K R E U III
LËVIZJA KOMBËTARE SHQIPTARE NË
VITET 30-70
TË SHEK. XIX
1. FILLIMET E LËVIZJES KOMBËTARE
Gjendja në Shqipëri pas reformave të para
centralizuese osmane
Zhvillimi i lëvizjes kombëtare në vitet 30-40 të
shek. XIX përkon me periudhën e reformave të para
centralizuese, që filluan të ndërmerreshin në
Perandorinë Osmane në vitet 30. Me këto reforma,
në mënyrë të veçantë me likuidimin
e sistemit të timareve, dhe me njohjen ligjërisht të
pronës private mbi tokën (më 1834), si edhe me masat
për riorganizimin e sitemit administrativ, ushtarak dhe të
taksave, Porta e Lartë synonte ta fuste vendin në rrugën
e evropianizimit, të forconte pushtetin qendror, të rimëkëmbte
fuqinë e Perandorisë, e cila ishte dobësuar së
tepërmi nga prapambetja ekonomiko-shoqërore, nga sistemi
shtetëror anakronik, thellësisht shtypës e parazitar,
dhe nga kryengritjet e vazhdueshme të popujve të shtypur.
Reformat filluan të zbatoheshin në Shqipëri qysh
në vitet 30. Ato i dhanë një goditje të rëndë
në radhë të parë shtresës së vjetër
feudale-ushtarake, e cila, si kudo edhe në Shqipëri, kishte
filluar të shthurej dhe ishte dobësuar shumë nga
ekspeditat osmane të viteve 1822-1831. Një pjesë
e krerëve feudalë që ishin aktivizuar në kryengritjet
u asgjësua, të tjerë u internuan dhe ata që
mundën të shpëtonin mërguan jashtë vendit,
ndërsa pronat e tyre u shpallën çifligje shtetërore.
Reforma agrare u dha mundësi të ngriheshin e të forcoheshin
çifligarëve të rinj, pronarë privatë
të tokave, të lidhur me Portën e me politikën
e saj centralizuese.
Dobësimi i klasës feudale shqiptare i dha mundësi
borgjezisë, të përfaqësuar nga tregtarët
dhe pronarët e punishteve zejtare e të manifakturave të
merrte pjesë më me gjallëri në jetën ekonomike
e politike të vendit.
Reformat e para centralizuese u quajtën të pamjaftueshme,
prandaj Mustafa Reshit pasha, pasi mori edhe pëlqimin e sulltanit
të ri, Abdyl Mexhitit, që sapo kishte hipur në fron,
përgatiti projektin e reformave, të njohura me emrin Tanzimat.
Ato u shpallën nga Mustafa Reshit pasha me dekretin perandorak
(Hati Humajun) të 3 nëntorit 1839, që mban emrin
“dekreti i Gjylhanesë”. Me këtë akt shpalleshin
këto reforma: garantohej paprekshmëria e jetës, e
nderit dhe e pasurisë për të gjithë shtetasit
osmanë, pa dallim feje; hiqej konfiskimi i pasurisë për
ata që paditeshin në gjykatë dhe fëmijët
e tyre nuk privoheshin nga e drejta e trashëgimisë së
pasurisë; vendosej ndarja dhe mbledhja e rregullt e taksave
dhe hiqej sistemi i sipërmarrjes së tyre (iltizami); futej
shërbimi i rregullt ushtarak dhe shkurtohej afati i tij; shërbimi
i regullt (nizami) do të zgjaste 4-5 vjet, ndërsa ai rezervist
(redifi) 7 vjet.
Po të vlerësohet në përgjithësi, Tanzimati
ishte një orvatje që ndërmorën qarqet qeveritare
osmane për ta shpëtuar Perandorinë e tyre nga humnera
ku po rrukullisej dhe për ta rimëkëmbur atë
mbi baza të reja, sipas shembullit të shteteve evropiane.
Prandaj Tanzimati është vlerësuar nga bashkëkohësit
dhe nga studiues të sotëm si një përçapje
që Perandoria Osmane po bënte për t’u shkëputur
nga e kaluara e saj mesjetare-feudale dhe për të hyrë
në rrugën e shndërrimit në një shtet modern.
