K R E U IV
MENDIMI POLITIK DHE KULTURA KOMBËTARE
NË VITET 50-70 TË SHEK. XIX
1. RRYMAT POLITIKE NË
LËVIZJEN KOMBËTARE NË FUND
TË VITEVE 60 DHE NË FILLIM TË VITEVE 70
Në fund të viteve 60 u përpunua dhe u pasurua më
tej mendimi politik kombëtar, u formuluan më qartë
e në mënyrë të përcaktuar një varg
kërkesash kombëtare në fushën ekonomike, politike
e arsimore-kulturore, të cilat shprehnin nevojat e klasës
së re, të borgjezisë dhe u përgjigjeshin njëherazi
aspiratave të të gjithë popullit.
Pas shtypjes së kryengritjeve të viteve 40-60 kundër
Tanzimatit, ku një rol të rëndësishëm luajtën
qytetet kryesore të vendit, rrethet borgjeze i humbën
shpresat se mund t’u vinte ndonjë ndihmë nga shteti
osman për zhvillimin e tregtisë, të industrisë
dhe për mbrojtjen nga depërtimi e konkurrenca e mallrave
të huaja. Për më tepër, me zbatimin e reformave
të Tanzimatit përfaqësuesit e borgjezisë shqiptare
ishin përjashtuar pothuajse krejtësisht nga pozitat drejtuese
në administratën e re. Përveç kësaj,
dobësimi i Perandorisë Osmane po e bënte gjithnjë
më të qartë se ajo nuk ishte në gjendje të
mbronte territoret e saj nga orvatjet ekspansioniste të shteteve
të tjera. Pikërisht këto lakmi të shteteve ballkanike
fqinje, që u drejtuan në mënyrë të theksuar
edhe ndaj tokave shqiptare, u bënë një faktor tjetër
i rëndësishëm që shqetësonte forcat më
të ndryshme shoqërore të vendit.
Qarqet borgjeze shqiptare ishin gjithashtu të interesuara të
zhdukeshin anarkia dhe grabitjet sistematike që kryenin sunduesit
osmanë në bashkëpunim me feudalët vendas. Përveç
kësaj, ato ishin të pakënaqura nga shpenzimi joprodhues
i shumave të mëdha që Stambolli nxirrte nga Shqipëria
duke varfëruar fuqinë blerëse të tregut shqiptar,
pa i dhënë vendit asgjë që të ndihmonte
zhvillimin ekonomik.
Në këto kushte, në fund të viteve 60, ideologët
e lëvizjes kombëtare i formuluan hapur e më gjerë
kërkesat për zbatimin në Shqipëri të reformave
që do t’i çelnin rrugën zhvillimit ekonomiko-shoqëror
dhe politik të vendit. Një ndër këta ishte Zef
Jubani nga Shkodra (1818-1880), bir i një tregtari dhe i një
familjeje me tradita atdhetare. Mësimet e para i mori në
Shkodër dhe i vijoi në shkollën e mesme tregtare
në Maltë. Jashtë atdheut ai ra në kontakt, si
dhe intelektualë të tjerë të rinj shqiptarë
të kësaj kohe, me qarqet demokratike të vendeve të
Evropës Perëndimore dhe veçanërisht të
Italisë, ku u lidh ngushtë edhe me personalitet arbëreshe.
Zef Jubani formuloi për herë të parë kërkesat
e borgjezisë së re shqiptare për reforma ekonomike,
shoqërore e politike. Idetë e tij për gjendjen e
Shqipërisë nën sundimin osman dhe për nevojën
e reformave për përmirësimin e saj, Zef Jubani i
parashtroi në mënyrë më të qartë në
dy studime: “Gjendja aktuale e popullit të Shqipërisë
së Veriut” dhe “Kundrime mbi gjendjen morale dhe
mbi kulturën intelektuale të popullit shqiptar”,
që u botuan më 1871 si hyrje e një përmbledhjeje
këngësh popullore. Në ato vite ai i ishte kushtuar
mbledhjes e studimit të folklorit shqiptar, për të
cilin kishte bërë disa botime. Duke përshkruar, në
dy studimet e mësipërme, gjendjen e vajtueshme ekonomike,
shoqërore e kulturore ku e kishte lënë Shqipërinë
sundimi i huaj, Zef Jubani vinte në dukje traditat pozitive
të së kaluarës së popullit shqiptar, shprehte
besimin në aftësitë e tij për të ecur përpara
dhe bënte thirrje për bashkim e për të vënë
të gjitha energjitë në shërbim të atdheut
të robëruar.
Zef Jubani i kritikonte ashpër ligjet e padrejta, veprimet
arbitrare, taksat e rënda, angaritë dhe gjykatat osmane,
që drejtoheshin nga të paditur e që shkelnin drejtësinë.
Ai dënonte qeveritarët osmanë, të cilët,
gjoja për të luftuar zakonin barbar të hakmarrjes,
përdornin mjete edhe më barbare. “Në këto
kushte, - thoshte Jubani, - në Shqipëri nuk do të
mund të zërë kurrë vend ideja e qytetërimit”.
Zef Jubani kërkonte që në Shqipëri të vendoseshin
ligje të tilla që t’u siguronin barazinë politike
gjithë banorëve të saj, pa marrë parasysh ndryshimet
fetare, sepse shqiptarët “janë të një
gjaku dhe janë të njëjtë për nga gjuha,
për nga zakonet, për nga aspiratat”. Krahas ligjeve
të përgjithshme të Perandorisë, ai kërkonte
që të kishte edhe ligje të veçanta për
Shqipërinë, të cilat të mbështeteshin edhe
në traditat e mira të popullit të saj, “të
nxjerra, - siç shkruante ai, - prej statutesh kombëtare
nga më të mirat e më të përshtatshmet”.
