K R E U XIV
SHPALLJA E PAVARËSISË SË
SHQIPËRISË
Aleanca Ballkanike dhe çështja shqiptare
Kryengritjet e mëdha shqiptare dhe lufta italo-turke e kishin
dobësuar pozitën e Turqisë në Ballkan dhe u
kishin krijuar popujve të kësaj zone kushte të favorshme
për zhdukjen e plotë të sundimit osman. Këto
ngjarje, nga ana tjetër, shqetësuan e vunë në
lëvizje qeveritë e shteteve ballkanike. Gjendjen e krijuar
në Ballkan, sipas tyre, mund ta shfrytëzonte Austro-Hungaria
për të pushtuar sanxhakun e Pazarit të Ri, ndërsa
lëvizja çlirimtare në Shqipëri e në Maqedoni
mund të shpinte në autonominë e këtyre vendeve,
gjë që ishte në kundërshtim me planet ekspansioniste
serbe, malazeze, bullgare e greke. Shtetet ballkanike, me gjithë
kontradiktat e thella që kishin ndërmjet tyre, shpejtuan
të lidhnin një aleancë politike e ushtarake për
t’i dalë përpara çdo të papriture dhe
për ta zgjidhur çështjen në përputhje
me interesat dinastikë. Formimin e një aleance të
tillë e përkrahte edhe Rusia cariste, e cila kërkonte
ta përdorte atë si gardh kundër shtrirjes austro-gjermane
në Evropën Juglindore.
Bisedimet për formimin e kësaj aleance i kishin filluar
qysh në tetor 1911 kryeministri bullgar Geshov dhe ai serb
Milovanoviç. Një nga çështjet themelore
të këtyre bisedimeve ishte, krahas asaj të Maqedonisë,
edhe ajo e copëtimit të Shqipërisë. Kjo kishte
të bënte me synimet e Serbisë për të dalë
në detin Adriatik e për t’u lidhur me tregjet e
Evropës Perëndimore. Prandaj Milovanoviçi e shikonte
si një rrezik formimin e një shteti shqiptar. Duke përdorur
si argument të ashtuquajturën “paaftësi të
shqiptarëve” për të formuar shtetin e tyre,
ai kërkonte bashkimin e Shqipërisë së Veriut
e të Verilindjes me Serbinë dhe të Shqipërisë
së Jugut me Greqinë. Qysh në ditët e para të
bisedimeve të dyja qeveritë kishin rënë në
marrëveshje të njihnin të drejtën e plotë
të Serbisë mbi vilajetin e Shkodrës dhe mbi atë
pjesë të vilajetit të Kosovës që ndodhej
në veri të Bjeshkëve të Sharrit, ndërsa
Bullgarisë të drejtën mbi vilajetin e Adrianopojës.
Por bisedimet u zgjatën për shkak të kontradiktave
që lindën në lidhje me ndarjen e tokave të tjera
të vilajetit të Kosovës dhe të vilajeteve të
Manastirit e të Selanikut.
Austro-Hungaria, nga ana e saj, u përpoq ta sabotonte këtë
aleancë që po formohej me pjesëmarrjen aktive të
Rusisë. Për të lidhur pas vetes Malin e Zi e Greqinë,
ajo i premtonte mbretit Nikolla toka shqiptare deri afër Shkodrës,
ndërsa Greqisë i propozonte të hynte në një
bllok ballkanik kundërsllav me Austro-Hungarinë, Rumaninë
e Shqipërinë. Por këto orvatje nuk patën sukses.
Më 13 mars 1912 u përfundua marrëveshja serbo-bullgare.
Ajo përmbante një shtojcë të fshehtë, sipas
të cilës Bullgaria i njihte Serbisë jo vetëm
tokat me popullsi serbe, por edhe aneksimin e tokave shqiptare në
veri e në perëndim të Bjeshkëve të Sharrit
(Shqipërinë e Mesme, Veriore dhe Verilindore), kurse Serbia
i njihte Bullgarisë tokat në lindje të Rodopit dhe
të lumit Struma. Territori midis Bjeshkëve të Sharrit,
lumit Struma dhe liqenit të Ohrit, me qytetet kryesore Dibër,
Kërçovë, Gostivar, Tetovë, Kumanovë e
Shkup, u quajtën si zonë e diskutueshme; si arbitër
për zgjidhjen e kësaj çështjeje u caktua cari
i Rusisë.
Krahas bisedimeve serbo-bullgare u zhvilluan edhe bisedimet bullgaro-greke,
të cilat përfunduan më 29 maj me nënshkrimin
e një marrëveshjeje mbrojtëse në rast sulmi
nga ana e Turqisë.
Aleanca Ballkanike, me gjithë kompromiset e arritura, përmbante
në vetvete farën e përçarjes midis vendeve
ballkanike. Nga ana tjetër, ajo përbënte një
rrezik tepër serioz për ekzistencën e kombit shqiptar.
Pas përpjekjeve të Vjenës, për t’i kërkuar
Portës së Lartë zbatimin e politikës së
decentralizimit, diplomacia ballkanike u bë më aktive.
Mali i Zi, i cili vazhdonte gjithnjë të organizonte provokacione
në kufi, i ftoi aleatët ballkanikë të hidheshin
menjëherë në luftë kundër Turqisë.
Ai dërgoi emisarët e vet në Shkodër për
të bindur klerin katolik ta ndihmonte në veprimin që
do të ndërmerrte kundër Turqisë, me qëllim
që të çlirohej rrethi ose gjithë vilajeti
i Shkodrës dhe të hynte në një “union
real” me Malin e Zi. Përfaqësuesit e klerit katolik
të Shkodrës nuk e pranuan këtë projekt. Këto
përpjekje të aleatëve ballkanas kishin mbështetjen
e qeverisë ruse.
Porta e Lartë, nga njëra anë, u deklaroi shteteve
ballkanike se nuk kishte aspak ndërmend t’u jepte shqiptarëve
autonominë, ndërsa, nga ana tjetër, shpalli më
23 gusht, në një redaktim të ri, kërkesat e
shqiptarëve të pranuara prej saj. Duke mos përmendur
asnjëherë në to fjalët Shqipëri e shqiptarë,
qeveria turke synonte t’i qetësonte shtetet ballkanike
dhe t’u jepte atyre të kuptonin se privilegjet e dhëna
mund të shtriheshin edhe mbi popullsinë joshqiptare të
vilajeteve të Kosovës, të Manastirit dhe të
Janinës, nëse do të ishte nevoja që ajo t’u
bënte një interpretim të tillë. Por kjo nuk
i kënaqi aspak shtetet ballkanike. Sukseset e rrufeshme të
kryengritjes shqiptare dhe ngjarjet në frontin e Tripolit kishin
treguar qartë kalbësinë e Perandorisë Osmane
dhe paaftësinë e saj ushtarake. Të nxitur nga kjo,
ato filluan të bënin përgatitje të ethshme për
t’i shpallur luftë Turqisë.
