ulqinit. Më 11 dhjetor ai arrestoi pabesisht dhe internoi në
Anadoll edhe figura të tilla si Hodo Sokolin e Preng Bibë
Dodën, të cilët nuk morën pjesë në
luftën e Ulqinit, por ishin përkrahës të kërkesave
autonomiste, ndërsa Daut Boriçin e izoloi në Stamboll.
Arrestime të tjera ndërmori ai në qytetin e Shkodrës.
Disa ditë më vonë Porta e Lartë e thirri në
Stamboll Dervish Pashën dhe i ngarkoi detyrën të
hartonte planin e një ekspedite të madhe ushtarake kundër
Shqipërisë, për të shtypur në mbarë
vendin Lidhjen Shqiptare dhe prirjen e saj për kryengritje
të armatosur kundërosmane. Në relacionin që
i paraqiti sulltanit më 27 dhjetor, Dervish Pasha kërkonte
që lëvizja autonomiste shqiptare të shtypej para
se të shpërthente një kryengritje e përgjithshme
e armatosur dhe për këtë qëllim të dërgoheshin
në Shqipëri 40 batalione ushtarësh me dy qendra drejtuese,
njëra në Shkodër, tjetra në Shkup, që ekspedita
ushtarake të fillonte në Veri dhe pas zgjidhjes së
çështjes së Çamërisë të shtrihej
edhe në Shqipërinë e Jugut. Në të njëjtën
kohë sulltan Abdyl Hamiti II u drejtoi shqiptarëve një
thirrje të jashtëzakonshme, ku i cilësonte të
gjithë ata që kërkonin krijimin e një vilajeti
të vetëm shqiptar si armiqtë më të rrezikshëm
të Perandorisë Osmane.
Udhëheqësit shqiptarë i morën vesh synimet e
Stambollit, prandaj i shpejtuan përgatitjet për organizimin
e aksionit të armatosur autonomist. Sipas planit të tyre,
ai do të fillonte në vilajetin e Kosovës, do të
shtrihej menjëherë në vilajetin e Janinës dhe
pastaj do të përhapej në viset shqiptare të
dy vilajeteve të tjera.
Në Kosovë veprimet e armatosura filluan në sanxhakun
e Prizrenit, qysh në muajin dhjetor 1880, me një varg
sulmesh nga ana e fshatarëve kundër administratës
osmane. Fill pas tyre u ngritën banorët e Prizrenit, të
cilët dëbuan nga qyteti mytesarifin e sanxhakut së
bashku me nëpunësit e huaj. Këtu mbërriti në
ato ditë edhe Abdyl Frashëri, që u largua fshehurazi
nga Stambolli. Brenda pak ditëve qytete e krahina të tjera,
si Shkupi, Gjakova, Luma e Gucia, u çliruan e u pastruan
nga administrata perandorake dhe u bashkuan me pushtetin e ri që
u ngrit në Prizren.
Vrulli i lëvizjes kundërosmane i nxiti udhëheqësit
kryesorë të rrymës radikale, të grumbulluar
në Prizren, të bënin hapat e parë për zbatimin
e programit të tyre autonomist. Në fund të dhjetorit
ata riorganizuan Komitetin Kombëtar të Lidhjes Shqiptare,
ku mbeti shumica e anëtarëve të mëparshëm,
që ishin edhe ndër themeluesit e saj, si Ymer Prizreni,
Abdyl Frashëri, Sulejman Vokshi, Shuaip Spahiu, Ali Ibra etj.
Komiteti Kombëtar mori vendime të rëndësishme:
të përhapte kryengritjen kundërosmane në krejt
vilajetin e Kosovës dhe të thërriste mbledhjen e
Kuvendit të Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare
për të formuar qeverinë e përkohshme.
Kuvendi i Jashtëzakonshëm i Lidhjes Shqiptare u mblodh
në Prizren në fillim të dhjetëditëshit
të dytë të muajit janar. Në Kuvend mbajti një
fjalim programatik Abdyl Frashëri, në të cilin tha,
midis të tjerave: “Porta e Lartë nuk do që
të bëjë asgjë për Shqipërinë.
Ajo i trajton me përbuzjen më të madhe si lutjet
tona, ashtu edhe neve… Le të mendojmë e le të
punojmë për vete dhe të mos ketë asnjë
ndryshim ndërmjet toskëve e gegëve. Të jemi
të gjithë shqiptarë dhe të formojmë një
Shqipëri të bashkuar”. Me këtë formulim
Abdyl Frashëri nënkuptonte krijimin e “një
shteti autonom shqiptar”, i cili, nëse nuk do të
njihej nga Stambolli dhe do të sigurohej me anën e kryengritjes
së armatosur, do të shpinte vetvetiu në shpalljen
e pavarësisë së plotë të Shqipërisë.
Në përfundim të punimeve Kuvendi i Jashtëzakonshëm
miratoi, me pak ndryshime, Komitetin Kombëtar të mëparshëm
të Lidhjes Shqiptare. Duke marrë parasysh detyrën
e re që shtrohej para vendit - zëvendësimin e administratës
osmane me administratën shqiptare autonome - Kuvendi e veshi
organin qendror të Lidhjes Shqiptare me funksione të plota
pushtetore. Për këtë qëllim ai e shpalli Komitetin
Kombëtar qeveri të përkohshme me kryetar Ymer Prizrenin,
nënkryetar Shuaip Spahiun dhe me dhjetë anëtarë,
midis të cilëve ishin Abdyl Frashëri, i ngarkuar
për punët e jashtme dhe Sulejman Vokshi, i ngarkuar për
punët ushtarake.
Fill pas formimit të saj qeveria e përkohshme u përpoq
ta përhapte flakën e kryengritjes çlirimtare në
viset e tjera të vilajetit të Kosovës e të shtrinte
pushtetin e saj në gjithë vilajetin e Kosovës dhe
shkallë-shkallë edhe në tre vilajetet e tjera shqiptare.
Në të njëjtën kohë ajo iu përvesh
organizimit të forcave ushtarake. Brenda pak ditëve u
formuan njësi ushtarake të rregullta dhe pranë tyre
reparte shëtitëse që do të shërbenin ku
ta lypte nevoja. Në viset e çliruara u ngrit menjëherë
administrata shqiptare, e cila hyri nën vartësinë
e qeverisë së përkohshme të Prizrenit.