Ndërkaq, Zef Jubani shprehej në mënyrë të
prerë kundër idealizimit të privilegjeve që
kishte pasur dhe i ruante Malësia. Ruajtja e tyre donte të
thoshte, sipas mendimit të tij, ruajtje e një gjendjeje
arbitrariteti e barbarie. Ai kërkonte zbatimin e reformave
që do të çonin në zhvillimin ekonomik të
vendit; ishte për ndërtimin e rrugëve e të hekurudhave,
për themelimin e “ndërmarrjeve publike”, për
zhvillimin e lundrimit me avullore e të tregtisë, për
shfrytëzimin e pasurive të vendit. Shqipëria, shkruante
ai, kishte miniera të pashfrytëzuara, pyje shekullore,
lëndë të çdo lloji, tokë me pasuri të
begata natyrore, që, po të dinë të nxjerrin
prej tyre dobi, mund t’i çojnë shqiptarët
në mirëqenie.
Si iluminist i shquar, Zef Jubani mendonte se një rol të
rëndësishëm për zhvillimin e aftësive të
popullit shqiptar, për forcimin e ndjenjave të tij kombëtare
dhe për përparimin e tij, duhej të luante shkolla
kombëtare laike, me mësues vendas e jashtë çdo
ndikimi fetar. Arsimi shqiptar duhej të përbëhej
nga shkollat fillore, që duhej të çeleshin në
çdo vend, nga gjimnazet në qytete, si edhe nga shkollat
profesionale. Mësimin e gjuhës shqipe ai e quante shumë
të nevojshëm për veprimtarinë e ndërmarrësve
shqiptarë, sesa atë të turqishtes ose të italishtes,
aq më tepër që shkollat në gjuhë të
huaja e ftohnin ndjenjën kombëtare. Zef Jubani arriti
në përfundimin e drejtë se përhapja e mësimit
shqip nuk mund të arrihej pa një alfabet të vetëm
të gjuhës shqipe dhe kundërshtonte ata që shkruanin
vetëm me shkronjat latine ose greke. Krijimin e një alfabeti
të përbashkët ai e quante një domosdoshmëri
dhe shërbim të paharrueshëm për popullin shqiptar.
Në shkrimet e tij në shqip ai përdori një alfabet
të posaçëm me një sistem të ri shkronjash
me bazë alfabetin latin dhe hartoi një gramatikë
të thjeshtë të gjuhës shqipe.
Për të ngritur ndërgjegjen e krenarinë kombëtare
të bashkatdhetarëve të tij, Zef Jubani, ashtu si
rilindësit e tjerë, iu drejtua së kaluarës historike
të shqiptarëve, shkroi një “Histori të
jetës dhe të veprave të Gjergj Kastriotit”,
që mbeti dorëshkrim e nuk mundi të shohë dritën
e botimit. Zef Jubani e përshkruan Gjergj Kastriotin si një
yll që ndrit e udhëheq popullin shqiptar edhe në
kohët moderne, ndërsa trimëria e mençuria
e tij simbolizonte virtytet e vetë popullit shqiptar. Kjo vepër
është një kushtrim, një thirrje drejtuar shqiptarëve
për luftë, për çlirimin e atdheut, duke ndjekur
shembullin e Skënderbeut.
Ndonëse vinte në dukje me ngjyra të forta gjendjen
e mjerueshme që karakterizonte Shqipërinë, Zef Jubani
theksonte se nuk kishte arsye për t’u dëshpëruar,
kishte besim në të ardhmen e saj, të cilën do
ta siguronin vetë shqiptarët. Ai u drejtohej me zemërim
të veçantë “reshperëve që s’bëjnë
asgjë dhe presin, duke ndenjur me duar kryq, shpëtimin
dhe qytetërimin e Shqipërisë nga kombet e huaja”,
d.m.th. atyre përfaqësuesve të borgjezisë tregtare
që e kishin lidhur fatin e vet politik me një shtet të
huaj. “Unë nuk i besoj sinqeritetit të të huajve
që na bëjnë një të mirë pa pasur një
qëllim të dytë”, deklaronte Zef Jubani. Në
këtë vështrim ai nuk shihte me sy të mirë
as veprimtarinë e klerit të huaj katolik në Shqipërinë
e Veriut, e cila u shërbente më shumë të huajve.
Klerikët e huaj kishin përvetësuar këtu monopolin
e arsimit e të kulturës dhe, siç theksonte ai,
nuk ndihmonin në përparimin e popullit. Zef Jubani u shpreh
edhe kundër pozitës mbizotëruese që mbante Austro-Hungaria
në ekonominë e Shqipërisë, duke dëmtuar
kështu interesat e borgjezisë shqiptare. Për shkak
të këtyre qendrimeve u kritikua ashpër nga kleri
katolik, që e quante atë “njeri të asnjë
feje”, “... shumë të rrezikshëm nga çdo
pikëpamje, sidomos në raportet politike”.
Duke kërkuar ligje, kode e institucione të veçanta,
të përshtatshme për popullin shqiptar, i cili tashmë,
sipas tij, ishte “formuar si një komb i bashkuar”,
Zef Jubani shprehte heshtazi kërkesën e borgjezisë
shqiptare për autonomi, d.m.th. për njohjen e interesave
të veçanta të territorit që banohej nga kombi
shqiptar dhe që dallohej nga territori i kombësive të
tjera të Perandorisë Osmane.