Qeveria malazeze kishte përfunduar me Bullgarinë një
marrëveshje verbale, sipas së cilës kjo e fundit
i njihte Cetinës tokat që do të pushtonte në
rast lufte kundër Turqisë. Mali i Zi, me qëllim që
të shkaktonte sa më parë konfliktin ballkanik, bëri
të gjitha përpjekjet me anën e bajraktarëve,
si Sokol Baci etj., që ishin në shërbim të tij,
t’i hidhte malësorët katolikë shqiptarë
në luftë kundër turqve, të cilët kishin
krijuar në Malësi një gjendje të padurueshme.
Urrejtja e papërmbajtur e malësorëve kundër
sundimtarëve osmanë i bëri ata të bashkëpunonin
me malazezët.
Këtë bashkëpunim turqit e shfrytëzuan për
të nxitur fanatizmin fetar në vilajetin e Shkodrës
dhe për të bërë masakra mbi popullsinë
katolike të Zadrimës, një pjesë e madhe e së
cilës u detyrua të arratisej në male. Me politikën
e tyre të terrorit turqit i afruan edhe më shumë
malësorët katolikë me Malin e Zi. Luftime të
ashpra kundër forcave turke zhvilluan në shtator të
vitit 1912 malësorët e Malësisë së Madhe,
të përkrahur nga reparte malazeze, si edhe nga zadrimasit.
Ndërkohë marrëdhëniet ndërmjet Turqisë
dhe shteteve të Aleancës Ballkanike po acaroheshin gjithnjë
e më shumë. Nuk e zbuti këtë acarim as vendimi
i marrë nga Porta e Lartë më 24 shtator për
t’i shtrirë një varg privilegjesh, që u ishin
njohur shqiptarëve, edhe mbi popullsitë joshqiptare të
vilajeteve të Rumelisë.
Në fund të shtatorit si Turqia, ashtu edhe shtetet ballkanike
filluan mobilizimin e ushtrive të veta. Dukej qartë se
konflikti i armatosur ishte i pashmangshëm. Fuqitë e Mëdha
e në mënyrë të veçantë Rusia u përpoqën
ta pengonin një konflikt të tillë që mund të
shpinte në prishjen e status quo-së në Ballkan dhe
në një luftë botërore, për të cilën
ata nuk ishin përgatitur ende. Më 7 tetor Austro-Hungaria
e Rusia deklaronin në emër të Fuqive të Mëdha
që, në rast lufte ndërmjet Turqisë e shteteve
ballkanike, në mbarim të konfliktit fuqitë nuk do
të lejonin asnjë ndryshim të status quo-së territoriale
në Ballkan. Në një kohë kur përfundimi
i luftës nuk dihej, Vjena synonte, me anë të kësaj
deklarate, të pengonte zgjerimin e shteteve ballkanike në
kurriz të Turqisë, ndërsa Rusia të siguronte
mbrojtjen e aleatëve të vet ballkanikë në rast
disfate.
Megjithatë Lufta Ballkanike shpërtheu. Më 8 tetor
Mali i Zi i shpalli luftë Turqisë. Më 17 tetor i
shpallën asaj luftë Serbia e Bullgaria dhe një ditë
më vonë Greqia.
Lufta e Parë Ballkanike dhe Shqipëria
Lufta e Parë Ballkanike, përderisa drejtohej kundër
Turqisë dhe kishte për qëllim bashkimin kombëtar
të popujve ballkanikë, objektivisht kryente një funksion
përparimtar. Por ajo u drejtua nga qarqet shoviniste të
vendeve të Ballkanit dhe u kthye në një luftë
grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj Shqipërisë e Maqedonisë.
Shqiptarët ishin po aq të interesuar sa edhe popujt e
tjerë të shtypur të Ballkanit për t’u
çliruar nga zgjedha osmane. Përfaqësuesit e tyre
bënë përpjekje për t’u lidhur me fqinjët
në luftën e përbashkët kundërosmane, por
këto përpjekje dështuan për faj të krerëve
të Aleancës Ballkanike, të cilët nuk dëshironin
t’i kishin shqiptarët si palë me të drejta
të barabarta në këtë aleancë, sepse ishin
marrë vesh ndërmjet tyre për copëtimin e Shqipërisë.
Prandaj, shqiptarët nuk hynë në një aleancë,
krerët e së cilës synonin t’i përdornin
ata si mish për top në luftën kundër Perandorisë
Osmane. Pjesëmarrja e shqiptarëve në këtë
aleancë, pa u njohur zyrtarisht të drejtat e tyre, do
të ishte një vetëvrasje.
Planet aneksioniste të Serbisë, të Malit të
Zi e të Greqisë kundrejt Shqipërisë, plane që
filluan të viheshin në jetë me shpërthimin e
Luftës së Parë Ballkanike, ishin pjellë e një
politike të pajustifikueshme armiqësore ndaj një
populli fqinj, që kishte bërë një luftë
të vazhdueshme kundër sundimit shekullor osman dhe kishte
treguar se ishte një aleat i sigurt në luftën kundër
armikut të përbashkët. Shtetet ballkanike jo vetëm
dërgonin ushtarët e tyre të vriteshin me shqiptarët,
që ishin të vendosur të mbronin deri në fund
lirinë e tërësinë e tokës së tyre,
por edhe u jepnin Fuqive të Mëdha një armë të
fortë në dorë për të ndërhyrë
në punët e Ballkanit, që të vinin në orbitën
e tyre si popullin shqiptar, ashtu edhe popujt fqinjë. Për
këtë arsye, Lufta Ballkanike krijoi në Shqipëri
një gjendje shumë të ndërlikuar e kontradiktore.
Nga njëra anë, në masat popullore vazhdonte të
ishte gjallë fryma e luftës kundër zgjedhës
osmane, nga ana tjetër, po bëhej gjithnjë më
i qartë rreziku që kërcënonte Shqipërinë
nga fqinjët ballkanikë, të cilët pas dëbimit
të turqve nga gadishulli synonin të zinin vendin e Perandorisë
Osmane në të dhe të fshinin kombin shqiptar nga harta
politike e Ballkanit.
Ndryshe nga vendet e tjera ballkanike, Shqipëria edhe kësaj
radhe, në këto çaste tepër kritike, u ndodh
vetëm, me armikun e vjetër në vatër dhe e sulmuar
nga agresorë të rinj. Ky rrezik kombëtar vuri në
lëvizje të gjitha klasat e shtresat shoqërore të
vendit. Përpara tyre u ngrit në mënyrë më
serioze çështja e fatit të Shqipërisë,
e qëndrimit që duhej mbajtur ndaj konfliktit ballkanik,
e mënyrave dhe e mjeteve për ta shpëtuar Shqipërinë
nga katastrofa që kërcënonte Turqinë.