Lëvizja e armatosur autonomiste u përhap me shpejtësi
edhe në viset e tjera të vilajetit të Kosovës.
Në saje të përkrahjes që gjetën në
masat popullore, repartet e Lidhjes Shqiptare të komanduara
nga Sulejman Vokshi, më 4 janar shtinë në dorë
Shkupin, më 18 janar çliruan pa luftë Prishtinën
(kryeqendrën e vilajetit) dhe më 25 janar Mitrovicën.
Ndërkohë u lidhën me qeverinë e përkohshme
edhe qytetet e tjera të vilajetit të Kosovës, si
Peja, Ferizaj, Vuçiterna etj. Nëpunësit e lartë
turq u dëbuan nga të gjitha këto qendra, ku u vendos
autoriteti i Lidhjes. Garnizonet e dobëta turke u detyruan
të mbylleshin në pika të caktuara, prej nga nuk mund
të dilnin pa dorëzuar më parë armët. Forcat
e Lidhjes Shqiptare zunë urat hekurudhore në mënyrë
që të pengohej ardhja e përforcimeve ushtarake osmane.
Shoqëria e trenave me qendër në Shkup mori urdhër
të mos transportonte trupa e municione për ushtrinë
turke.
Në shkurt autoriteti i qeverisë së përkohshme
u shtri në Tetovë, në Gostivar e në Dibër.
Në Dibër dëbimi i nëpunësve turq ndeshi
në kundërshtimin e feudalëve sulltanistë, që
kryesoheshin nga Sadik pashë Hoxholli, të cilët,
duke mos pasur mbështetje në popullsinë vendase,
thirrën në ndihmë dy batalione turke nga Manastiri.
Qeveria e përkohshme e Prizrenit dërgoi në Dibër
Abdyl Frashërin, që u vendos drejtpërdrejt në
selinë e prefekturës, para së cilës u mbajt
një miting i madh. Duke iu përgjigjur thirrjes së
Abdylit, që në fjalën e tij u kërkoi dibranëve
të bashkoheshin me qeverinë e përkohshme, popullsia
e Dibrës së Sipërme, qytetarë e malësorë,
dëboi më 19 shkurt mytesarifin turk dhe vendosi pushtetin
e Lidhjes Shqiptare. Dibra u lidh kështu me qeverinë e
përkohshme.
Porta e Lartë u përpoq t’i mbyste me anën e
censurës lajmet mbi ngjarjet tronditëse që po zhvilloheshin
në Kosovë. Madje jo vetëm shtypi turk, por edhe shtypi
ndërkombëtar nuk botoi asgjë mbi këto ngjarje.
Atdhetarëve shqiptarë nuk u mbeti asnjë mjet në
dorë për të njoftuar zhvillimin e lëvizjes autonomiste,
përveçse letrave personale që shkëmbenin fshehurazi
ndërmjet tyre. Në një letër të tillë
që Sami Frashëri i dërgonte nga Stambolli Jeronim
de Radës në Itali në valën e këtyre ngjarjeve,
më 20 shkurt 1881, shkruante: “Lidhja e Shqiptarëve
që ka kërthizën në Prizren, në Gegëri,
ka kërkuar shumë herë, që nga tre vjet e tëhu,
bashkimin e Shqipërisë me një provincë me autonomi;
po mbretëria gjer më sot e kish gënjyer me fjalë.
Këtë herë shqiptarët e kuptuan fort mirë
që mbretëria nuk do të bënjë gjë kurrë
për ta, dhe Lidhja e Prizrenit ka nevojë të bashkojë
Shqipërinë e ta bënjë një me autonomi,
a mbase me shkëputje fare pas punësë. Kështu
Lidhja mori emrin e guvernës së përdorme (qeverisë
së përkohshme - shën. i aut.) dhe përzuri guvernatorët
turq nga gjithë vilajeti i Kosovës dhe nga Prizreni, nga
Gjakova, nga Tetova, nga Dibra etj. 10 000 shqiptarë të
armatosur kanë zënë Shkupin dhe udhënë
e hekurtë; 10 000 të tjerë po bëhen gati për
t’u unjur në Toskëri. Për pak kohë do
të dëgjoni një kryengritje të madhe në
Shqipëri”.
Në të vërtetë, në fund të shkurtit
qeveria e përkohshme arriti të shtrinte autoritetin e
saj në katër nga pesë sanxhakët e vilajetit
të Kosovës (me përjashtim të Novi Pazarit):
në të Prizrenit, të Pejës, të Shkupit e
të Prishtinës. Pushteti i ri u krijua nëpërmjet
shndërrimit të komiteteve të mëparshme të
Lidhjes në organe pushteti në çdo sanxhak. Po kështu
ndodhi edhe me komitetet e kazave që vareshin nga ato të
sanxhakëve.
Qeveria e përkohshme synonte ta shtrinte kryengritjen e armatosur
çlirimtare në krejt viset shqiptare, në vilajetin
e Shkodrës, në Shqipërinë e Mesme e të
Jugut. Një kujdes të veçantë i kushtoi ajo
sanxhakut të Dibrës, si një hallkë që lidhte
gjithë trevat shqiptare.
Veprimtaria e qeverisë së përkohshme u përqendrua
në ngritjen e forcave të armatosura shqiptare, në
vendosjen e rendit publik, në organizimin e administratës
së re e sidomos të gjykatave shqiptare (që u krijuan
në çdo sanxhak duke zëvendësuar ato osmane),
në krijimin e një buxheti të shtetit shqiptar, nëpërmjet
përqendrimit në duart e Lidhjes të taksave shtetërore.
Krahas veprimeve ushtarake, të cilat çuan në çlirimin
e shpejtë të vilajetit të Kosovës dhe të
disa viseve të vilajetit të Manastirit, qeveria e përkohshme
i kushtoi kujdes të veçantë edhe ngritjes së
pushtetit të ri shqiptar. Administrata e re që u ngrit
në viset e çliruara u pastrua jo vetëm nga funksionarët
turq, por edhe nga ata sulltanistë shqiptarë. U morën
masa të rrepta kundër veprimeve arbitrare dhe shpërdorimit
të funksioneve pushtetore nga nëpunësit e pandërgjegjshëm.