Në një kohë me Zef Jubanin, në fundin e viteve
60, kur u acaruan marrëdhëniet ndërkombëtare
në Ballkan, parashtruan mendimet e tyre për rrugët
e shpëtimit të Shqipërisë edhe rilindës
të tjerë, si Thimi Mitkoja (1820-1890), Preng Doçi
etj. Ata shfaqën mendimin se kishte ardhur koha për një
kryengritje të përgjithshme kombëtare dhe për
shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Turqia.
Thimi Mitkoja lindi në qytetin e Korçës në
një familje tregtare me tradita arsimore e kulturore. Ndoqi
shkollën në gjuhën greke në Korçë.
Veprimtaria tregtare më pas i dha mundësi të njihej
me Vjenën, Triesten, Venedikun, Stambollin, Athinën, Bukureshtin
etj. dhe të bjerë në kontakt me lëvizjet çlirimtare
të popujve të Ballkanit e të Evropës. Në
vitet 60 u vendos në koloninë shqiptare të Egjiptit,
ku punoi për organizimin e lëvizjes patriotike dhe u përpoq
për vllazërimin e mëmëdhetarëve jo vetëm
në Egjipt, por edhe në vende të tjera.
Pikëpamjet e tij i shprehu në artikujt e botuar në
shtypin e kohës, si edhe në letërkëmbimin me
rilindësit e tjerë e me albanologë të huaj.
Si iluminist ai i kushtoi kujdes të veçantë ngritjes
së nivelit kulturor e politik të shqiptarëve. Ashtu
si Naum Veqilharxhi, ai e quante lëvrimin e gjuhës shqipe
një nga detyrat më të ngutshme të lëvizjes
për çlirim kombëtar. Thimi Mitkoja punoi me përkushtim
për të krijuar te bashkatdhetarët bindjen se gjuha
shqipe është një nga gjuhët më të
lashta të Ballkanit, më të bukurat dhe me aftësi
shprehëse të pasur. Duke iu drejtuar historisë në
trajtimin e çështjes së gjuhës shqipe, mbështeste
tezën për origjinën pellazgjike të shqiptarëve,
me të cilën desh të vërtetonte lashtësinë
e tyre dhe të gjuhës shqipe. “Shqiptarët, -
shkruante Thimi Mitkoja, - janë i vetmi komb autokton i gadishullit
të Ballkanit…, një komb i lidhur me një gjuhë
dhe histori të tijën”.
Thimi Mitkoja shënoi një kthesë edhe në fushën
e ideve e në atë politike. Zhvilloi një veprimtari
të gjerë për afirmimin e të drejtave kombëtare
të shqiptarëve në opinionin publik ndërkombëtar.
Ishte ithtar i kryengritjes së armatosur si mjet për çlirimin
e popullit shqiptar. U bënte thirrje shqiptarëve “të
rroknin armët për të rrëzuar tiraninë”.
Ishte një ndër përkrahësit e idesë së
lirisë dhe të pavarësisë së Shqipërisë.
Kërkonte formimin e një shteti kombëtar shqiptar
me ligjet e veta, që të ishte në marrëdhënie
të mira me fqinjët dhe i pavarur prej askujt.
Por, nga ana tjetër, vetë Thimi Mitkoja mendonte në
këtë kohë se shteti i ri shqiptar do të ishte
tepër i dobët për t’u bërë ballë
rreziqeve që i vinin nga jashtë dhe prandaj kërkonte
që Shqipëria, duke ruajtur individualitetin e vet shtetëror,
të formonte me fqinjën e saj në jug, me Greqinë,
një lloj lidhjeje federative ose një mbretëri dualiste,
sipas shembullit të Austro-Hungarisë. Thimi Mitkoja mendonte
se ishte në interes të vetë Greqisë t’u
respektonte shqiptarëve të gjitha të drejtat kombëtare
në shtetin e tyre, për t’i pasur si aleatë
kundër një zgjerimi territorial të Serbisë drejt
jugut e veçanërisht në Maqedoni. Ky mendim, i cili
përkrahej edhe nga disa qarqe arbëreshe, nënvleftësonte
rrezikun që kërcënonte Shqipërinë për
shkak të prirjeve ekspansioniste të qarqeve drejtuese
të Greqisë që Thimi Mitkoja, me sa duket, nuk i njihte
mirë. Vënia në jetë e kësaj ideje do të
krijonte kushte shumë të favorshme për realizimin
e planeve shoviniste të Athinës. Vetë Thimi Mitkoja
pas disa vjetësh do të hiqte dorë nga kjo ide.
Edhe intelektualët arbëreshë, si dhe shkrimtarja
përparimtare rumune me prejardhje të largët shqiptare,
princesha Elena Gjika (1828-1888)?, që bashkëpunonte me
ta, mendonin se kriza e krijuar në Ballkan duhej shfrytëzuar
për një kryengritje shqiptare që do të lidhej
me lëvizjet e tjera kryengritëse në Evropë.
Për këtë qëllim grupi i arbëreshëve
u vu në lidhje me ato qarqe demokratike përparimtare italiane
dhe të Evropës Perëndimore në përgjithësi,
të cilat mendonin se në Gadishullin Ballkanik vendin e
Perandorisë Osmane që po shthurrej, duhej ta zinte një
konfederatë popujsh e shtetesh me të drejta të barabarta.