Por gjithë këto masa ishin gjysmake dhe nuk mund të
ndodhte ndryshe në kushtet kur Perandoria Osmane nuk ndërmori
reforma rrënjësore për të ndryshuar sistemin
e saj ekonomik të prapambetur gjysmëfeudal dhe regjimin
politik mesjetar absolutist. Në të vërtetë reformat
u katandisën në disa arnime borgjeze, që nuk mund
ta ndryshonin gjendjen në Perandori. Megjithatë, nëse
edhe këto masa gjysmake ishin të dobishme për Perandorinë
Osmane, sepse mund të ndikonin në forcimin e sistemit
të saj të centralizuar, në aftësinë për
të përballuar lëvizjet çlirimtare dhe ndërhyrjet
e Fuqive të Mëdha, ato nuk qenë të mira për
Shqipërinë dhe shqiptarët, të cilët nuk
e gjykuan Tanzimatin me syrin e klikës sunduese sulltaniste,
por me logjikën e popullit të shtypur, jo nga pozitat
e Portës së Lartë, por nga interesat e kombit të
shtypur e të robëruar dhe të aspiratës së
tij për ta ndryshuar këtë gjendje. Shqiptarët
e vlerësuan Tanzimatin, jo në prizmin e fuqizimit të
Perandorisë, por në këndvështrimin e vetëqeverisjes
së Shqipërisë, jo sipas zhurmës së deklaratave
të bujshme, por nga rezultatet e tij praktike dhe nga rrjedhojat
që pati për popullin shqiptar.
Në të vërtetë Tanzimati nuk u dha shqiptarëve
asnjë të drejtë kombëtare, nuk i njohu as si
komb më vete, nuk dha asnjë mundësi për vetëqeverisje,
madje ua mohoi përsëri të drejtën më elementare
njerëzore për të shkruar dhe për të mësuar
në shkolla gjuhën amtare. Ai i detyroi shqiptarët
t’i nënshtroheshin administratës së huaj burokratike,
shërbimit të rëndë e të detyrueshëm
ushtarak, rriti më shumë peshën e taksave, që
edhe deri atëherë ishte e rënduar dhe përgjithësisht
çoi në keqësimin e gjendjes së tyre ekonomike
e politike, në forcimin e zgjedhës nacionale turke mbi
ta. Ato reforma, në dukje me karakter evropian, që u shpallën
edhe nën trysninë e Fuqive të Mëdha (si barazia
e gjithë shtetasve, gjithnjë si osmanllinj), nuk u vunë
asnjëherë në jetë dhe nuk mund të realizoheshin
pa ndryshime rrënjësore në sistemin ekonomik e politik
të Perandorisë Osmane, të cilat sulltanët osmanë
nuk ishin në gjendje t’i bënin.
Me zbatimin e reformës në fushën administrative,
pushteti civil u nda nga ai ushtarak dhe qeverisja e vendit, që
deri atëherë bëhej nga feudalët vendas, kaloi
në duart e një aparati burokratik të centralizuar.
Porta e Lartë nuk kishte më besim te funksionarët
shqiptarë. Përvoja e viteve të kaluara kishte treguar
se ata ishin të prirur drejt qeverisjes së krahinave në
mënyrë autonome e drejt shkëputjes së plotë
nga vartësia e Perandorisë Osmane. Prandaj ajo filloi
zëvendësimin e tyre shkallë-shkallë me nëpunës
të huaj. Në fillim u zëvendësuan qeveritarët
e sanxhakëve shqiptarë, kadinjtë, myftinjtë,
veçanërisht në ato krahina ku kishin shpërthyer
përsëri lëvizje kryengritëse, që sapo ishin
shtypur me armë. Kështu, në mjaft sanxhakë e
sidomos në Shqipërinë e Jugut pushteti kaloi nga
duart e qeveritarëve shqiptarë në ato të funksionarëve
turq.