Duke i dhënë një rëndësi të madhe
vendosjes së një qetësie shembullore, organet e Lidhjes
Shqiptare ndoqën me ashpërsi të gjithë keqbërësit
e arratisur. Masa të rrepta u morën gjithashtu edhe kundër
parisë reaksionare, që u përpoq të minonte pushtetin
e ri me veprimtarinë e saj armiqësore. Mjaft prej përfaqësuesve
të saj u arrestuan. Për sukseset që pati pushteti
i ri i vendosur nga Lidhja Shqiptare në viset e Kosovës,
kryekonsulli austro-hungarez raportonte nga Shkodra, më 5 mars
1881, midis të tjerave: “ ... Edhe nëpunësit
më të vegjël janë caktuar nga Lidhja; gjyqtar
është një qytetar i Prizrenit; taksat që nxirren
nga popullsia derdhen në llogari të Lidhjes; nëpunësit
i marrin rrogat rregullisht. Lidhja ka kujdes për mbajtjen
e rendit qoftë në qytet, qoftë në fshat. Sigurimi
publik tani është shumë më në rregull se
ç’ishte në kohën kur administratën e
drejtonin funksionarët e sulltanit”.
Sukseset që arriti lëvizja çlirimtare në Kosovë
ngjallën një entuziazëm të madh në radhët
e atdhetarëve shqiptarë. Madje shumë prej tyre filluan
të shpresonin se me këtë hov që po merrte aksioni
revolucionar çlirimtar po krijohej mundësia për
të fituar jo vetëm autonominë e Shqipërisë,
por “mbase”, siç shprehej Sami Frashëri
ato ditë, edhe shkëputjen e saj të plotë nga
Perandoria Osmane. Në këto rrethana qarqet atdhetare filluan
të mendonin edhe për formën e qeverisjes që
duhej të kishte shteti i ardhshëm shqiptar. Lidhur me
formën e regjimit, opinioni publik shqiptar anonte kryesisht
nga regjimi monarkist. Ai e përfytyronte Shqipërinë
e lirë si një principatë a si një mbretëri
me një fisnik shqiptar ose të huaj në krye. Sipas
këtij koncepti, Shqipëria nuk duhej të bënte
përjashtim nga vendet e tjera të Ballkanit që u formuan
si shtete monarkiste. Përkrahësit e regjimit republikan
ishin më të pakët. Ndër ta u shqua Sami Frashëri,
i cili propozonte për Shqipërinë një zgjidhje
origjinale, një republikë me një kryesi kolegjiale.
“Në u bëftë dot Shqipëria më vete,
- shkruante Sami Frashëri në letrën e përmendur
drejtuar De Radës, - nuk do të kemi nevojë për
princër as të krishterë as muhamedanë që
të na rrjepnë e të na pinë gjaknë. Vendi
ynë mund edhe do të guvernohet (të qeveriset - shën.
i aut.) prej një farë dhimokratije, prej pleqet”.
Kjo pikëpamje për të vendosur në Shqipëri
një regjim republikan me një presidencë kolegjale
përfaqësonte mendimin më përparimtar të
shprehur deri atëherë nga lëvizja demokratike shqiptare.
Pas sukseseve që korri lëvizja në vilajetin e Kosovës
e në sanxhakun e Dibrës, pritej që ajo të shtrihej
edhe në viset e tjera të vendit. Në të vërtetë,
në Shqipërinë e Jugut atdhetarët prisnin çastin
e përshtatshëm për t’u hedhur në veprim.
Shenjën do ta jepte Abdyl Frashëri në varësi
të ecurisë të bisedimeve turko-greke dhe të
zhvillimit të ngjarjeve në Kosovë. Meqenëse
këtu Porta e Lartë kishte përqendruar forca ushtarake
të mëdha për të përballuar një sulm
të mundshëm nga ana e Greqisë, qeveria e përkohshme
e Prizrenit filloi të përgatiste reparte vullnetarësh
për të ndihmuar kryengritësit e vilajetit të
Janinës, sapo këta të hidheshin në veprim. Por
pikërisht ato ditë u krijua një gjendje ndërkombëtare
shumë e ndërlikuar, e cila e pengoi shtrirjen e lëvizjes
në viset jugore.
Ngjarjet e reja në Shqipëri, të cilat po çonin
në prishjen e status quo-së në Evropën Juglindore,
pra në ndryshimin e hartës politike të Kongresit
të Berlinit, shqetësuan jo vetëm Portën e Lartë,
por edhe Fuqitë e Mëdha. Shqetësimin e tyre e rriti
më tej qëndrimi i Greqisë, e cila, duke përfituar
nga kryengritja shqiptare, filloi ta kërcënonte Perandorinë
Osmane me luftë për ta detyruar që t’i lëshonte
asaj Çamërinë e Thesalinë. Ndërlikimet
e mëdha që po krijoheshin në Gadishullin Ballkanik
nga sukseset e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare i detyruan
Fuqitë e Mëdha të ndërhynin energjikisht për
t’i detyruar Stambollin e Athinën që t’i jepnin
fund çështjes së kufirit turko-grek, me qëllim
që Porta e Lartë t’i kishte duart të lira për
të shtypur Lidhjen e Prizrenit dhe kryengritjen e saj të
armatosur.
Për t’i bërë ballë këtij komploti
ndërkombëtar që po organizohej kundër Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare, udhëheqësit e Lidhjes së
Prizrenit u orvatën përsëri të siguronin një
pikëmbështetje të jashtme. Rastin ua dha Greqia me
gatishmërinë e saj për të hyrë në
luftë kundër Perandorisë Osmane. Në këto
rrethana, udhëheqësit e lëvizjes kombëtare me
Abdyl Frashërin në krye, u kthyen te projekti i tyre i
vjetër për të lidhur një aleancë politike
e ushtarake me Greqinë, sipas së cilës, në përfundim
të luftës së përbashkët kundër Stambollit,
Athina do të aneksonte provincën greke të Thesalisë,
kurse shqiptarët do të fitonin pavarësinë kombëtare
në kufijtë e tyre etnikë, duke përfshirë
këtu edhe viset shqiptare të Çamërisë.