Qysh në fillim të tetorit gazeta “Liri e Shqipërisë”,
që përfaqësonte opinionin e kolonisë shqiptare
të Sofjes, duke parashikuar ngjarjet, u drejtohej shqiptarëve
me thirrjen: “... të marrim armët dhe të mbrojmë
kufijtë e mëmëdheut tonë, duke kërkuar
autonominë e Shqipërisë”. Po kjo gazetë
u drejtohej shqiptarëve t’u përmbaheshin udhëzimeve
të Sami Frashërit në veprën “Shqipëria
ç’ka qënë, ç’është
e ç’do të bëhetë?”, d.m.th. t’i
jepnin një goditje të fortë Turqisë për
të mos u rrokullisur me të në greminë.
Ndryshe e vlerësuan gjendjen kolonitë shqiptare të
mërgimit në ShBA. Ato u nisën nga fakti se Turqia,
megjithëse ishte armike e Shqipërisë, u kishte njohur
shqiptarëve disa të drejta kombëtare, kurse pjesëtarët
e Aleancës Ballkanike synonin ta copëtonin atë krejtësisht.
Prandaj mbledhja e përfaqësuesve të kolonive shqiptare
të ShBA-së, që u bë më 6 tetor 1912 në
Boston, duke “... marrë në sy atë që po
mundet Turqia, e që shtetet e Ballkanit do ta ndajnë Shqipërinë
në mes tyre”, deklaronte: “Është detyrë
e atdhetarëve shqiptarë të jenë plotësisht
të bashkuar me guvernën (qeverinë - shën. i
aut.) otomane kundër armiqve të Mbretërisë”.
Ndonëse frymëzohej nga qëllime patriotike, qëndrimi
i kolonive shqiptare të ShBA-së përmbante në
vetvete një rrezik të madh për vendin. Përkrahja
pa kushte që shqiptarët do t’i jepnin Turqisë
në luftën kundër Aleancës Ballkanike do të
sillte si pasojë që Shqipëria të pësonte
të njëjtin fat që do të pësonte Turqia
në Ballkan dhe do t’u jepte një argument të
fortë qeverive të Aleancës Ballkanike për të
mbrojtur përpara opinionit publik ndërkombëtar planin
e copëtimit të Shqipërisë si një provincë
e thjeshtë turke.
Brenda në Shqipëri nismën për një veprim
politik, që ta nxirrte vendin nga gjendja e vështirë
dhe e ndërlikuar e krijuar nga Lufta Ballkanike, e morën
shoqëritë atdhetare, Komiteti “Shpëtimi”
dhe “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”
që ishte krijuar në Shkup. Përfaqësuesit e tyre
Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani, Mithat Frashëri etj.,
organizuan në Shkup më 14 tetor 1912 një mbledhje,
për të cilën ishte marrë qysh përpara edhe
miratimi i Hasan Prishtinës e i Bajram Currit, që kishin
shkuar në front për organizimin e mbrojtjes së tokave
shqiptare.
Mbledhja e Shkupit arriti në përfundimin se Perandoria
Osmane do ta humbiste luftën dhe vendosi t’u njoftonte
Fuqive të Mëdha se populli shqiptar po i kapte armët
jo për të forcuar sundimin e Turqisë në Ballkan,
por për t’i dalë zot tërësisë tokësore
e lirisë së Shqipërisë. Pra, vijonte deklarata,
shqiptarët nuk do të pranonin për katër vilajetet
veçse një formë të vetme qeverisjeje. Ky vendim
përputhej me atë që ishte shprehur nga gazeta “Liri
e Shqipërisë” dhe ishte vendimi më i drejtë
e më realist që mund të merrej në këto
rrethana. Ai iu dorëzua përfaqësuesve të fuqive
të huaja në Shkup më 16 tetor.
Mbledhja e Shkupit caktoi edhe një delegacion, i cili do të
shkonte në Malësi të Madhe për t’i shkëputur
malësorët nga bashkëpunimi me Malin e Zi. Ky delegacion
u autorizua gjithashtu të merrej vesh me krahinat e tjera të
vendit për organizimin e një kuvendi kombëtar që
do të vendoste për fatin e atdheut. Por ai nuk mundi të
arrinte në Malësi të Madhe; ngjarjet në frontin
e luftës ishin zhvilluar me një shpejtësi të
tillë, që e detyruan të ndalej përkohësisht
në Pejë e në Gjakovë, ku mori autorizimin nga
popullsia për ta përfaqësuar atë në veprimtaritë
që po ndërmerreshin kundër copëtimit të
vendit. Prej këtej delegacioni i Kosovës u drejtua në
Shqipërinë e Mesme e të Jugut, ku ishin marrë
nisma nga rrethet atdhetare lokale për organizimin e kuvendit
kombëtar dhe kishte filluar zgjedhja e delegatëve.
Ushtritë e aleatëve ballkanikë brenda një kohe
të shkurtër e shpartalluan ushtrinë turke në
të gjitha frontet. Trupat bullgare, pasi thyen qëndresën
e forcave turke, të përqendruara në Trakën Lindore,
iu drejtuan Adrianopojës. Forcat e Malit të Zi, të
ndara në tri kolona, sulmuan dy në drejtim të Shkodrës
dhe njëra në drejtim të Pejës. Brenda tri javësh
ato pushtuan Pejën dhe iu drejtuan Shkodrës.
Mbreti Nikolla i Malit të Zi, ndërsa u premtonte malësorëve
se do të respektonte flamurin shqiptar, në thirrjen drejtuar
popullit malazez e ftonte këtë t’u jepte dorën
“vëllezërve nën zgjedhë të Malësisë,
të cilët prej më shumë se dy vjetësh luftonin
për të drejtat e lirinë e tyre dhe për bashkimin
me Malin e Zi”. Kur doli në shesh mashtrimi i mbretit
malazez dhe kur në tokat shqiptare të pushtuara, në
vend të flamurit kombëtar u ngrit ai i Malit të Zi,
malësorët, që kishin marrë pjesë aktive
në këtë luftë krahas ushtrive malazeze, u tërhoqën
në masë nga lufta.
Edhe mbreti serb Pjetër, në manifestin që shpalli
në fillim të fushatës ushtarake serbe, deklaronte
në mënyrë demagogjike se do t’u sillte edhe
shqiptarëve lirinë, vëllazërinë dhe barazinë.
Më 15 tetor filloi mësymja e trupave serbe në rajonin
e Vranjës, ndërsa më 18 tetor u hodh në sulm
gjithë ushtria prej 286 000 vetash, në drejtimin Nish-Manastir-Elbasan,
Nish-Manastir-Selanik dhe Kurshunli-Prizren-Durrës. Forca të
tjera sulmuan nga veriu, në drejtimin Rashkë-Mitrovicë-Pejë
dhe Javor-Priepolje.
Turqia u gjend e papërgatitur për luftë. Qeveria
turke vendosi të formonte repartet e armatosura vullnetare
shqiptare, që do të pajiseshin me armë nga depot
e shtetit. Doli edhe një urdhër i ministrit të Luftës
për t’u dërguar shqiptarëve 50 000 pushkë.