Administrata e re përbëhej nga nëpunës të
huaj që nuk e dinin gjuhën e vendit dhe nuk i njihnin
zakonet e traditat e popullit shqiptar. Meqenëse do të
qëndronin në këto poste një periudhë të
caktuar dhe meqë një pjesë e nëpunësve
ose nuk paguheshin rregullisht ose duhej të siguronin rrogën
nga të ardhurat lokale, ata përpiqeshin të grabisnin
me të gjitha mënyrat popullsinë me anë taksash
e gjobash, pa u përmbajtur as në përdorimin e forcës.
Përveç kësaj, praktikohej gjerësisht ryshfeti,
pa të cilin nuk mund të kryhej asnjë punë. Ai
u jepej si nëpunësve të thjeshtë, ashtu edhe
funksionarëve të organeve më të larta të
Perandorisë Osmane. Edhe sistemi i mbledhjes së taksave
me anë të iltizamit (sipërmarrjes), megjithëse
u krijua një aparat i veçantë nëpunësish
të financave, në praktikë nuk u hoq, por mbeti në
fuqi për një kohë të gjatë, sepse u leverdiste
funksionarëve të lartë të shtetit, që përfitonin
e pasuroheshin me këto lloj spekulimesh.
Ndërsa në një varg qendrash administrative u grumbulluan
me shumicë nëpunësit e huaj turq, disa zona, si Tiranën,
Matin, Lezhën, Ulqinin, etj., Porta e Lartë i la, në
vitet 40, ende në duart e oxhakëve të vendit, të
cilët i paguanin arkës shtetërore në Stamboll
një shumë të përgjithshme vjetore, të nxjerrë
nga detyrimet në krahinat që administronin.
Krahas reformës administrative, Porta e Lartë mori masa
për të vënë në jetë reformën
ushtarake, e cila parashikonte çarmatimin e popullsisë
dhe krijimin e një ushtrie të rregullt. Në kuadrin
e krijimit të kësaj ushtrie, Veziri i Madh, Mehmed Reshid
pasha, që ishte ngarkuar me zbatimin e reformave në Shqipëri,
filloi të rekrutonte ushtarë të rregullt (nizamë)
nga mosha 15 deri në moshën 30-vjeçare. Të
rekrutuarit bënin jetë kazerme dhe stërviteshin sipas
rregullave të ushtrive evropiane. Ata e kryenin shërbimin
ushtarak larg vendit të vet në kushte shumë të
vështira. Vetëm një pjesë e tyre mund të
kthehej e gjallë dhe pa u gjymtuar nga shërbimi i gjatë
ushtarak në dhe të huaj. Më të shumtë ishin
ata që vdisnin nga abuzimet e intendentëve, nga mungesa
e ushqimit dhe e veshmbathjes dhe nga epidemitë, sesa ata që
vriteshin në luftë.
Shërbimi rezervist (redif) bëhej zakonisht në vendlindjen
e rezervistëve. Kjo u jepte atyre mundësi që në
një kohë të caktuar, krahas shërbimit ushtarak,
të merreshin edhe me bujqësi e me blegtori.
Reforma ushtarake u shoqërua edhe me tatime e taksa të
reja “të jashtëzakonshme”, që shërbenin
për ushqimin dhe për veshjen e ushtarëve nizamë.
Por edhe kjo reformë nuk u zbatua kudo dhe menjëherë.
Ushtria e rregullt u vendos në qytete, ku mbaheshin garnizone
ushtarake. Në Manastir dhe në Janinë u grumbulluan
forca të mëdha, me anë të të cilave Porta
ushtronte një trysni të vazhdueshme mbi trevat shqiptare.
Ndërsa nga njëra anë Stambolli organizonte ushtrinë
e rregullt, nga ana tjetër vazhdonte të përdorte
repartet e parregullta, të rekrutuara nga krerë feudalë
e bajraktarë midis malësorëve për t’i
dërguar në frontet e luftës me shtete të tjera
ose për të shtypur kryengritjet brenda e jashtë Shqipërisë.
Në këto raste Porta e Lartë synonte jo vetëm
të përfitonte nga ndihma e tyre ushtarake, por edhe t’i
largonte nga Shqipëria ku zienin kryengritjet e t’i neutralizonte
këto forca të rrezikshme për të.