Në fillim qeveria e Athinës u tregua e interesuar për
bisedimet shqiptaro-greke, të cilat u zhvilluan në Korfuz.
Por shpejt u pa se ajo nuk kishte hequr dorë nga platforma
e saj, që parashikonte aneksimin e vilajetit të Janinës
nga Greqia dhe bashkimin e Shqipërisë me Greqinë
në formën e një shteti dualist. Veç kësaj,
ndërsa vijonin bisedimet e Korfuzit, presioni i Fuqive të
Mëdha ndaj Stambollit dhe Athinës u rrit aq shumë,
sa Porta e Lartë e qeveria greke u detyruan të bënin
lëshime dhe t’i jepnin fund grindjes rreth kufirit të
tyre të ri. Sipas protokollit, që u nënshkrua më
27 mars 1881, Perandoria Osmane pranoi t’i lëshonte Greqisë
pjesën më të madhe të Thesalisë, afërsisht
deri në lumin Selemvria dhe një pjesë shumë
të vogël në këndin juglindor të Epirit,
konkretisht qytetin e Artës së bashku me rrethinat e tij.
Ky vendim i Fuqive të Mëdha u mor për shkak të
qëndresës gati trevjeçare të Lidhjes Shqiptare,
e cila luftoi me vendosmëri për të mos lëshuar
asnjë pëllëmbë tokë shqiptare në vilajetin
e Janinës (Epir).
Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj çështjes
shqiptare dhe ndërhyrjet e konsujve të tyre kundër
lëvizjes autonomiste ushtruan një ndikim negativ në
zhvillimin e mëtejshëm të ngjarjeve në Shqipërinë
e Jugut. Veç kësaj, me nënshkrimin e marrëveshjes
turko-greke, Athina nuk dëshironte më trazira në
vilajetin e Janinës. Madje tani lindi rreziku që, sapo
të shpërthente kryengritja autonomiste në Shqipërinë
e Jugut, Greqia t’i sulmonte shqiptarët prapa krahëve
për të bërë aneksimin e vilajetit të Janinës.
Në këto rrethana atdhetarët shqiptarë të
viseve jugore ngurruan të fillonin veprimet kryengritëse
kundër Portës së Lartë.
Betejat e fundit të Lidhjes dhe shtypja e saj (prill
1881)
Sapo u bind se çështja e kufirit turko-grek po hynte
në rrugën e zgjidhjes, Porta e Lartë mendoi se tashmë
i kishte duart të lira për të shtypur me forcë
lëvizjen autonomiste shqiptare. Për këtë qëllim,
disa ditë përpara se të nënshkruhej protokolli
i marrëveshjes së kufirit, ajo i dha urdhër Dervish
Pashës që të vinte në zbatim planin e ekspeditës
ushtarake kundër Shqipërisë. Atij iu dha grada e
kryegjeneralit dhe detyra e kryekomandantit të Rumelisë,
domethënë të forcave të armatosura të dislokuara
në vilajetet e Kosovës, të Manastirit, të Janinës,
të Shkodrës e të Selanikut. Ekspedita e tij, e përbërë
nga 30 batalione, do të ndihmohej edhe nga garnizonet ushtarake
të vendosura në qytetet e Kosovës. Ekspedita do të
kishte edhe 7 gjeneralë të tjerë nën komandën
e Dervish Pashës.
Goditjen e parë ushtria osmane ia dha Komitetit të Lidhjes
Shqiptare në Shkup, të kryesuar nga Jashar bej Shkupi.
Ky komitet, ndryshe nga ata të qyteteve të tjera te Kosovës,
nuk preku as administratën osmane, as mytesarifin dhe as garnizonin
turk të qytetit. Ai nuk pengoi gjithashtu futjen e forcave
të tjera ushtarake osmane më 27 shkurt 1881 dhe vendosjen
këtu të Ibrahim Pashës si komandant i garnizonit.
Më 23 mars Ibrahim Pasha thirri në selinë e tij 11
anëtarët e Komitetit të Lidhjes për Shkupin
me Jashar bej Shkupin në krye, të cilët i arrestoi
pabesisht.
Pushtimi i Shkupit, pati rëndësi të madhe për
forcat osmane, pasi për nga madhësia dhe pozita strategjike
qyteti ishte një pikëmbështetje e fortë për
zhvillimin e ekspeditës së tyre në mbarë vilajetin
e Kosovës. Për këtë arsye, gjatë ditëve
të mëvonshme u shpërngulën nga Selaniku në
Shkup forcat kryesore të ekspeditës ushtarake osmane (30
batalione me rreth 20 mijë ushtarë). Më 7 prill 1881
arriti edhe vetë Dervish Pasha, i cili vendosi këtu shtabin
e vet. Në të njëjtën kohë aty u shpall
shtetrrethimi dhe filluan arrestimet. Për të ngjallur
terror në popull, të gjithë anëtarët e
arrestuar të Komitetit të Lidhjes, pasi i shëtitën
në rrugë të lidhur me hekura, i dërguan në
burgun e Selanikut dhe më vonë i internuan në ishullin
e Rodosit, në detin Egje.
Sapo ra Shkupi, Lidhja Shqiptare lëshoi kushtrimin në
mbarë Kosovën për të rrëmbyer armët
dhe për t’i bërë ballë ekspeditës
osmane. Qeveria e përkohshme formoi shtabin e mbrojtjes me
25 anëtarë, nga të cilët njihen deri më
sot Sulejman Vokshi (që ishte edhe komandant i tij), Ali Ibra,
Mic Sokoli, Binak Alia, Sef Kosharja, Halim Efendiu, Zeqirja Aga,
Mullah Hyseni, Mustafa Aga, Halil Efendiu etj. Në kohën
e fillimit të ekspeditës ushtarake shtabi kishte vetëm
5 mijë luftëtarë. Përpjekjet për mobilizimin
e forcave të tjera nuk u kurorëzuan me sukses. Qeverisë
së përkohshme i mungonin edhe mjetet financiare për
armatimin dhe mbajtjen e tyre. Udhëheqësit e saj vendosën
t’i përqendronin forcat ushtarake në rrugën
Ferizaj-Prizren dhe ta zhvillonin luftën e armatosur në
qafat e maleve midis Ferizajt e Suharekës, të cilat kontrollonin
rrugën nga mund të kalonte ushtria turke për në
Prizren. Për këtë arsye forcat e para vullnetare
u përqendruan kryesisht në dy pika strategjike: në
Shtimje, ku u vendos edhe shtabi i tyre nën kryesinë e
Sulejman Vokshit; pjesa tjetër zuri vend në pozita më
të përparuara, në afërsi të fshatit Slivovë.