Megjithatë nuk u dërgua asgjë, shqiptarët u
lanë pa armë, në mëshirën e fatit. Qeveria
xhonturke nuk qe në gjendje të përfitonte nga forca
e madhe e shqiptarëve dhe nga gatishmëria për të
mbrojtur atdheun e vet.
Shqiptarët e Kosovës, veçanërisht ata të
Llapit dhe të krahinave përreth, u qëndruan me vendosmëri
në luftimet e Merdarit (14-18 tetor), në veri të
Podujevës, forcave të Armatës së parë dhe
të tretë serbe. Ushtria turke një ditë para
betejës braktisi frontin në disa pika. Luftimet në
Merdar ishin të ashpra. Serbët e morën atë pas
humbjeve të mëdha. Edhe mbrojtja e kufirit nga Rashka
në Podujevë u mbeti vullnetarëve shqiptarë,
të udhëhequr nga Isa Boletini. Me organizimin e mbrojtjes
në veri të Prishtinës u mor Hasan Prishtina, ndërsa
në Gjakovë, Plavë e Guci Bajram Curri.
Pasi morën Merdarin, forcat serbe të Armatës së
parë depërtuan në Podujevë dhe, së bashku
me ushtritë e Armatës së tretë, më 20 tetor
filluan sulmin mbi Prishtinën. Vullnetarët shqiptarë
luftuan me vendosmëri, por për mungesë të municionit
u tërhoqën nga qyteti, që ra po atë ditë
në duart e serbëve. Më 23 tetor u pushtua Vuçiterna
dhe pas saj Mitrovica.
Me organizimin e forcave vullnetare shqiptare në zonën
e Gjilanit, të Moravës e të Karadakut u mor Idriz
Seferi, që arriti të grumbullojë 6 000 luftëtarë,
të cilët u hodhën në kufirin me Serbinë,
ku së bashku me forcat e vendit u bënë ballë
njësive të Armatës së tretë serbe. Luftimet
në këtë trevë juglindore të Kosovës
vazhduan 7 ditë, duke filluar nga koha e sulmit të ushtrisë
serbe më 15 tetor. Pasi theu qëndresën e shqiptarëve
në kufirin juglindor të Kosovës, ushtria serbe mundi
të pushtonte më 24 tetor qytetin e Gjilanit. Më 23
tetor serbët pushtuan Vuçiternën dhe pas saj Mitrovicën.
Pas pushtimit të Prishtinës ushtria serbe filloi veprime
të tjera në përmasa të mëdha, të cilat
kishin si objektiv të parë pushtimin e Ferizajt, të
Kumanovës e të Shkupit, për të vijuar më
tej marshimin drejt jugut dhe drejt pjesës perëndimore
të Shqipërisë.
Natën e 23-24 korrikut Armata e tretë serbe filloi një
marshim drejt Shkupit e Kumanovës. Më 24 tetor pushtoi
Lipjanin dhe po në këtë ditë iu afrua Ferizajt.
Edhe mbrojtja e tij u mbeti rreth 10 000 vullnetarëve shqiptarë.
Në mesditën e 25 tetorit ushtria serbe filloi sulmin e
përgjithshëm mbi qytetin, të cilin e pushtoi në
mbrëmjen e 25 tetorit. Forcat shqiptare u tërhoqën
drejt Kaçanikut.
Por luftimet më të mëdha u bënë në
Grykën e Carralevës. Pas dy ditë lufte me 2 000-3
000 vullnetarë shqiptarë, forcat serbe, pasi lanë
këtu shumë ushtarë të vrarë e të plagosur,
më 26 tetor e pushtuan këtë grykë. Më 30
tetor u pushtua Prizreni.
Beteja më e madhe e trevës së Kosovës ishte
ajo e Kumanovës (22-24 tetor), ku serbët hodhën ushtrinë
e Armatës së parë, të përbërë
nga 126 000 veta. Armata turke e Vardarit kishte vendosur në
këtë front 50 000 luftëtarë. Midis tyre kishte
edhe disa mijëra ushtarë shqiptarë, përveç
forcave vullnetare të ardhura nga treva e Kumanovës e
rrethet e tjera.
Më 24 tetor ushtria turke u thye përfundimisht në
Kumanovë. Pas pushtimit të Kumanovës, më 26
tetor forcat e Armatës së parë serbe pushtuan pa
luftë Shkupin. Me pushtimin e Shkupit përfundoi faza e
parë e Luftës Balkanike. Periudha e dytë ishte ajo
e luftës për pushtimin e territoreve shqiptare në
pjesën perëndimore të vilajetit të Kosovës,
në vilajetet e Manastirit, të Shkodrës e të
Janinës.
Sikurse shkruajnë gjeneralët turq, pjesëmarrës
në këto beteja, shqiptarët luftuan me trimëri
të madhe për të mbrojtur atdheun e vet, tokën
amtare. Ata nuk e braktisën asnjëherë frontin dhe
shpesh luftuan edhe pasi ushtria turke kishte braktisur vijën
e luftës. Në Betejën e Kumanovës u vra gjithë
efektivi i batalionit të ushtarëve të Gjilanit. Ndërsa
numri i përgjithshëm i shqiptarëve, që u vranë
në këtë betejë, arrin në 10 000 veta.
Pas pushtimit të Shkupit, ushtria serbe vazhdoi mësymjen
drejt pjesës perëndimore të vilajetit të Kosovës
(drejt Prizrenit, Pejës, Gjakovës etj.), drejt vilajeteve
të Manastirit (pushtuan Manastirin), të Shkodrës
e të Janinës. Ata kaluan nëpër luginën
e Drinit, pushtuan Lumën, Mirditën e Matin, dolën
në Lezhë dhe u dyndën në Shqipërinë
e Mesme. Një pjesë e tyre iu drejtua Durrësit, kurse
kolona të tjera u nisën drejt veriut dhe, së bashku
me forcat malazeze që kishin marrë Shëngjinin, plotësuan
rrethimin e Shkodrës.
Shqiptarët, të braktisur nga ushtritë osmane, edhe
pse luftuan kudo me trimëri, nuk qenë në gjendje
të ndalnin sulmin e kombinuar të aleatëve ballkanikë,
të përgatitur ushtarakisht prej dhjetëra vjetësh
dhe të armatosur deri në dhëmbë. Në fillim
të dhjetorit të vitit 1912 ushtritë serbo-malazeze
kishin pushtuar pjesën më të madhe të Shqipërisë
dhe arritën në jug deri në luginën e Shkumbinit,
në vijën Durrës-Kavajë-Peqin-Elbasan-Pogradec-Strugë.
Ndërkohë edhe ushtria greke, pasi theu forcat turke në
Thesali e në Epir, mori Selanikun, rrethoi Janinën, shtiu
në dorë Sazanin dhe zbarkoi në Himarë, të
cilën e pushtoi bashkë me disa fshatra përreth.