Me reformat e periudhës së Tanzimatit Porta e Lartë
u kishte njohur kombësive të Perandorisë Osmane të
drejtën të merrnin arsim në gjuhën amtare në
shkollat publike. Por ajo vijonte të barazonte kombësinë
me fenë. Kështu, myslimanët e Perandorisë, midis
të cilëve edhe shqiptarët, ajo vazhdoi edhe pas kësaj
t’i quante “turq”, ndërsa ortodoksët,
qofshin këta shqiptarë, bullgarë, serbë a vllehë,
i quante “grekë” ose “rumë” dhe
i kishte lënë nën administrimin fetar e kulturor
të Patrikanës greke të Stambollit. Si kombësi
më vete quheshin edhe katolikët ose “latinët”
e Perandorisë.
Shqiptarëve të ndarë në myslimanë, ortodoksë
e katolikë, duke mos bërë pjesë në një
bashkësi të vetme fetare dhe duke mos u njohur kështu
si një kombësi më vete, nuk u jepej mundësia
të lëvronin lirisht gjuhën e tyre amtare. Ata detyroheshin
të kishin arsimin sipas fesë së tyre turqisht, greqisht
ose italisht. Në përputhje me këtë politikë,
pas shpalljes së dekreteve të Tanzimatit në Shqipëri
u rrit numri i shkollave në gjuhë të huaj. Shkolla
shtetërore fillore dhe qytetëse (ruzhdie) në gjuhën
turke u hapën në krahina të ndryshme të vendit;
në Shqipërinë e Jugut u rrit edhe numri i shkollave
laike në gjuhën greke për popullsinë ortodokse,
të cilat ishin nën mbikqyrjen e peshkopëve grekë,
ndërsa në veri, ndonëse më pak, u rrit numri
i shkollave katolike që drejtoheshin nga kleri ose nga disa
mësues privatë në Shkodër. Megjithëse përhapnin
njohuri të dobishme dhe ndihmonin në arsimimin e një
pjese të fëmijëve, këto shkolla, përveç
atyre që drejtoheshin nga mësues privatë, përshkoheshin
nga një frymë fanatizmi dhe intolerance fetare, nuk shërbenin
për afirmimin kombëtar të shqiptarëve të
feve të ndryshme, por nxisnin dasinë fetare dhe u shërbenin
politikës së shteteve që i mbanin ato dhe synimeve
të tyre për asimilimin e shqiptarëve.
Reformat, formalisht, parashikonin barazinë e shtetasve pavarësisht
nga feja e tyre. Por në të vërtetë paria sunduese
feudale osmane vijoi ta ruante pozitën e saj të privilegjuar
kundrejt popullsisë së krishterë. Pabarazia juridike
e popullsisë së krishterë shprehej, përveç
të tjerave, në pagimin e një takse të veçantë
për gjithë meshkujt e krishterë mbi 12 vjeç
(xhizje).
Vetë sulltani e rrethi i tij familjar, si edhe përfaqësuesit
e tjerë të klasës feudale osmane, nxirrnin përfitime
duke shkelur parimet e shpallura nga reformat dhe duke ruajtur praktikën
e vjetër të abuzimeve, siç ishte veçanërisht
shitja e posteve qeveritare. Sulltani e familja e tij ruajtën
në Shqipëri për një kohë të gjatë
një varg privilegjesh feudale. Kështu, një pjesë
e mirë e të ardhurave të sanxhakut të Ohrit,
ku përfshiheshin krahina të tëra shqiptare, vijuan
t’i shkonin si të ardhura private sulltanes-nënë,
kurse sulltanit i shkonin të ardhurat nga qiraja e Bezistenit?
në pazarin e Shkodrës dhe nga shitja e së drejtës
së peshkimit po në këtë qytet. Madje, gabelët
(arixhinjtë) e Myzeqesë edhe pas shpalljes së reformave
vazhduan të quheshin të gjithë skllevër të
sulltanit dhe shërbimet e tyre u shiteshin për vit (nga
ana e tij) të interesuarve kundrejt një shume të
caktuar.