Për të siguruar ndërlidhjen e shpejtë të
shtabit me Prizrenin, u ngrit me të shpejtë në Shtimje
një stacion telegrafik. Sipas planit të shtabit të
ushtrive shqiptare, në rast se qëndresa e Shtimjes do
të thyhej, prita tjetër kundër ushtrive osmane do
të organizohej në Grykat e Carralevës.
Krahas përgatitjeve ushtarake, Lidhja e Prizrenit më 15
prill 1881 u drejtoi një memorandum ambasadorëve të
Fuqive të Mëdha në Stamboll, që ishte dhe akti
i fundit diplomatik i saj, me anën e të cilit, pasi shprehte
vendimin që kishte marrë për të mbrojtur me
armë të drejtat kombëtare, për të siguruar
autonominë e Shqipërisë dhe për ta futur vendin
në rrugën e përparimit e të qytetërimit,
kërkonte ndërhyrjen e kancelarive evropiane për të
ndaluar ekspeditën ndëshkimore osmane.
Por pikërisht në këtë çast vendimtar
u dukën pasojat e dëmshme të qëndrimit të
butë që kishte mbajtur qeveria e përkohshme ndaj
forcave reaksionare, të cilat u vunë në lëvizje
për të penguar mobilizimin në masë të forcave
vullnetare dhe organizimin e shpejtë të qëndresës
së armatosur.
Në këtë gjendje tensioni të jashtëm e të
brendshëm, dy javë pasi ra Shkupi, Dervish Pasha u dha
urdhër ushtrive të veta të marshonin drejt Kosovës
dhe të zinin qytetin Ferizaj. Për të ngjallur terror
në popullsinë shqiptare, gjatë marshimit ushtria
osmane, pasi theu qëndresën e parë që ndeshi
në Grykën e Kaçanikut, bombardoi me artileri fshatrat
që ndodheshin gjatë rrugës. Më 7 prill ajo hyri
në Ferizaj. Të nesërmen arriti këtu edhe Dervish
Pasha së bashku me shtabin e vet. Sapo u vendos në Ferizaj,
ai u dërgoi një ultimatum forcave të Lidhjes duke
i kërcënuar se do të merrte masa ndëshkimore
të rrepta kundër atyre që do të qëllonin
me armë ushtritë osmane. Krerët dhe vullnetarët
e Lidhjes nuk lëvizën nga pozitat e tyre. Vetëm disa
krerë, midis tyre edhe Ali pashë Gucia, u paraqitën
te Dervish Pasha duke i shprehur besnikërinë e tyre ndaj
sulltanit dhe duke dënuar aksionin autonomist të Lidhjes
së Prizrenit.
Dervish Pasha u përgatit për më shumë se dhjetë
ditë para se të nisej ekspedita nga Ferizaj në Prizren.
Pasi dështuan orvatjet e tij për të përçarë
udhëheqësit e Lidhjes, ai ndërmori për katër
ditë me radhë (16-19 prill) disa operacione ushtarake
të kufizuara për të zbuluar numrin e vullnetarëve
shqiptarë dhe pozitat e tyre. Më 20 prill 1881 ushtritë
osmane të ndara në dy kolona morën urdhër të
fillonin sulmin kundër forcave shqiptare të vendosura
në Slivovë dhe në Shtimje.
Ndeshja e parë me ushtritë osmane ndodhi më 20 prill
në Slivovë. Edhe pse me municion të pakët, në
saje të qëndrueshmërisë së tyre shqiptarët
e ndalën për mjaft orë përparimin e armikut.
Por gjendja e tyre u keqësua kur hyri në veprim artileria
fushore turke. Duke parë dëmin që po u shkaktonte
luftëtarëve një bateri e armikut, komandanti i këtij
sektori, Mic Sokoli nga Bujani i Malësisë së Gjakovës,
së bashku me disa luftëtarë të tjerë, lanë
pozicionet mbrojtëse dhe u hodhën drejt kodrës ku
ishte vendosur artileria turke. Qëllimi i tyre ishte të
sulmonin dhe të asgjësonin baterinë e armatosur,
që po u shkaktonte dëme shqiptarëve. Por të
gjithë këta luftëtarë trima, së bashku
me komandantin e tyre Mic Sokolin, u vranë përpara grykave
të topave të artilerisë osmane. Përballë
epërsisë së armikut në numër e në
armatime, shqiptarët, me gjithë heroizmin që treguan,
u detyruan të tërhiqeshin nga Slivova në Shtimje,
ku qëndronin forcat kryesore të Lidhjes së Prizrenit.
Beteja e dytë ndodhi të nesërmen, më 21 prill
1881, në Shtimje. Këtu luftimet qenë më të
përgjakshme se në Slivovë. Në luftimet e ashpra,
të cilat vazhduan më tepër se 2 orë, morën
pjesë edhe vetë anëtarët e shtabit shqiptar,
si Sulejman Vokshi, Ali Ibra, Binak Alia, Rustem Sadria e të
tjerë. Edhe këtu vullnetarët shqiptarë luftuan
me heroizëm të rrallë, por nën breshërinë
e dendur të artilerisë së armikut dhe kur municioni
i armëve të tyre filloi të shteronte, u detyruan
të tërhiqeshin në drejtim të Suharekës.
Në betejat e Slivovës e të Shtimjes të dyja
palët patën shumë të vrarë e të plagosur:
turqit rreth 800 veta, ndërsa shqiptarët 1 200 veta.
Pas Shtimjes forcat e Lidhjes Shqiptare u bënë më
22 prill 1881 tri prita të tjera ushtrive osmane, në Grykën
e Carralevës, në fshatin Dule dhe në hyrje të
Suharekës, por marshimin e tyre nuk e ndalën dot. Të
nesërmen, më 23 prill 1881, pasi theu qëndresën
e shqiptarëve, Dervish Pasha, i shoqëruar nga 7 gjeneralë
dhe me 24 batalione, hyri në Prizren ku shpalli menjëherë
shtetrrethimin dhe bëri arrestime të shumta.