Elena Gjika, e lindur në Kostancë të Rumanisë,
e pajisur me arsim e kulturë të pasur falë studimeve
që kreu në Rumani, në Vjenë e në vende
të tjera, iu kushtua çështjes shqiptare, për
të cilën mbante lidhje me De Radën, Zef Jubanin,
Thimi Mitkon, Dhimitër Kamardën dhe me shkrimtarë
e atdhetarë të tjerë. Punoi për ngritjen e ndërgjegjes
kombëtare të shqiptarëve, por mbi çdo gjë
vlerësonte nevojën e bashkimit të tyre kombëtar.
“Shqiptarët, - theksonte ajo, - duhej të merreshin
vesh me njëri-tjetrin, t’i harronin përçarjet,
të mos ketë më as gegë, as toskë, as lebër,
as çamër, por bij të devotshëm të të
njëjtit atdhe, sepse kështu gjaku nuk do të shkojë
kot”. Për këtë ajo i referohej së kaluarës,
historisë së lashtë të popullit shqiptar e veçanërisht
epokës së Skënderbeut dhe kontributit të shqiptarëve
në kryengritjet çlirimtare të popujve fqinjë.
Këto i sillte si argumente për të provuar të
drejtën e tyre për të siguruar lirinë dhe për
të themeluar shtetin e tyre të pavarur. Ashtu si Naum
Veqilharxhi, Elena Gjika mendonte se nuk mund të arrihej bashkimi
kombëtar pa përhapjen e arsimit e të diturisë
në gjuhën shqipe dhe shtronte si detyrë më të
ngutshme përhapjen e shkrimit të gjuhës shqipe në
popull e lëvrimin e saj. Elena Gjika i shikonte kryengritjet
shqiptare e veçanërisht ngjarjet e viteve 1866-1867
si paralajmërim të pavarësisë së Shqipërisë.
Por, në kushtet e Shqipërisë, kur shumica e madhe
e feudalëve të vendit e shihnin të nevojshme ruajtjen
e lidhjeve me Portën e Lartë dhe lidhjet fetare me kalifatin
ushtronin gjithnjë një ndikim të madh në masat
e besimtarëve myslimanë, kur borgjezia shqiptare ishte
e dobët, pjesërisht e varur nga tregu i huaj dhe e përçarë
nga ndikimi i feve, më realiste ishin kërkesat e atyre
përfaqësuesve të mendimit politik shqiptar, si Zef
Jubani etj., të cilët, pa hequr dorë nga synimi kryesor
i çlirimit të vendit, e quanin të parakohshme shkëputjen
e plotë të Shqipërisë nga Turqia. Ata mendonin
gjithashtu se një Shqipëri e pavarur, por ende e dobët
dhe e pamëkëmbur, mund të binte së shpejti viktimë
e politikës grabitqare të shteteve fqinje, ndërsa,
duke qëndruar në kuadrin e Perandorisë Osmane si
provincë autonome, Shqipëria do të siguronte më
mirë tërësinë e saj, jo vetëm sepse tërësia
tokësore e Perandorisë mbrohej edhe nga Porta, por edhe
sepse ajo ishte garantuar nga një sërë marrëveshjesh
të Fuqive të Mëdha.
2. KULTURA KOMBËTARE
NË VITET 50 - 70
Përpjekjet për organizimin e shoqërisë
kulturore dhe çështja e alfabetit të gjuhës
shqipe (vitet 1850-1871)
Qysh në vitet 50, jo vetëm në Shqipëri e Vllahi,
ku vazhdonte punën Naum Veqilharxhi, por edhe në Stamboll,
ku ishin grumbulluar shumë shqiptarë, tregtarë, nëpunës,
intelektualë, të ardhur nga krahina të ndryshme të
vendit, vijuan përpjekjet për lëvrimin e shqipes
dhe për hapjen e shkollave kombëtare. Një hap i rëndësishëm
në këtë drejtim u bë në vitet 50 me themelimin
e një shoqërie kulturore në Stamboll, qëllimi
i së cilës ishte të grumbullonte mjetet e nevojshme
për shtypjen e librave dhe për mbajtjen e shkollave. Shoqëria
i vinte vetes si detyrë të përfshinte në gjirin
e saj përfaqësues të të gjitha krahinave dhe
feve. Vetëm kështu, siç deklaronte më 1857
një nga anëtarët e saj, Thimi Mitkoja, do të
mund të sigurohej qëllimi i shoqërisë, “ringjallja
e përgjithshme kombëtare”.
Themelimi i shoqërisë kulturore të Stambollit qe
hapi i parë që bënë aktivistët e lëvizjes
shqiptare për të dalë nga faza e veprimeve të
veçuara, për të krijuar një bërthamë
organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare. Anëtarët e shoqërisë bënë
përpjekje brenda dhe jashtë Shqipërisë për
të siguruar përkrahje për realizimin e qëllimeve
të saj.
Por veprimi i patriotëve shqiptarë nuk dha fryte, sepse
u prit me armiqësi nga Porta e Lartë dhe nga qarqet panheleniste
me Patrikanën greke të Stambollit në krye.
Situata e krijuar veçanërisht me krizën e viteve
60, e cila u hapi popujve të robëruar të Perandorisë
perspektivën e çlirimit, i nxiti patriotët që
të rifillonin përpjekjet për organizimin e lëvizjes
kulturore kombëtare. Nismën për këtë e
mori Kostandin Kristoforidhi (1830-1895) nga Elbasani.
Kostandin Kristoforidhi i kishte kryer studimet e larta në
Maltë dhe në Angli. Nga albanologu i njohur J. G. Han
ai kishte marrë nxitjen e parë për t’iu kushtuar
studimeve shqiptare dhe shumë shpejt u bë një njohës
i thellë i gjuhës shqipe.