Fillimet e ideologjisë e të kulturës kombëtare
Reformat shtuan pakënaqësinë e shtresave më
të ndryshme të popullsisë ndaj sundimtarëve
osmanë dhe acaruan më tej kontradiktat kombëtare
dhe ekonomiko-shoqërore me ta.
Këtë gjendje shpirtërore të popullsisë
dhe aspiratat e saj i shprehën në dokumente të rëndësishme
e në vepra shkencore e artistike ideologët dhe shkrimtarët
e parë të Rilindjes, si Naum Veqilharxhi (1797-1854),
Jeronim de Rada (1814-1903) etj. Kjo veprimtari synonte, me anën
e përhapjes së ideve e të kulturës kombëtare,
të forconte ndërgjegjen kombëtare të popullit
shqiptar dhe bashkimin e tij mbi ndarjet fetare e krahinore në
luftë për lirinë, për tërësinë
territoriale dhe për zhvillimin demokratik të shoqërisë
shqiptare.
Prapambetja e përgjithshme e Shqipërisë dhe shtypja
ekonomike e politike osmane bënë që ideologjia e
kultura kombëtare të zhvilloheshin me vështirësi
e në përmasa të kufizuara brenda vendit. Ato gjetën
kushte më të përshtatshme zhvillimi jashtë atdheut,
në kryeqytetin e Perandorisë, në Stamboll, në
Itali, në shtetet ballkanike etj. Në këto vende kishin
filluar të përhapeshin idetë e Revolucionit francez
(1789-1794), i cili, si një revolucion i fuqishëm demokratik,
i kishte dhënë një goditje të rëndë
regjimit feudal absolutist e ideologjisë së tij në
Evropë dhe kishte shpallur e kishte përhapur idetë
e mëdha të lirisë e të kombësisë.
Këto ide kishin gjetur mishërimin e tyre edhe në
revolucionet çlirimtare në Serbi, në Greqi e në
Rumani. Idetë e reja kishin ndikuar mbi intelektualë dhe
tregtarë shqiptarë që u njohën me to në
qytete të ndryshme të Evropës dhe filluan luftën
kundër ideologjisë mesjetare-klerikale të Perandorisë
teokratike të sulltanëve-kalifë e të Patrikanës
ortodokse të Stambollit, si dhe kundër zgjedhës kombëtare
të sundimtarëve osmanë.
Idetë kombëtare u bënë jehonë kryengritjeve
popullore kundër Tanzimatit, por nuk arritën ende në
këtë periudhë të formuloheshin në mënyrë
të plotë në një program tërësor politik
të lëvizjes kombëtare. Ato u shprehën jo aq
në traktate politike, në memorandume ose nëpërmjet
shtypit, sesa në vepra letrare e në studime për popullin
shqiptar, për historinë, gjuhën e kulturën e
tij. Me shkrimet e tyre rilindësit e parë luftuan për
të shtuar dashurinë për vendin, për të
ngritur më tej ndërgjegjen kombëtare të popullit,
duke lartësuar traditat e mëdha patriotike të së
kaluarës e sidomos të epokës së Skënderbeut
dhe kulturën e pasur popullore; ata i kushtuan një kujdes
të veçantë gjuhës amtare e shkollës shqipe
si mjete jo vetëm për të nxjerrë vendin nga
errësira mesjetare, por edhe për të afirmuar individualitetin
e vetëqenien kombëtare të shqiptarëve.
Naum Veqilharxhi formuloi idetë e para për rrugët
e çlirimit të kombit shqiptar. Si iluminist e atdhetar
i shquar punoi për të përhapur diturinë e shkollën
kombëtare në Shqipëri, të cilat i quante mjete
të rëndësishme për emancipimin dhe bashkimin
kombëtar të shqiptarëve. Jeronim de Rada, nga arbëreshët
e Italisë, e ripunoi “Milosaon” i ndikuar drejtpërdrejt
nga lëvizjet kryengritëse të viteve 30. Ai dalloi
tek ato etapën e re që shënuan për lëvizjen
çlirimtare të popullit shqiptar dhe nxori prej tyre
përfundimin se tanimë “erdhi dita e Arbrit”,
që tingëllonte si një thirrje për t’i
nxitur shqiptarët të vijonin luftën kundër sundimtarëve
të huaj.