Menjëherë pas sukseseve të para qeveritarët
e Serbisë, të Malit të Zi dhe të Greqisë,
si edhe shtypi i tyre, filluan t’i deklaronin gjithnjë
më hapur qëllimet e veta ndaj Shqipërisë, duke
i justifikuar ato me argumentet absurde të paaftësisë
së “fiseve të egra” e “barbare”
shqiptare për të formuar shtetin e vet.
Këto deklarata u shoqëruan me një veprimtari gjakatare,
terroriste, shfarosëse të ushtrive malazeze e serbe dhe
më vonë greke kundër popullsisë shqiptare, që
nuk mëshiruan as gratë, as fëmijët e as pleqtë.
Pushtimi i Kosovës e i viseve të tjera të Shqipërisë
u shoqërua me vrasje në masë të luftëtarëve
kosovarë dhe me masakrimin e me shpërnguljen e popullsisë.
Qëllimi i Beogradit ishte që “Serbia të bëhej
shtet i pastër, thjesht serb, nacional”. Proklamatave
të mbretit të Serbisë, për barazinë e shqiptarëve
me serbët në shtetin e Serbisë, ua zunë vendin
pas fillimit të luftës urdhrat për shfarosjen e shqiptarëve.
Gjeneralët serbë pranonin haptazi atëherë se
“ne i linim të qetë turqit, por vramë sa mundëm
ç'qenë shqiptarë”. Deviza e ushtrisë
serbe ishte: “Të shfarosim shqiptarët!”.
Kudo që shkelën, në fshatrat e qytetet e Kosovës
dhe të të gjithë Shqipërisë, serbët
mbollën vdekje e shkatërrime. Vetëm në dy muajt
e parë të luftës, në tetor-nëntor 1912,
u vranë 25 000 shqiptarë. Vrasja e shqiptarëve ishte
programuar zyrtarisht nga Beogradi, që kishte urdhëruar
“të mos lihej asnjë gjurmë shqiptare në
ato vise”. Qytete të tëra, si Prishtina, Vuçiterna,
Ferizaj, Gjilani, Kumanova, Presheva, Prizreni, Peja etj., iu nënshtruan
shkatërrimeve. Fshatrat përreth këtyre qyteteve u
bënë shkrumb e hi, ndërsa banorët e tyre, pa
kursyer as gratë, pleqtë e fëmijët, u vranë
ose u dogjën të gjallë, në zjarrin e shtëpive
të tyre. Ushtria malazeze plaçkiti Gjakovën dhe
dogji pazarin e saj. Sikurse pohonte sekretari i N. Pashiçit,
në rrugën midis Prizrenit dhe Pejës kishte vetëm
fshatra të djegura, ndërsa banorët e tyre ishin masakruar.
Në Pejë vriteshin çdo ditë 25 shqiptarë.
Pasi shtypën qëndresën e 2 000 lumjanëve, serbët,
në tetor 1912, masakruan popullsinë e Lumës, 700
veta, duke përfshirë pleqtë, gratë, fëmijët
e madje edhe ata të sapo lindur që u therrën ose
u dogjën të gjallë në shtëpitë e tyre,
dogjën e rrafshuan me tokën thuajse të gjitha fshatrat
e Lumës. Fshati Nishor, në veriperëndim të Prizrenit
u rënua nga goditjet e artilerisë, ndërsa popullsia
u masakrua, u vranë gjithë burrat. Bashkëkohësit
shkruanin se në fshatra të tëra të Kosovës
nuk mbeti i gjallë asnjë njeri.
Në territorin midis Kumanovës e Shkupit, sipas njoftimeve
të shtypit të kohës, u vranë 3 000 veta, nga
të cilët 2 000 në rrethin e Shkupit. Terrorit të
paparë iu nënshtrua edhe popullsia e qytetit të Shkupit.
Çdo ditë oficerët serbë organizonin ekspedita
në fshatrat rreth Shkupit për të terrorizuar dhe
për të masakruar fshatarët. Mijëra njërëz
të pambrojtur vinin nga Kumanova e nga Presheva, duke shpresuar
të gjenin shpëtim në Shkup. Por edhe këtu i
priste vdekja nga ushtarët serbë ose nga uria. Masakra
të mëdha u bënë në Malin e Zi të Shkupit,
ku u dogjën 29 fshatra shqiptare. Pas pushtimit të Ferizajt,
u vranë këtu 1 200 veta.
Gjatë kësaj fushate persekutimesh ndaj shqiptarëve
u arrestuan në rrethet e Shkupit, në muajin nëntor,
Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha, Kosum Seferi
dhe mjaft udhëheqës të tjerë të lëvizjes
shqiptare, të cilët, meqë nuk pranuan të nënshkruanin
deklaratat e besnikërisë ndaj Serbisë, u hodhën
në burgjet e Beogradit, ku u mbajtën deri më 16 maj
1913.
Pushtimi i Kosovës u shoqërua me shpërngulje në
masë të popullsisë shqiptare nga trojet e tyre amtare.
Vetëm në periudhën e Luftës së Parë
Ballkanike u shpërngulën nga vise të ndryshme të
vilajetit të Kosovës rreth 150 000 shqiptarë.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë
Fitoret e rrufeshme të shteteve ballkanike i detyruan Fuqitë
e Mëdha të rishikonin vendimin e tyre për të
mos lejuar ndryshimin e status quo-së në Ballkan. Qysh
në fund të tetorit në rrethet diplomatike dhe në
shtypin evropian filloi të flitej për nevojën e ndryshimeve
territoriale në të mirë të aleatëve ballkanikë.
Në këto kushte, patriotët shqiptarë që
ndodheshin jashtë atdheut vendosën të ndërmerrnin
një veprim të ri politik krahas atij të “Shoqërisë
së zezë për shpëtim” e të rretheve
të tjera atdhetare brenda vendit. Qëllimi i këtij
veprimi do të ishte të shpëtohej Shqipëria nga
copëtimi, të ruhej tërësia e saj tokësore
e të mblidhej një kuvend kombëtar që do të
vendoste për fatin e saj. Nismën për këtë
veprim të ri e morën Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi,
të cilët mendonin se do të kishin përkrahjen
e Lidhjes Tripalëshe. Ata u nisën nga Stambolli dhe arritën
në Bukuresht, ku më 5 nëntor 1912 organizuan mbledhjen
e kolonisë shqiptare të atjeshme. Aty u vendos të
themelohej “një komitet drejtonjës” që
të merrte në dorë qeverinë e vendit; të
krijohej një komision që do të shkonte në Evropë
për të mbrojtur përpara qeverive të Fuqive të
Mëdha “të drejtat kombëtare e lokale të
popullit shqiptar” dhe një komitet në Bukuresht,
që do të bashkërendonte veprimtarinë e komiteteve
të tjera brenda e jashtë Shqipërisë për
t’i ardhur atdheut në ndihmë. Mbledhja e Bukureshtit
në vendimin e saj nuk përcaktoi qartë nëse do
të kërkohej autonomi a pavarësi. Kjo do të përcaktohej,
siç duket, nga zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve
dhe nga qëndrimi që do të mbanin kundrejt çështjes
shqiptare Fuqitë e Mëdha. Për këtë qëllim
Ismail Qemali me shokë shkoi në Vjenë, ku bisedoi
me ambasadorin anglez, Berhtoldin, dhe me ambasadorin italian. Gjatë
rrugës ose ndoshta në kryeqytetin austriak Ismail Qemali
u njoftua për lëvizjen që kishte filluar në
Shqipëri për mbledhjen e një kuvendi kombëtar.