Si Naum Veqilharxhi, edhe Kostandin Kristoforidhi kishte arritur
në përfundimin se mësimi i shqipes kishte një
rëndësi të jashtëzakonshme si shprehje e ekzistencës
së kombit shqiptar dhe e të drejtave të tij, si mjet
vëllazërimi ndërmjet shqiptarëve të feve
e të krahinave të ndryshme. Ai e shprehte këtë
më vonë me fjalët: “Ndë mos u shkroftë
gjuha shqipe, nuk do të shkojnë shumë vjet dhe nuk
do të ketë Shqipëri në faqe të dheut, as
nuk do të shënohet më emri shqiptar në hartë
të botës”.
Qysh në vitin 1864, sapo kishte vajtur në Stamboll, në
bashkëpunim me bashkatdhetarë të tjerë që
ndodheshin atje, si Pashko Vasa nga Shkodra, Ismail Qemali nga Vlora,
Hasan Tahsini nga Filati i Çamërisë, Kostandin
Kristoforidhi kishte organizuar një varg mbledhjesh për
ringjalljen e shoqërisë kombëtare. Në këto
mbledhje morën pjesë shumë shqiptarë që
ndodheshin në Stamboll, që biseduan përsëri
për nevojën e sigurimit të mjeteve financiare për
“shkronja dhe për shkolla shqipe”. Por kusht i
domosdoshëm për hapjen e shkollave dhe për shtypjen
e librave shqip ishte caktimi i një alfabeti të vetëm
të shqipes, që të njihej dhe të përdorej
nga të gjithë shqiptarët si alfabeti i tyre kombëtar
në vend të alfabeteve të shumta që ishin në
përdorim dhe pengonin mësimin e gjuhës amtare (alfabeti
latin në Shkodër, alfabeti grek ndër ortodoksët
e jugut, alfabeti arab midis myslimanëve, alfabeti i Dhaskal
Todrit ose i Naum Veqilharxhit në disa krahina të veçanta).
Por që në mbledhjet e para u dukën shenja moskuptimi
ndërmjet pjesëmarrësve në lidhje me caktimin
e alfabetit. Mosmarrëveshjet nxiteshin edhe nga Porta e Lartë,
e cila ia arriti qëllimit që mbledhja të shpërndahej
pa dhënë fryte.
Më 1867 këto përpjekje u përsëritën.
Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Hasan Tahsini, Ismail Qemali,
me të cilët u bashkuan edhe shqiptarë të tjerë,
si bankieri Kristaq Zografi, funksionarë shqiptarë të
Portës, si Mustafa pashë Gjiriti, Rustem pashë Leskoviku
etj., si përfaqësues të një komisioni nismëtar
për themelimin e një shoqërie kulturore shqiptare,
iu drejtuan kryeministrit, Ali Pashës, me lutje që të
lejonte formimin e një shoqërie shqiptare me karakter
kulturor.
Gjendja e nderë në Ballkan i kishte bindur Ali Pashën
dhe disa përfaqësues të qarqeve qeveritare osmane
se vazhdimi i politikës së forcës ndaj shqiptarëve
dhe pengimi i çdo përpjekjeje të tyre për
përparim do ta thellonte armiqësinë ndaj Portës
jo vetëm të të krishterëve, por edhe të
myslimanëve shqiptarë dhe do të bënte që
shqiptarët të merrnin të gjithë anën e
armiqve të Perandorisë. Përkundrazi, liria e mësimit
të gjuhës, sipas tyre, do t’i lidhte myslimanët
shqiptarë më ngushtë me Portën, ndërsa
të krishterët do t’i neutralizonte. Për këtë
arsye Ali Pasha autorizoi dhe inkurajoi komisionin të vijonte
mbledhjet e tij.
Anëtarët e komisionit iu përveshën përsëri
punës për ringjalljen e shoqërisë kulturore.
Mirëpo hovi që po merrte lëvizja patriotike në
radhët e shqiptarëve ortodoksë e shqetësoi Patrikanën
greke, e cila ushtroi trysni mbi ta për t’i larguar nga
rruga e lëvizjes kombëtare. Në të njëjtën
kohë filloi të ndryshonte edhe qëndrimi i kryeministrit
turk ndaj nismës shqiptare. Qarqet konservatore në Portën
e Lartë “kursin e butë” të Ali Pashës
ndaj çështjes shqiptare e shikonin si të rrezikshëm
për unitetin e islamizmit dhe të Perandorisë, meqenëse
u hapte shtegun edhe kërkesave të kombësive të
tjera myslimane. Nën trysninë e tyre Ali Pasha filloi
t’i nxirrte pengesa komisionit nismëtar e pak më
vonë e ndaloi krejtësisht veprimtarinë e tij.
Me gjithë dështimin që pësoi më 1867, grupi
i atdhetarëve të Stambollit nuk hoqi dorë nga përpjekjet
për të krijuar një qendër të lëvizjes
kombëtare. Kjo mbetej një detyrë e përhershme
veçanërisht në kushtet e zgjerimit të luftës
që i bënin lëvizjes shqiptare Patrikana dhe Porta.