Qëllimi i Portës së Lartë nuk ishte vetëm
që të shtypte kryengritjen e armatosur kundërosmane,
por të mbyste edhe idenë e autonomisë së Shqipërisë,
duke përfshirë këtu edhe kërkesën për
formimin e një vilajeti të vetëm shqiptar. Për
këtë, pasi shtypi qëndresën në Prizren,
Dervish Pasha thirri këtu më 30 prill krerët e dikurshëm
të Lidhjes për sanxhakët e Prizrenit, të Prishtinës,
të Pejës, të Mitrovicës, të Shkupit, të
Dibrës, të Shkodrës, të Manastirit etj., si
edhe përfaqësuesit e qarqeve sulltaniste. Ai u kërkoi
atyre të nënshkruanin një deklaratë, ku dënohej
veprimtaria e Lidhjes Shqiptare dhe sidomos kërkesa e saj për
bashkimin e vilajeteve shqiptare, të cilën e quante një
akt armiqësor. Këtu erdhën kryesisht krerët
sulltanistë dhe vetëm disa nga drejtuesit e moderuar të
Lidhjes, si Ali pashë Gucia, Iljaz pashë Dibra, Hasan
pashë Dervalla dhe Esat pashë Tetova, të cilët
e nënshkruan deklaratën e Dervish Pashës. Si rrjedhim,
krerët e moderuar, që e dënuan me shkrim idenë
e vilajetit autonom, u quajtën nga sulltani të falur,
madje disa prej tyre, si Ali pashë Gucia etj., u emëruan
në poste të rëndësishme në administratën
e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit.
Epërsia e ushtrisë osmane, kapitullimi i elementëve
të moderuar dhe pushtimi i shpejtë i Prizrenit shkaktuan
tronditje të thellë në opinionin publik të vendit.
Megjithatë, udhëheqësit e Lidhjes vendosën ta
vazhdonin më tej qëndresën kundër ushtrive osmane.
Vatrat e qëndresës tani duhej të organizoheshin në
Gjakovë e në Dibër. Për organizimin e tyre shkuan
Sulejman Vokshi në Gjakovë dhe Abdyl Frashëri në
Dibër.
Sipas planit të ri, forcat dibrane duhej të sulmonin Shkupin
për t’u marrë krahët ushtrive osmane, gjë
që do të ndihmonte vullnetarët gjakovarë të
kundërsulmonin për të rimarrë Prizrenin. Por
në Dibër Abdyl Frashëri gjeti një gjendje të
ndryshuar. Këtu dibranët nuk deshën të largoheshin
nga Dibra për të luftuar kundër Dervish Pashës
në Kosovë, sepse mendonin se forcat turke do të sulmonin
fshatrat rreth qytetit. Prandaj malësorët dibranë
vendosën që ta kundërshtonin ushtrinë osmane
në viset e tyre.
Në Gjakovë Sulejman Vokshi gjeti kushte më të
favorshme. Me gjithë reaksionin e disave prej parisë feudale,
qyteti e malësia ndodheshin ende nën autoritetin e degës
së Lidhjes Shqiptare. Udhëheqësit e saj arritën
të mobilizonin forca të shumta, sidomos nga radhët
e malësorëve të Krasniqit e të Gashit. Por vullnetarët
e mobilizuar nuk ishin të mjaftueshëm për një
sulm kundër Prizrenit. Si rrjedhim, edhe forcat gjakovare qëndruan
në mbrojtje të krahinës së tyre. Vendosmëria
e tyre e detyroi Dervish Pashën të priste ardhjen e forcave
të tjera përpara se të ndërmerrte sulmin kundër
Gjakovës. Sulmi u zhvillua një muaj më vonë,
në maj 1881. Pasi morën Gjakovën, ushtritë osmane
shtinë nën kontrollin e tyre të gjitha qytetet e
tjera të Kosovës. Por në malësitë e Gjakovës,
të Dibrës e të Lumës qëndresa e armatosur
kundër ushtrive osmane vazhdoi me sulme e kundërsulme
nga të dyja palët, deri në vjeshtë 1881.
Në përfundim të ekspeditës ushtarake osmane,
Lidhja Shqiptare e Prizrenit u shpërnda. Pushtetin në
vilajetin e Kosovës e mori kudo administrata e Portës
së Lartë. Vendosja e saj u shoqërua me një terror
të pashembullt për Shqipërinë. Dervish Pasha
arrestoi dhe dënoi pa gjyqe rreth 7 mijë veta, udhëheqës
e veprimtarë të Lidhjes, 3 mijë në Kosovë
dhe 4 mijë në vilajetet e Shkodrës, të Manastirit
e të Janinës. Midis të vrarëve në luftimet
që u bënë në Slivovë e në Shtimje,
përveç Mic Sokolit, qenë edhe veprimtarë të
tjerë të Lidhjes dhe luftëtarë të ushtrisë
së saj, si Rustem Sadria, Seit Suhareka, Mehmet Smaili, Ali
Ibrahimi e të tjerë, ndërsa nga ata që u kapën
dhe u ekzekutuan pa gjyq Ali Nimani (oficer karriere), Mulla Hyseni
e Sef Kosharja.
Dervish Pasha u përpoq të shtinte në dorë me
çdo kusht udhëheqësit e lëvizjes autonomiste
shqiptare dhe të qëndresës së armatosur kundërosmane.
Kryetari i qeverisë së përkohshme, Ymer Prizreni,
u fsheh për disa kohë në Malësinë e Gjakovës,
pastaj mërgoi në Mal të Zi (Ulqin). Ai nuk pranoi
asgjë nga ofertat për falje e për ofiqe të larta
që i dha sulltani dhe qëndroi në mërgim derisa
vdiq (1884). Sulejman Vokshi qëndroi gati pesë vjet i
arratisur gjithashtu në Malësinë e Gjakovës.
Gjatë kësaj kohe ai organizoi një kryengritje tjetër
kundër pushtuesit osman, që shpërtheu në Kosovë
më 1885. Me shtypjen e saj u kap dhe u dënua rëndë.