Ai i deklaroi më 10 nëntor ambasadorit anglez se do të
nisej së shpejti për në Vlorë për të
marrë pjesë në një mbledhje të krerëve
shqiptarë, se shqiptarët ishin të vendosur të
ruanin vendin e tyre, se ata do të luftonin deri në pikën
e fundit të gjakut për të mos lejuar një copëtim
të tij dhe se krijimi i një Shqipërie më vete
do të mënjanonte një ndërhyrje të Austrisë
dhe të Italisë.
Ideja për mbledhjen e një kuvendi në Shqipëri,
që do t’u paraqiste Fuqive të Mëdha kërkesat
e popullit shqiptar, kishte gjetur përkrahjen e qeverisë
austro-hungareze. Berhtoldi e njoftoi Ismail Qemalin se Vjena ishte
për një Shqipëri autonome. I tillë ishte edhe
opinioni që mbizotëronte në rrethet diplomatike të
Fuqive të tjera të Mëdha. Por autonomia në kuadrin
e Perandorisë Osmane tashmë nuk kishte asnjë kuptim.
Ushtria osmane në Ballkan ishte shpartalluar në të
gjitha frontet. Trupat serbe, malazeze e greke kishin hyrë
thellë në tokën shqiptare.
Në këto kushte e vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes
shqiptare ishte ajo e shpalljes së pavarësisë. Në
këtë përfundim arriti grupi i atdhetarëve i
kryesuar nga Ismail Qemali, i cili më 19 nëntor deklaronte
në Trieste, ku kishte arritur bashkë me shokët, se:
“... menjëherë pas mbërritjes së tij në
Shqipëri do të shpallej pavarësia e Shqipërisë
dhe do të zgjidhej qeveria e përkohshme”. Nga Triestja
komisionit që ishte formuar në Vlorë për përgatitjen
e mbledhjes së kuvendit kombëtar iu dërgua një
telegram, me anë të të cilit kërkohej që
të merreshin masa për thirrjen e delegatëve.
Ideja e pavarësisë së Shqipërisë dhe lajmi
i mbledhjes së kuvendit kombëtar u pritën me entuziazëm
të madh në Shqipëri, ku gjetën një truall
të përgatitur qysh më parë nga rrethet atdhetare
të vendit. Këto rrethe kishin vendosur lidhje ndërmjet
tyre dhe kishin caktuar Vlorën si qendër ku do të
bëhej mbledhja e përfaqësuesve të kombit shqiptar.
Grupi i kryesuar nga Ismail Qemali arriti në Durrës më
21 nëntor. Së bashku me atdhetarët durrsakë
ai vendosi të ngrinte në qytet flamurin kombëtar.
Por autoritetet osmane, të ndihmuara nga armiku i Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare dhespot Jakovi, arritën, ndonëse
përkohësisht, ta pengonin këtë veprim. Komanda
turke e Janinës u orvat nga ana e saj ta kapte Ismail Qemalin
gjallë ose vdekur, por shumë shpejt u detyrua të
hiqte dorë nga ky vendim. Administrata turke në krahinat
e Shqipërisë, të papushtuara ende nga ushtritë
ballkanike, në përgjithësi nuk ishte në gjendje
ta pengonte lëvizjen shqiptare. Ajo i trembej shumë një
konflikti të armatosur me shqiptarët, në një
kohë kur po ndiqej këmba-këmbës nga aleatët
ballkanikë dhe kur e vetmja rrugë tërheqjeje në
perëndim ishte Shqipëria.
Të shoqëruar nga delegatët e Durrësit, të
Shijakut, të Tiranës e të Krujës, Ismail Qemali
me shokët e tij u nisën për në Kavajë.
Prej andej nëpër Karatoprak kaluan në Fier, ku u
takuan me delegatët e Kosovës, dhe më 25 nëntor
arritën në Vlorë. Këtu delegatët e popullit
shqiptar u pritën me festë. “Një zjarr i shenjtë
patriotizmi, - shkruan Ismail Qemali në kujtimet e tij, - kishte
pushtuar qytetin ku kisha lindur dhe populli më përshëndeste
kudo me entuziazëm dhe gëzim”.
Puna e parë e udhëheqësit patriot qysh më 26
nëntor ishte organizimi i forcave të armatosura. Për
këtë qëllim ai ngriti një komision organizues
dhe u dërgoi pleqësive të katundeve një qarkore,
me anën e së cilës porositeshin të mobilizonin
njerëzit e aftë për armë dhe t’i mbanin
ata në gatishmëri.
Ndërkohë, ushtria serbe po përparonte me shpejtësi
në tokat shqiptare. Ajo po i afrohej Durrësit, Tiranës,
Krujës dhe Elbasanit. Rrethet atdhetare të këtyre
qyteteve vendosën ta shpallnin sa më parë pavarësinë
për t’i vënë autoritetet ushtarake serbe përpara
faktit të kryer. Më 25 nëntor Elbasani shpalli i
pari pavarësinë. Të nesërmen atë e shpallën
Durrësi e Tirana dhe më 27 nëntor Kavaja, Peqini
e Lushnja.
Për shkak të përparimit të pandalur të
ushtrive serbe, gjendja në Shqipëri po bëhej gjithnjë
më kritike. Kjo ishte arsyeja që në mbrëmjen
e 27 nëntorit delegatët që ndodheshin në Vlorë,
ndonëse nuk kishin arritur ende përfaqësuesit e disa
krahinave, vendosën të mblidhnin të nesërmen
kuvendin kombëtar.
Më 28 Nëntor 1912, në orën 14, u hap në
Vlorë Kuvendi Kombëtar. Në mbledhjen e parë
të Kuvendit morën pjesë 37 delegatë, të
cilët u shtuan gjatë ditëve që pasuan duke arritur
në 63 veta, që përfaqësonin të gjitha viset
shqiptare. Pjesa më e madhe e tyre ishin udhëheqës
e veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Përveç Ismail Qemalit merrnin pjesë Luigj Gurakuqi,
Isa Boletini, Sali Gjuka, Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Vehbi
Agolli, Nikollë Kaçorri, Jani Minga, Abdi Toptani, Pandeli
Cale, Dudë Karbunara, Lef Nosi, Mithat Frashëri, Mehmet
Dëralla, Hasan Hysen Budakova, Ajdin Draga, Sherif efendi Dibra,
Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Shefqet Daiu, Rexhep
Ademi, Dhimitër Berati, Kristo Meksi, Xhelal Koprëncka,
Spiro Ilo, Iljaz Vrioni, Hajredin Cakrani, Shefqet Vërlaci
etj. Isa Boletini mbërriti me 400 luftëtarë kosovarë
më 29 nëntor, i pritur me gëzim të madh nga
popullsia dhe nga delegatët e Kuvendit. Nga udhëheqësit
e tjerë kosovarë, për shkak të rrethanave të
luftës, nuk mundën të merrnin pjesë Hasan Prishtina,
Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha etj., që ndodheshin
në burgun e Beogradit, si edhe Bajram Curri, i cili, ndonëse
u nis për në Kuvend, u pengua nga luftimet gjatë
rrugës.