Në vitin 1867 nën hijen e Patrikanës ishte themeluar
organizata me emrin “Vëllazëria qendrore kulturore”
dhe më 1871 “Silogu (klubi - shën. i aut.) kulturor
epiriot”, president nderi i të cilit u zgjodh renegati
i çështjes shqiptare, bankieri Kristaq Zografi. Synimet
e vërteta të Silogut shiheshin qartë në statutin
e tij, ku gjente shprehje shqetësimi që kishte kapur Patrikanën
e qarqet shoviniste greke për përparimin që po bënte
Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe për rritjen e ndikimit
të saj në popullsinë e krishtere shqiptare. Duke
vënë në dukje se edhe në vise të largëta
malore, siç ishte krahina e Shpatit të Elbasanit, kishte
filluar të mësohej fshehurazi gjuha shqipe, statuti theksonte
nevojën për të shtuar përpjekjet për përhapjen
e arsimit grek në Shqipëri. Nën kujdesin e Silogut
e me lejen e qeverisë osmane në Shqipërinë e
Jugut e të Mesme u hapën dhjetëra shkolla greqisht
krahas atyre turqisht.
Kjo veprimtari e qarqeve shoviniste greke bashkërendohej me
politikën thellësisht antishqiptare të Portës
së Lartë, e cila ua mohonte shqiptarëve të drejtën
për të mësuar gjuhën amtare. Edhe gazeta zyrtare,
që filloi të dilte më 1871 në Prizren, botohej
turqisht e serbisht, ndërsa ajo e Janinës turqisht e greqisht.
Në këto kushte, në vitin 1871 patriotët shqiptarë
të Stambollit i rifilluan përpjekjet për krijimin
e një organizate patriotike shqiptare. Një rol të
rëndësishëm në këto përpjekje, krahas
Kostandin Kristoforidhit, luajti Hasan Tahsini (1811-1884), i cili
i kishte bërë studimet në Francë dhe ishte një
figurë e shquar e shkencës. Hasan Tahsini nuk reshti së
predikuari se mësimi i gjuhës shqipe, edhe me shkronja
joarabe, nuk ishte aspak në kundërshtim me frymën
e kuranit. Rreth tij u bashkuan jo vetëm personalitete që
ishin aktivizuar qysh në përpjekjet e para, por edhe intelektualë
të rinj, si Sami Frashëri, Jani Vretoja etj., që
rimëkëmbën komisionin nismëtar. Por Porta e
Lartë edhe kësaj here i nxori pengesa komisionit nismëtar
duke ngulur këmbë që puna e tij të kufizohej
vetëm me të krishterët shqiptarë, kurse myslimanët
s’duhej të kishin asnjë lidhje me këtë
çështje.
Kundërshtime u shfaqën edhe në vetë gjirin e
komisionit. Disa pashallarë, të nxitur nga Porta, kërkonin
që gjuha shqipe të shkruhej me alfabetin arab. Kundër
kësaj zgjidhjeje doli shumica e anëtarëve të
komisionit, të cilët vinin në dukje se jo vetëm
për arsye shkencore, por edhe politike, shqiptarët, si
anëtarë të familjes evropiane, nuk duhej të
përdornin një alfabet oriental, por evropian.
Një grup tjetër, me Jani Vreton në krye, duke iu
mbajtur tezës mbi origjinën e përbashkët pellazgjike
të popullit shqiptar e grek dhe të lidhjeve kulturore
ndërmjet tyre, u shprehën për alfabetin grek. Për
alfabetin latin ishte më në fund një grup i tretë,
me Pashko Vasën, Ismail Qemalin dhe Kostandin Kristoforidhin,
të cilët mbështeteshin jo vetëm në argumente
historiko-politike, por edhe në ato praktike (siç ishte
fakti që shkronjat latine nuk duheshin derdhur veçanërisht,
por gjendeshin të gatshme në çdo shtypshkronjë).
Një zgjidhje tjetër propozonte Hasan Tahsini, i cili,
ashtu si Naum Veqilharxhi, mendonte se në kushtet e Shqipërisë
duhej përdorur një alfabet i ri, krejt i veçantë,
për të cilin shkronjat i kishte shpikur vetë.
Komisioni arriti më në fund në marrëveshjen
për të hartuar alfabetin duke u mbështetur në
parimin themelor: “për secilin tingull një shkronjë”.
Ky parim përjashtonte pranimin e pandryshuar të një
alfabeti latin, ashtu edhe të alfabetit grek, të cilët
tingujt e veçantë të shqipes nuk mund t’i
jepnin pa dyzime shkronjash. Por çështja e alfabetit
dhe formimi i shoqërisë kulturore shqiptare nuk mundën
të zgjidheshin përfundimisht. Porta mbajti një qëndrim
kërcënues dhe pashallarët shqiptarë u larguan
menjëherë nga komisioni. Në të njëjtën
kohë edhe Patrikana i shtoi intrigat e saj kundër lëvizjes
patriotike shqiptare. Në këto kushte komisioni u detyrua
të ndërpriste edhe këtë herë punën
pa arritur ndonjë përfundim konkret.
Me gjithë vështirësitë që hasën, atdhetarët
nuk hoqën dorë nga qëllimet e tyre. Por, duke mos
pasur lejen dhe mundësitë që të vepronin haptazi
për lëvrimin e mësimin e gjuhës amtare, ata
përpiqeshin të punonin fshehurazi, duke bërë
çdo gjë fli. Koto Hoxhi nga Qestorati i Gjirokastrës
(1824-1895), i cili ishte emëruar më 1873 mësues
në normalen e Qestoratit, në orët e lira u mësonte
fshehurazi nxënësve shqipen dhe u ngjallte atyre dashurinë
për gjuhën, për atdheun, për bashkatdhetarët
e feve të tjera. Kjo veprimtari patriotike e futi Koto Hoxhin
në grindje me konsullin grek dhe me peshkopin e Gjirokastrës.