Kthesa që shënuan kryengritjet e viteve 30-40 në
lëvizjen çlirimtare shqiptare gjeti pasqyrim edhe në
krijimtarinë e shkrimtarit arbëresh Vinçenc Dorsa,
i cili shkruante, më 1847, se Shqipëria kishte hyrë
tanimë në epokën e Rilindjes dhe se ajo besonte që
do të çlirohej së shpejti.
Duke e kuptuar rolin e madh të përdorimit të gjuhës
amtare për zhvillimin e vendit, rilindësit i dhanë
rëndësi mësimit e shkrimit të saj dhe përhapjes
së arsimit shqip me një alfabet të përbashkët.
Duke u nisur nga mendimi shkencor se gjuha është e para
ndër shenjat themelore dalluese të kombit, me njësimin
e alfabetit ata synonin njësimin e gjuhës, që do
të çonte në forcimin e njësisë kombëtare.
Prandaj rilindësit e parë, si dhe të tjerët
që i pasuan, ishin ideologë të çlirimit kombëtar
e mësues dhe hartuan vepra shkencore e letrare si edhe tekste
shkollore.
Tiparet e reja të lëvizjeve çlirimtare
kundërosmane
Me zbatimin e Tanzimatit u vendos mbi popullin shqiptar shtypja
e drejtpërdrejtë dhe e egër e sundimtarëve osmanë.
Administrata burokratike e përbërë nga nëpunës
me kombësi të huaj, grabitqarë e të pangopur,
detyrimet e rënda fiskale, shërbimi i rregullt dhe i zgjatur
ushtarak, gjyqet e korruptuara etj., e rëndonin zgjedhën
kombëtare dhe e shtonin shtypjen ekonomike e politike mbi pjesën
më të madhe të popullsisë.
Fshatarësia dhe vegjëlia e qyteteve duhej të përballonin
detyrime e taksa të rënda që vendoste administrata
e re, abuzimet e nëpunësve osmanë, si dhe mashtrimet
e spekulimet e sipërmarrësve të të ardhurave
shtetërore, në një kohë kur ekonominë e
popullsisë myslimane e dëmtonte edhe shërbimi shumëvjeçar
ushtarak, që i rrëmbente krahët më të aftë
për punë.
Me administratën e re u ndesh edhe fshatarësia e disa
zonave malore, që gëzonte të drejta vetëqeverisjeje
të fituara me luftë. Mosnjohja e këtyre të drejtave
dhe orvatjet për të zbatuar sistemin tatimor e rekrutimin
e detyruar ushtarak u sillnin këtyre krahinave një shtypje
e shfrytëzim ekonomik që nuk e kishin njohur më parë.
Nga reforma prekeshin edhe shtresa të tjera të popullsisë:
spahinjtë e dikurshëm dhe krerët e esnafëve,
të cilët kishin humbur të drejtat e privilegjet që
u siguronte sistemi i mëparshëm feudal-ushtarak; një
pjesë e bajraktarëve, e kapedanëve dhe e bylykbashëve,
të cilët nuk e gëzonin më të drejtën
e rekrutimit të ushtarëve me rrogë që u sillte
fitime; çifligarët e goditur nga Porta si dhe ata që
ishin lidhur me tregun kërkonin zhvillimin e tij dhe ishin
të pakënaqur nga pengesat burokratike të administratës
së re; pjesa më e madhe e borgjezisë, që u zhgënjye
shumë shpejt nga reformat të cilat, jo vetëm nuk
vendosën rregullin e qetësinë e dëshiruar dhe
nuk zhdukën pengesat e brendshme për zhvillimin e lirë
të tregtisë e të industrisë së tregut kombëtar,
por edhe e bënë atë objekt të abuzimeve grabitqare
të administratës së re.