Pjesëmarrja në Kuvend e delegatëve nga të gjitha
qytetet e Shqipërisë, duke përfshirë edhe ato
që ndodheshin të pushtuara nga ushtritë serbe, malazeze
e greke, i dha atij karakterin e një asambleje kombëtare
mbarëshqiptare. Kjo ishte njëherazi shprehje e vendosmërisë
së të gjithë shqiptarëve për t’u
bashkuar në shtetin e vet kombëtar, në të cilin
do të përfshiheshin të gjitha viset shqiptare.
Kuvendi zgjodhi si kryetar Ismail Qemalin, i cili foli për
të kaluarën e Shqipërisë nën sundimin osman
dhe për luftërat e shqiptarëve për të fituar
të drejtat e tyre. Ai vuri në dukje se në rrethanat
e krijuara nga Lufta Ballkanike “e vetmja udhë shpëtimi
ishte ndarja e Shqipërisë nga Turqia”.
Propozimi i kryetarit u miratua njëzëri nga delegatët,
të cilët nënshkruan dokumentin historik për
Pavarësinë e Shqipërisë, ku thuhej: “...
Shqipëria me sot të bëhet më vehte, e lirë
e mosvarme”.
Pastaj u ngrit madhërisht flamuri kombëtar i Shqipërisë
përpara mijëra njerëzve që ishin mbledhur jashtë
selisë së Kuvendit e që e pritën këtë
ngjarje historike me brohoritje entuziaste, ndërsa populli
përshkonte duke kënduar rrugët e qytetit, oratorët
atdhetarë, si Jani Minga, Murat Toptani etj., me fjalimet e
zjarrta evokonin luftërat e popullit shqiptar për liri.
Nga Kuvendi i Vlorës doli gjithashtu qeveria e përkohshme
e kryesuar nga Ismail Qemali.
Rëndësia historike e Shpalljes së Pavarësisë
Shpallja e Pavarësisë ishte një akt me rëndësi
jetike për popullin shqiptar. Ajo, nga njëra anë,
mbylli një epokë të tërë luftërash
e përpjekjesh shekullore për të hequr qafe zgjedhën
e huaj, për të ruajtur tërësinë territoriale
të atdheut e për të formuar shtetin e lirë kombëtar
shqiptar duke kurorëzuar veprën e Rilindjes dhe, nga ana
tjetër, hapi një epokë të re, një epokë
luftërash e përpjekjesh të tjera për ta mbrojtur
pavarësinë e fituar nga rreziqet e jashtme e të brendshme,
për të siguruar bashkimin kombëtar të gjymtuar
rëndë dhe për të vendosur rendin demokratik.
Ngritja e flamurit kombëtar në Vlorë përfaqësonte
fitoren e përbashkët të të gjitha trevave shqiptare
prej Rrafshit të Dukagjinit në veri e deri në Çamëri
në jug, prej brigjeve të Adriatikut e të Jonit në
perëndim e deri në fushat e Kosovës, të Tetovës,
në pellgun e Shkupit, në luginën e Preshevës
e të Kumanovës, në lindje. Këto treva, duke
marrë pjesë gjallërisht me pushkë e me penë
në lëvizjen për çlirimin kombëtar, vunë
gurë në themelet e pavarësisë shqiptare, i çimentuan
ato me gjakun e bijve më të mirë dhe i hapën
rrugën formimit të shtetit shqiptar.
Kuvendi i Vlorës e shpalli pavarësinë në emër
të të gjithë shqiptarëve, të të gjitha
trevave shqiptare, që dërguan përfaqësuesit
e tyre në të. Ai e trajtoi Shqipërinë një
e të pandarë. Edhe qeveria shqiptare e Ismail Qemalit
doli në rrafshin ndërkombëtar si përfaqësuese
e gjithë popullsisë shqiptare dhe e të gjitha tokave
shqiptare, edhe pse një pjesë e madhe e tyre ishte e pushtuar
nga ushtritë e shteteve ballkanike. Edhe deklaratat e notat
e protestës, që kjo qeveri u dërgoi shteteve ballkanike
e komandave të tyre ushtarake, në të cilat kërkoi
largimin e menjëhershëm të forcave të huaja
ushtarake nga trojet e pushtuara shqiptare dhe kthimin e tyre Shqipërisë,
u bënë në emër të Asamblesë Kombëtare
që përfaqësonte të gjitha trojet e banuara nga
shqiptarët.
Me Aktin e 28 Nëntorit 1912 sanksionohej e drejta e pamohueshme
historike e kombit shqiptar për të qenë i bashkuar,
i lirë e i pavarur në trojet e veta, krahas popujve të
tjerë të Gadishullit Ballkanik. Kjo ishte një e drejtë
që buronte nga qenia e tij si popull me gjuhën, me kulturën,
me individualitetin e me historinë e vet, e drejtë e fituar
me mundime e sakrifica të panumërta në llogoret e
luftës, e drejtë që i takonte për ndihmesën
e vyer në dëbimin nga Ballkani të sunduesve të
huaj osmanë.
Kuvendi i Vlorës hodhi themelet e shtetit të ri sovran
shqiptar.
Për ta siguruar një fitore të tillë popullit
shqiptar iu desh të bënte një luftë të
gjatë kundër sundimtarëve osmanë dhe synimeve
grabitqare të fuqive të huaja. Një varg rrethanash
të brendshme e të jashtme kanë bërë që
këto lëvizje të mos arrinin dot objektivin. Por në
çdo etapë ato kanë vënë në provë
forcat materiale e morale të popullit shqiptar, kanë pasuruar
përvojën e traditat e tij luftarake dhe kanë krijuar
premisat për zhvillimin e mëtejshëm të luftës.
Në shek. XIX e në fillim të shek. XX kjo luftë
u zhvillua mbi baza të reja shoqërore e politike dhe mori
karakter të ndërgjegjshëm kombëtar.