Peshkopi e shkishëroi dhe njëkohësisht vuri njerëz
ta sulmonin. Por ky nuk u tërhoq para vështirësive.
Kështu, nga shkolla e Qestoratit nuk dolën vetëm
mësues fanatikë të helenizmit, por edhe atdhetarë
si Pandeli Sotiri e Petro Nini Luarasi, të cilët ndoqën
rrugën e Koto Hoxhit.
Lëvizja letrare dhe botimet shkencore
Fundi i viteve 60 shënojnë një etapë me rëndësi
në përparimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,
që u pasqyrua edhe në zhvillimin e letërsisë
shqipe.
Një veprimtari të madhe në këtë fushë
zhvilloi Kostandin Kristoforidhi. Duke hyrë në shërbim
të një organizate protestante angleze, të Shoqërisë
Biblike, e cila botonte përkthime të ungjillit në
gjuhë të ndryshme të botës për përhapjen
e besimit fetar, Kostandin Kristoforidhi kishte shpresë që
të vinte në jetë planet e tij për zhvillimin
e letërsisë në gjuhën shqipe me fondet e kësaj
Shoqërie. Dhe me të vërtetë, në vitet 1864-1872,
me ndihmën e Shoqërisë Biblike, ai mundi të
botonte mbi 10 vëllime, ndërmjet të cilave ishin
disa përkthime të rëndësishme fetare, si “Dhjata
e re” etj.
Por Kostandin Kristoforidhi nuk mendonte ta kufizonte veprimtarinë
e vet vetëm në botime fetare. Në këtë kohë
ai vijoi punën për hartimin e një fjalori themelor
të gjuhës shqipe dhe përgatiti një varg botimesh
popullore, si dhe një revistë kulturore. Nga këto
ai mundi të botonte më 1867 “Abetaren e gjuhës
shqipe” toskërisht e gegërisht. Ndonëse planet
e tij për mungesë përkrahjeje nuk mundën të
arriheshin veçse pjesërisht, veprimtaria e Kostandin
Kristoforidhit në këto vite pati rëndësi të
madhe. Përkthimet e shkrimeve fetare të Kostandin Kristoforidhit
u bënë objektivisht një mjet lufte kundër propagandës
shkombëtarizuese të kishës greke; ato shënonin
një hap të ri drejt krijimit të një kishe ortodokse
shqiptare dhe rrëzonin pretendimet e “panhelenistëve”
që thoshin se gjuha shqipe ishte një gjuhë e varfër
dhe nuk mund të shërbente si gjuhë kulture. Me përkthimet
e tij Kostandin Kristoforidhi bëri gjithashtu një punë
të madhe për pasurimin e gjuhës së shkruar me
një varg termash dhe shprehjesh të nxjerra nga gjuha e
popullit. Për më tepër, me shkrimet e tij ai ndihmoi
për afrimin e dy dialekteve kryesore të shqipes, të
gegërishtes dhe të toskërishtes, duke marrë
si bazë për përkthimet e tij gegërisht autorët
e vjetër të Shqipërisë së Veriut, që
ishin shumë afër toskërishtes.
Në këto vite letërsia shqiptare filloi të merrte
përmbajtje të re më të përparuar, lidhur
me detyrat e reja që shtronte koha dhe gjendja e vendit. Kështu,
krahas shkrimeve me karakter fetar e didaktik që kishin mbizotëruar
deri tani, filloi të trajtohej tema patriotike. Në këto
krijime rilindësit u bënin thirrje bashkatdhetarëve
për të luftuar sundimin e huaj, për ta vënë
çështjen kombëtare përmbi fetë, për
të zhvilluar e për të lëvruar gjuhën e
kulturën kombëtare. Një rol të rëndësishëm
si aktivist i letërsisë artistike shqipe dhe i lëvizjes
kombëtare në përgjithësi filloi të luante
në këto vite Thimi Mitkoja nga Korça. I mërguar
në Egjipt, ai zhvilloi një veprimtari të madhe e
të frytshme për mbledhjen e folklorit shqiptar.
Në të njëjtën kohë filloi të shkruante
vjersha Spiro Risto Dineja nga Vithkuqi i Korçës (1846-1922),
që përshkoheshin nga fryma atdhetare. Shovinistëve
grekë Spiro Dineja nuk ua kurseu qortimet për armiqësinë
që tregonin kundrejt shqiptarëve, si p.sh. për vrasjen
e pabesë të Naum Veqilharxhit.
Dashuria për atdheun gjeti një shprehje të zjarrtë
dhe artistikisht të lartë në vjershat e Preng Doçit
(1846-1917), siç dëshmojnë ndër të tjera
vargjet: “Shqyptarë trima, zgjedhën lshoni, / kputni
prangat e luftoni!”
Fryma patriotike përfshiu edhe të tjerë poetë
klerikë katolikë të veriut si Pjetër Zarishin
(1806-1866), Ndue Bytyçin (1847-1917), Leonard de Martinon
(1830-1923) etj.
Në këtë lëvizje morën pjesë edhe intelektualë
arbëreshë, duke dhënë një ndihmë të
çmuar në dobi të çështjes kombëtare.
Besnikë ndaj traditave demokratike, që ishin shfaqur edhe
me pjesëmarrjen masive të arbëreshëve në
Revolucionin e vitit 1848 edhe në lëvizjen për çlirimin
e Italisë në vitet 1859-1861, një plejadë intelektualësh
arbëreshë, midis të cilëve shquheshin Jeronim
de Rada, Dhimitër Kamarda, Vinçenc Dorsa, Zef Serembe
etj., iu dhanë me mish e me shpirt mbledhjes dhe studimit të
thesareve të gjuhës e të kulturës së popullit
shqiptar.