Si pasojë, pakënaqësia ndaj reformave përfshiu
shtresat më të ndryshme shoqërore, pjesën më
të madhe të popullsisë. Kjo pakënaqësi
erdhi duke u rritur shkallë-shkallë me orvatjet që
bëri Porta e Lartë për të zbatuar reformat në
Shqipëri dhe u shndërrua në kryengritje të armatosura
që vijuan njëra pas tjetrës për disa dhjetëra
vjet. Në këto kryengritje morën pjesë pothuajse
të gjitha forcat e grupet shoqërore të popullsisë.
Lufta mori karakter ballor, që dëshmonte për ndryshime
në përmasat e në organizimin e saj. U krijua kështu
një front i gjerë kundërosman, i cili përbënte
tiparin kryesor të kthesës që ishte bërë
në luftën çlirimtare të popullit shqiptar.
Pas goditjeve ekonomike e politike që krerët feudalë
shqiptarë pësuan në vitet 1822-1831, ata nuk qenë
më në gjendje as të organizonin dhe as të udhëhiqnin
kryengritjet kundër sundimit osman. Në udhëheqje
të lëvizjes kryengritëse, gjatë viteve 30-40,
krahas krerëve çifligarë dolën përfaqësues
të borgjezisë qytetare e të fshatarësisë.
Ky ishte një tipar tjetër i ri që dëshmonte
për ndryshimet cilësore të ndodhura në zhvillimin
e luftës së armatosur.
Ndryshime thelbësore ndodhën edhe në përmbajtjen
e në karakterin e kërkesave të kryengritjeve të
fillimeve të Rilindjes Kombëtare, të viteve 30-40
të shek. XIX. Lufta për të përjashtuar nga zbatimi
i politikës së centralizmit burokratik viset shqiptare
shprehte në fakt kërkesën për njohjen e kombësisë
shqiptare si kombësi më vete, për trajtimin e veçantë
të Shqipërisë në kuadrin e Perandorisë
dhe për administrimin e saj nga njerëzit e vendit, që
nënkuptonte synimin për vetëqeverisje në shkallë
kombëtare e jo më lokale-krahinore. Kurse në rastet,
qoftë edhe të veçanta, siç ishte ai i Kryengritjes
së Dervish Carës të viteve 1843-1844 e ndonjë
tjetër, kur kryengritësit i referoheshin shembullit të
organizimit të shteteve fqinje, shpreheshin haptazi pretendimet
për autonominë e vendit të tyre.
Forcat e shtresat e ndryshme shoqërore u jepnin këtyre
kërkesave përmbajtje të ndryshme. Në lëvizje
u aktivizuan edhe ato shtresa, të cilat kishin humbur privilegjet
e pozitat që gëzonin në sistemin feudal-ushtarak
e që synonin t’i rifitonin ato. Lëvizja e tyre kishte
karakter të kufizuar e konservator, sepse synonte ta kthente
vendin prapa, në të kaluarën. Por pjesa më e
madhe e popullsisë që mori pjesë në kryengritjet
përbëhej nga masat qytetare e fshatare, të cilat
në administrimin e vendit nga shqiptarët shihnin çlirimin
e tyre nga zgjedha e rëndë kombëtare e administratës
së huaj burokratike osmane dhe nga shtypja e egër e saj.
Këto kërkesa nuk arritën, në ato vite, të
formuloheshin në mënyrë të përcaktuar,
në formën e një programi të vetëm dhe të
paraqiteshin në emër të të gjithë popullit
shqiptar, sepse mungonte një udhëheqje e formuar politikisht
dhe një organizatë a një qendër e vetme drejtuese,
që të bashkërendonte lëvizjet e veçanta,
t’i shkrinte ato në një lëvizje të përgjithshme
e t’i jepte asaj një program të përbashkët
kombëtar. Megjithatë, siç është pranuar
me të drejtë nga historiografia e sotme shqiptare, kërkesa
më e shpeshtë e këtyre kryengritjeve për një
status të veçantë të trojeve shqiptare, duke
i dalluar e duke i veçuar nga territoret e tjera të
Perandorisë Osmane, përmbante në “embrion”,
në formulimin e saj fillestar, kërkesën e administrimit
autonom të Shqipërisë, të autonomisë territoriale-administrative
të saj, duke ua lënë atë në dorë “krerëve”
të vendit.