Shpallja e autonomisë nga Lidhja e Prizrenit dhe ajo e Pavarësisë
nga Kuvendi i Vlorës më 1912 janë dy hallkat themelore
në zinxhirin e ngjarjeve të lëvizjes kombëtare,
të lidhura organikisht ndërmjet tyre si shprehje e vullnetit
popullor dhe si pasojë e drejtpërdrejtë e përfundim
logjik i luftës çlirimtare. Por, Shpallja e Pavarësisë
shqiptare ishte në të njëjtën kohë një
etapë më e lartë, e përcaktuar nga zhvillimi
progresiv i lëvizjes dhe nga rrethanat ndërkombëtare.
Në Gadishullin Ballkanik Shqipëria, sikurse Maqedonia,
ishte vendi që u çlirua i fundit nga sundimi i sulltanëve
osmanë, në një kohë kur popujt e tjerë
fqinjë kishin, kush më shumë e kush më pak,
dhjetëra vjet që bënin jetë shtetërore
të pavarur. Kjo vonesë u shkaktua nga faktorë ekonomikë,
shoqërorë e politikë, të brendshëm e të
jashtëm, që vepruan ndërsjelltas mbi Lëvizjen
Kombëtare Shqiptare dhe përcaktuan ritmet e zhvillimit
të saj.
Prapambetja ekonomike e shoqërore e vendit ishte padyshim një
faktor që vonoi rritjen e forcave organizuese e drejtuese të
lëvizjes kombëtare e si pasojë e vështirësoi
dhe e vonoi Shpalljen e Pavarësisë. Megjithatë, edhe
pse Shqipëria ishte një vend i vogël e mbi të
rëndonte zgjedha e një perandorie të madhe, një
faktor themelor që e vonoi për dhjetëra vjet pavarësinë
shqiptare ishte ai i jashtëm. Populli shqiptar ka qenë
gjatë gjithë lëvizjes për çlirimin kombëtar
i vetëm, pa ndihmën e jashtme e pa aleatë. Për
më tepër, shtetet ballkanike fqinje, të cilat të
parat patën siguruar pavarësinë, luftuan me të
gjitha mjetet, duke filluar nga presionet diplomatike e duke mbaruar
edhe me ndërhyrje të armatosura, kundër Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare, e cila për nga qëllimet e saj
ishte në kundërshtim me planet e tyre të skllavërimit
ekonomik e politik dhe të copëtimit të Shqipërisë.
Edhe Fuqitë e Mëdha, të cilat, gjatë gjithë
shek. XIX patën përkrahur popujt e krishterë të
Ballkanit (serbët, grekët, rumunët e bullgarët)
të formonin shtetet e tyre të pavarura, për një
kohë të gjatë, mbajtën një qëndrim
mospërfillës ndaj çështjes shqiptare.
Në këtë qëndrim pati ndikimin e vet edhe fakti
që shqiptarët, të ndarë në tri fe (edhe
pse i bashkonte një ndërgjegje e vetme kombëtare),
me një shumicë zotëruese myslimane, shiheshin nga
Evropa e sidomos nga Rusia e krishtere si një popull i huaj
me to dhe më i afërt me turqit myslimanë. Jo vetëm
Rusia, por edhe shtetet e tjera evropiane nuk qenë shkëputur
ende në atë periudhë nga konceptet e vjetra teokratike
për kombin, edhe pse perandorive shumëkombëshe teokratike
po u vinte fundi.
Në këto kushte, lufta për pavarësinë e
Shqipërisë nuk mund të mbështetej veçse
në forcat e popullit shqiptar dhe mund t’ia arrinte qëllimit
vetëm kur të krijohej një koniunkturë e favorshme
ndërkombëtare, kur kontradiktat ndërmjet Fuqive të
Mëdha mund të shfrytëzoheshin me sukses për
realizimin e saj.
Pavarësia e Shqipërisë u shpall në kushte të
tilla ndërkombëtare. Udhëheqësit e Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare, në fazën e fundit të saj,
ditën të shfrytëzonin me mjeshtëri koniunkturën
politike që u krijua me shpërthimin e Luftës së
Parë Ballkanike, kur në çështjen shqiptare
u ndeshën me forcë interesat e kundërt të Fuqive
të Mëdha. Është meritë e këtyre atdhetarëve
largpamës dhe, në mënyrë të veçantë,
e atdhetarit dhe e diplomatit të shquar Ismail Qemali, që,
duke u mbështetur në luftën e popullit shqiptar brenda
vendit, zgjodhën drejt çastin e përshtatshëm
për të kaluar nga platforma e deriatëhershme politike
e lëvizjes për autonominë në atë të
pavarësisë. Dhe kjo u realizua pikërisht më
28 Nëntor 1912, kur Turqia po dëbohej nga Ballkani, kur
Fuqitë e Mëdha vendosën të hiqnin dorë
nga ruajtja e status quo-së në Ballkan dhe kur planet
e aleatëve ballkanikë për ta zhdukur Shqipërinë,
të përkrahura edhe nga fuqitë e Antantës, u
kundërshtuan nga fuqitë e Lidhjes Tripalëshe.
Vendimi historik i 28 Nëntorit drejtohej megjithatë jo
vetëm kundër politikës së Fuqive të Antantës
dhe të shteteve fqinje të Ballkanit, por edhe kundër
planeve të fuqive të Lidhjes Tripalëshe. Këto
të fundit, sidomos Austro-Hungaria e Italia, si më të
interesuarat për çështjen shqiptare, ishin në
atë kohë për autonominë e Shqipërisë,
nën sovranitetin e sulltanit. “Pavarësinë”
e saj ato e shihnin si një variant të mundshëm të
zgjidhjes së çështjes shqiptare dhe e kuptonin
nën prizmin e interesave të vet, si mjetin që do
t’u hapte rrugën për të vendosur kontrollin
ekonomik e politik mbi Shqipërinë, për ta përdorur
popullin shqiptar si gardh kundër shtrirjes së shteteve
sllave drejt perëndimit të Shqipërisë, si mbështetje
për shtrirjen e tyre në Ballkan.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë edhe
pse, siç do të provohej me vendimet e padrejta të
Konferencës së Ambasadorëve të Gjashtë
Fuqive të Mëdha të Londrës (1913), nuk arriti
të bashkonte në një shtet të vetëm gjithë
territoret e popullsinë shqiptare, duke krijuar pas pesë
shekujsh robërie Shtetin e Pavarur Shqiptar përbën
ngjarjen më të madhe, unikale, në historinë
e kombit shqiptar gjatë shek. XX.
Kthesa historike e 28 Nëntorit 1912 ishte premisa politike
themelore për organizimin mbi baza më të përparuara
të jetës shtetërore të pavarur të shqiptarëve
dhe për zhvillimin më të shpejtë ekonomik, shoqëror
e kulturor të vendit. Duke formuar Shtetin e Pavarur Shqiptar
ajo objektivisht krijoi gjithashtu premisat dhe atë bazë
shtetërore e politike, aq të nevojshme për ta mbajtur
të gjallë çështjen e çlirimit dhe të
bashkimit të të gjitha trevave shqiptare dhe për
zgjidhjen përfundimtare të problemit shqiptar në
Ballkan.
|