Një rol veçanërisht të rëndësishëm
në këtë drejtim vijonte të luante Jeronim de
Rada (1814-1903) me punën e tij si poet i shquar, studiues
i palodhur dhe propagandist i flaktë i çështjes
së çlirimit të popullit shqiptar. Me veprat e tij
shkencore, si “Vjetërsi e kombit shqiptar”, me
poemat epike madhore, si “Skënderbeu i pafanë”,
të botuara në vitet 60 e në fillim të viteve
70, De Rada u bë një figurë e madhe e kulturës
shqiptare, e njohur jo vetëm në kolonitë arbëreshe
e në Shqipëri, por edhe në botën letrare e kulturore
evropiane. Veprimtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare
e nderonin De Radën si një udhëheqës të
shquar të luftës së tyre. Veprat e tij i çmuan
edhe figurat e mëdha të letërsisë evropiane
të kohës, si A. de Lamartinë, F. Mistral; ato u përkthyen
në një varg gjuhësh të huaja.
Në vitin 1866 u botuan dy përmbledhje të rëndësishme
të folklorit arbëresh-shqiptar, njëra “Rapsodi
e një poemi shqiptar” prej De Radës dhe tjetra prej
filologut të shquar Dhimitër Kamarda (1821-1882) nga Hora
e Arbëreshve pranë Palermos, si “Shtojcë”
e veprës “Sprovë e gramatologjisë krahasuese
mbi gjuhën shqipe”. Nëpërmjet pasurisë
së madhe artistike që paraqiste folklori, të dy studiuesit
arbëreshë u përpoqën me sukses të tërhiqnin
vëmendjen e opinionit publik botëror mbi popullin shqiptar
dhe lashtësinë e tij, si dhe mbi të drejtën
e tij për t’u njohur si komb më vete. Nga viti 1865
filloi të bashkëpunonte me studiuesit arbëreshë
edhe Dora d’Istria (Elena Gjika). Ajo zhvilloi një veprimtari
të gjallë publicistike veçanërisht mbi tema
lindore, midis tyre edhe shqiptare, që e bënë më
shumë të njohur dhe shërbyen njëkohësisht
për ta popullarizuar çështjen shqiptare në
opinionin publik botëror.
Duke marrë shkas nga libri i De Radës, Dora d’Istria
botoi po atë vit (më 1865) në gjuhën frënge
një studim me titull “Kombësia shqiptare sipas këngëve
popullore”. Në të autorja vinte në dukje se
këngët popullore historike shqiptare, e në mënyrë
të veçantë rapsoditë e botuara nga De Rada
që kishin si figurë kryesore Skënderbeun, flisnin
jo vetëm për aftësitë krijuese artistike të
një populli me kulturë të lashtë, por përbënin
edhe një dokument historik, i cili dëshmonte për
dashurinë për liri e pavarësi që kishte ruajtur
populli shqiptar gjatë shekujve, me gjithë kushtet e vështira
të pushtimit të huaj. “Ka ardhur koha, - i shkruante
ajo De Radës, - që historia jonë të dalë
gjithashtu nga varri ku e kanë groposur kaq e kaq farisej”.
Duke u mbështetur në të dhënat e historisë,
në këtë vepër dhe në vepra të mëvonshme,
Dora d’Istria vinte në dukje se shqiptarët kishin
të drejtë, me rastin e një risistemimi të ardhshëm
politik të Evropës Juglindore, të fitonin lirinë
e tyre dhe mundësinë për përparim në kuadrin
e shtetit të tyre të pavarur.
Grupi i patriotëve arbëreshë u vu në lidhje
me atdhetarë shqiptarë në Shqipëri dhe në
kolonitë, si p.sh. me Zef Jubanin në Shkodër, Thimi
Mitkon në Egjipt etj., të cilët u dhanë zemër
për të vijuar veprimtarinë politike e letrare për
të mirën e çështjes shqiptare. Duke u nisur
nga parimi i shprehur nga Dora d’Istria, se “pa rilindje
letrare nuk ka ringjallje politike”, grupi arbëresh përpiqej
të themelonte një shoqëri letrare mbarëshqiptare,
që do të botonte një gazetë me emrin “Flamuri
i Skënderbeut”, një fjalor dhe një gramatikë
të gjuhës shqipe.
Grupi arbëresh zhvilloi një veprimtari të rëndësishme
për të bërë të njohur çështjen
shqiptare në opinionin publik botëror dhe për të
krijuar lidhje me lëvizjen atdhetare në Shqipëri.
Dëshmi e këtij bashkëpunimi u bë libri me titull
“Dora d’Istrias - shqiptarët”, një përmbledhje
vjershash botuar nga Dhimitër Kamarda më 1870, për
të cilën kishin bashkëpunuar autorë shqiptarë
dhe arbëreshë të kolonive të Italisë e
të Greqisë si Zef Jubani, Thimi Mitkoja, I. Pema, Preng
Doçi, Jeronim de Rada, Anton Santori, Zef Serembja etj. Përtej
qëllimit kryesor, për t’i shprehur filoshqiptares
së shquar mirënjohjen për ndihmën që i
jepte çështjes shqiptare, libri u bë një manifest
i parë, i përbashkët i lëvizjes letrare kombëtare
që po rritej në këto vite.
|