Abdyl Frashëri u nis në këtë kohë për
në Shqipërinë e Jugut. Por Dervish Pasha, i cili
donte ta shtinte me çdo kusht në dorë, u dha urdhra
të rreptë organeve të xhandarmërisë turke
për të zënë të gjitha shtigjet nga mund
të kalonte ai drejt jugut dhe caktoi një shumë të
madhe për atë që do ta kapte të gjallë
ose të vdekur. Abdyli u shpëtoi ndjekjeve qeveritare gjatë
udhëtimit të fshehtë në rrethet e Dibrës,
të Matit, të Krujës e të Tiranës, por në
kohën kur po kapërcente Shkumbinin, në vahun e fshatit
Buqës, afër Elbasanit, u kap nga një patrullë
turke dhe u dërgua në Prizren. Këtu u dënua
nga një gjyq special me vdekje, dënim i cili u kthye në
burgim të përjetshëm. Abdyli u mbajt tre vjet i burgosur
në kalanë e Prizrenit, pastaj u internua së bashku
me familjen në zonën e Marmarasë. Duke qenë
i sëmurë rëndë nga vuajtjet në burg dhe
në internim, Abdyl Frashëri u lejua më 1886 të
kthehej në Stamboll, ku jetoi i izoluar nën vëzhgimin
e policisë derisa vdiq më 1892. U arrestuan gjithashtu
udhëheqës të tjerë të Lidhjes, si Shuaip
Spahiu, Zija Prishtina, Omer efendi Narta, Jusuf Dohoshishti etj.,
që u dënuan me burgime e internime të rënda.
Të njëjtin qëndrim Porta e Lartë mbajti edhe
në vilajetin e Janinës. Edhe këtu, pasi u dënuan
veprimet e lëvizjes atdhetare, valiu i vilajetit, Mustafa Asim
pasha, në fillim të muajit thirri në një mbledhje
të posaçme në Prevezë të gjithë
anëtarët e degëve të Lidhjes Shqiptare të
krahinave të Jugut (49 veta) për të dënuar idenë
e autonomisë së Shqipërisë. Ashtu si në
Prizren, edhe në Prevezë, krerët që nuk pranuan
të hiqnin dorë nga kërkesa për formimin e një
vilajeti të vetëm shqiptar, si Mustafa Nuri Vlora, Omer
pashë Vrioni, Mehmet Ali Vrioni, Dalip bej Përmeti, Seit
bej Gjirokastra, Sulejman bej Dino, Qazim bej Preveza etj., u arrestuan
pabesisht dhe u internuan në Çanak-Kala.
Pas valës së burgimeve dhe të internimeve, Dervish
Pasha iu përvesh detyrës së tretë me të
cilën e kishte ngarkuar Porta e Lartë, funksionimit të
rregullt të administratës shtetërore osmane dhe në
mënyrë të veçantë çarmatimit të
popullsisë, vjeljes së taksave, rekrutimit të nizamëve
dhe ngritjes së gjykatave perandorake në të gjitha
trojet shqiptare. Për plotësimin e kësaj detyre ai
qëndroi në Shqipëri bashkë me forcat e tij deri
në fund të vitit 1881.
Por, me gjithë terrorin e egër, Porta e Lartë nuk
arriti ta nënshtronte plotësisht vendin. Ajo nuk mundi
ta shuante idenë që kishte pushtuar masat popullore për
autonominë e Shqipërisë, as aspiratën e tyre
për zhvillimin e kulturës kombëtare shqiptare. Administrata
centraliste osmane u vendos vetëm në qytete e në
fshatrat fushore. Fshatrat e viseve malore nuk pranuan as të
dorëzonin armët, as të jepnin taksa, as të shkonin
nizamë. Çështja e taksave, e nizamëve dhe
e armëve mbetën një plagë e hapur për Portën
e Lartë. Në kuadrin e lëvizjes autonomiste shqiptare
ato u bënë shkak për shpërthimin e konflikteve
të reja ndërmjet popullit shqiptar dhe pushtuesve osmanë.
Rëndësia historike e Lidhjes Shqiptare të
Prizrenit
Lëvizja kombëtare, të cilën e udhëhoqi
Lidhja Shqiptare e Prizrenit, lindi nga vrulli atdhetar i shtresave
më të ndryshme të popullsisë së Shqipërisë
dhe u zhvillua në truallin historik të përgatitur
gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm
nga lëvizja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo shënoi
një hap të madh cilësor nga pikëpamja e platformës
ideologjike, e kërkesave politike dhe e frontit luftarak, në
krahasim me lëvizjen çlirimtare të dhjetëvjeçarëve
të kaluar. Lidhja e Prizrenit ishte e para lëvizje çlirimtare
me karakter kombëtar, në të cilën morën
pjesë të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe në
të cilën u kombinuan të gjitha format e luftës
çlirimtare, që nga kuvendet popullore deri te parashtresat
politike, që nga misionet diplomatike deri te kryengritjet
e armatosura. Ajo ishte e para lëvizje masive, e cila synoi
të përmbushte programin madhor të Rilindjes Kombëtare
Shqiptare në kushtet e Krizës Lindore të viteve 70
të shek. XIX - njohjen e kombit shqiptar si një bashkësi
të pandarë, mbrojtjen e tërësisë territoriale
të atdheut dhe formimin e një shteti shqiptar autonom
e demokratik.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit shënonte, si organizatë,
një hap të madh cilësor nga pikëpamja e funksioneve
politike, e shtrirjes territoriale dhe e mjeteve të luftës
në krahasim me besëlidhjet e mëparshme. Ajo ishte
e para organizatë kombëtare që krijoi degë të
saj në të gjitha krahinat shqiptare dhe e para organizatë
atdhetare që përdori për interesat e lartë të
atdheut krahas pushkës edhe penën. Për më tepër,
Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte e para organizatë, e cila
jo vetëm u vesh qysh në fillim me funksione pushtetore,
por arriti në fund të fitonte atributet e një qeverie
të përkohshme shqiptare, pothuajse krejtësisht të
pavarur nga autoriteti i Perandorisë Osmane.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit për herë të parë
sfidoi prepotencën e Fuqive të Mëdha, agresivitetin
e monarkive fqinje dhe arrogancën e Portës së Lartë.
Nën udhëheqjen e atdhetarëve më të përparuar
ajo mundi t’i nënshtronte armiqtë e brendshëm,
t’i izolonte bashkudhëtarët e përkohshëm
dhe të merrte karakterin e një fronti të gjerë,
duke e udhëhequr Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në
mënyrë të shkallëzuar, por gjithnjë në
ngritje, derisa arriti në veprën e saj më kulmore,
në formimin e qeverisë së përkohshme shqiptare.
Lidhja e Prizrenit u shtyp pasi erdhi deri në pragun e sendërtimit
të programit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Materialisht
ajo u shtyp nga dhuna ushtarake dhe nga terrori policor i Perandorisë
Osmane. Në të vërtetë ajo u mbyt edhe nga konspiracioni
ndërkombëtar që organizuan kundër saj Fuqitë
e Mëdha. Por edhe pse u shtyp, ajo pati një varg arritjesh
me rëndësi të madhe historike.
Gjatë viteve 1878-1881 u bënë hapa më të
mëdhenj sesa gjatë dhjetëvjeçarëve të
kaluar në procesin e bashkimit të shqiptarëve, pavarësisht
nga dallimet fetare, përkatësia shoqërore, shpërndarja
krahinore dhe pikëpamjet politike, në një bashkësi
të vetme kombëtare, e cila, për më tepër,
u sanksionua edhe në llogoret e luftës së udhëhequr
prej saj për të mbrojtur tërësinë tokësore
të atdheut dhe për të formuar shtetin kombëtar
shqiptar.
Me qëndresën e armatosur që zhvilloi për mbrojtjen
e Plavës, të Gucisë, të Hotit, të Grudës,
të Kelmendit e të Ulqinit, Lidhja Shqiptare e Prizrenit
tregoi se trojet shqiptare nuk mund të trajtoheshin si plaçkë
tregu për të kënaqur interesat e Fuqive të Mëdha
ose lakmitë pushtuese të monarkive fqinje. Madje, në
saje të kësaj qëndrese ajo i detyroi Fuqitë
e Mëdha jo vetëm të rishikonin tri herë me radhë
vendimet e tyre në lidhje me përfitimet e Malit të
Zi në dëm të trojeve shqiptare, por edhe të
hiqnin dorë përfundimisht nga lëshimi i Çamërisë
shqiptare në dobi të Mbretërisë Greke.
Me karakterin kombëtar që përshkoi veprimtarinë
e saj trevjeçare, Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përmbysi
tezën që mbronin Fuqitë e Mëdha dhe shtetet
fqinje ballkanike, sipas së cilës mohohej ekzistenca e
kombit shqiptar; ajo vërtetoi në shkallë ndërkombëtare
se populli shqiptar ishte një komb i formuar, liridashës,
atdhetar, me aspiratat e veta dhe i vendosur për të krijuar
shtetin e vet kombëtar. Edhe pse shqiptarët nuk i fituan
gjatë Krizës Lindore të drejtat e tyre kombëtare,
në saje të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit çështja
shqiptare hyri tanimë në veprimtarinë diplomatike
ndërkombëtare si një nga problemet e mprehta që
kërkonte zgjidhje në çdo rregullim të ardhshëm
të Evropës Juglindore.
Me veprimtarinë pushtetore, që zhvilloi sidomos gjatë
muajve të fundit të jetës së saj, Lidhja Shqiptare
e Prizrenit hodhi gjithashtu poshtë tezën tjetër
të propaganduar aq shumë nga armiqtë e Shqipërisë
mbi paaftësinë e shqiptarëve për vetëqeverisje
dhe provoi në truallin konkret se ata tashmë ishin të
përgatitur politikisht për të pasur shtetin e tyre
kombëtar.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit i dha një shtytje të paparë
deri atëherë edhe lëvizjes kulturore shqiptare; përparimet
e arritura brenda tre vjetëve të jetës së saj
në fushën e mendimit shoqëror, të letërsisë
publicistike dhe të krijimtarisë letrare ishin më
të mëdha, sesa hapat e kryer gjatë dhjetëvjeçarëve
të mëparshëm.
Lidhja e Prizrenit krijoi më në fund një pikë
të shëndoshë referimi si me programin e saj politik,
ashtu edhe me formën e saj organizative për lëvizjet
e mëvonshme çlirimtare të shqiptarëve deri
në fitoren e pavarësisë kombëtare, në nëntor
të vitit 1912.
Nga ana tjetër, Lidhja e Prizrenit u dha shqiptarëve edhe
një varg mësimesh të rëndësishme. Sukseset
e saj treguan se autonomia e Shqipërisë ishte një
synim i realizueshëm, por shtypja e saj tregoi se fitorja përfundimtare
e autonomisë kalonte nëpër rrugë të vështira
dhe se duheshin përpjekje të tjera vigane për arritjen
e saj. Historia e Lidhjes tregoi se pengesa kryesore për krijimin
e shtetit kombëtar shqiptar nuk vinte vetëm nga Perandoria
Osmane, por edhe nga faktori ndërkombëtar. Shqiptarët
u bindën se luftën çlirimtare duhej ta zhvillonin
duke u mbështetur në radhë të parë në
forcat e tyre njerëzore e materiale dhe se duhej të punonin
njëkohësisht për të siguruar përkrahjen
e Fuqive të Mëdha, sidomos të atyre që kishin
filluar të anonin nga zgjidhja e drejtë e çështjes
kombëtare shqiptare. Lidhja provoi gjithashtu se brenda vendit
Lëvizja Kombëtare Shqiptare mbështetjen politike,
morale, materiale e luftarake duhej ta kërkonte te shtresat
e gjera të popullit dhe te bashkimi i të gjitha forcave
shoqërore e politike të kombit shqiptar, pa dallim feje,
krahine e përkatësie shoqërore. Veprimtaria e Lidhjes
Shqiptare të Prizrenit tregoi, më në fund, rëndësinë
e madhe që kishte për betejat e ardhshme çlirimtare
edukimi i popullit shqiptar me ndërgjegjen kombëtare nëpërmjet
shkollës shqipe, të letërsisë shqiptare dhe
të publicistikës patriotike.
|