Kryengritjet kundër shtypjes kombëtare patën në
fillim karakter lokal, por, meqenëse shpërthyen pothuajse
në të njëjtën kohë e për të njëjtat
shkaqe, drejtoheshin kundër një armiku të përbashkët
dhe kishin kërkesa të njëllojta. Ato u shndërruan
dora-dorës në kryengritje të gjera të fuqishme
duke përfshirë krahina të tëra të vendit.
Për herë të parë u bënë përpjekje
për kapërcimin e kornizave lokale dhe për organizimin
e një kryengritjeje të përgjithshme (më 1834),
që shprehte prirjen e popullit shqiptar drejt bashkimit. Gatishmëria
e bashkëpunimi ndërmjet vatrave të veçanta
të kryengritjeve dhe solidariteti ndërmjet popullsisë
së trevave të ndryshme, tregonin se procesi i bashkimit
të popullit shqiptar kishte hedhur rrënjë të
qëndrueshme.
Ndryshime u vunë re edhe në aspektin organizativ të
kësaj lufte. Dolën në skenë forma organizative
demokratike dhe më të kohës. Me zgjerimin e luftës,
për të përballuar forcat e mëdha armike dhe
për të bashkërenduar veprimet luftarake u organizuan
kuvende, besëlidhje, pleqësi dhe këshilla të
kryengritësve, disa nga të cilat, ndonëse kishin
qenë edhe më parë, morën përmbajtje të
re. Krahas përfaqësuesve të parisë çifligare,
në to merrnin pjesë tani edhe përfaqësues të
shtresave më të gjera të popullsisë, të
vegjëlisë qytetare e fshatare, të pronarëve
të vegjël të tokave, kryepleq e nëpunës
të vegjël, shumica e të cilëve ishin pak të
njohur. Përveç kësaj, besëlidhjet e kapërcyen
karakterin e ngushtë lokal dhe në disa raste morën
karakter ndërkrahinor, siç ishin Besëlidhja e nëntë
krahinave të Shqipërisë së Jugut e viteve 1833-1834,
Këshilli i Përkohshëm në Shkodër (1833-1835),
Kuvendi i Madh Ndërkrahinor i Mesaplikut (1847), i cili, duke
krijuar Lidhjen Kombëtare Shqiptare dhe organin e saj Komitetin
Kombëtar, mund të shihet si një organizëm që
synonte të merrte karakterin e një forumi me përmasa
kombëtare.
Një rol gjithnjë e më të dukshëm filluan
të luanin në këto kryengritje qytetet e sidomos ato
kryesore, si Shkodra, Berati, Prizreni, Gjakova, Shkupi e Elbasani,
të cilat u bënë qendra të rëndësishme
të këtyre lëvizjeve. Kjo dëshmonte për
peshën gjithnjë e më të madhe që filluan
të kishin qytetet në jetën ekonomike e politike të
vendit.
Të zhvilluara në kohën, kur te shqiptarët ishte
formuar tanimë një vetëdije politike e kombëtare,
kryengritjet e viteve 30 e 40 nuk mund të mos merrnin tipare
të reja, nacionalçlirimtare. Dëshmi e kësaj
vetëdijeje të shqiptarëve ishte edhe përkrahja
që ata u dhanë revolucioneve nacionale në Principatat
Rumune dhe në Greqi, në vitet 20, në të cilat
dhanë një kontribut të çmuar. Mjaft e gjerë
ishte pjesëmarrja e shqiptarëve të kolonisë
së Rumanisë dhe jo vetëm e atyre, por edhe e të
tjerëve të ardhur nga Shqipëria, e veçanërisht
nga trevat e saj jugore, në kryengritjen që shpërtheu
në Principatat Rumune në vitin 1821. Disa prej tyre kishin
marrë pjesë edhe në Revolucionin serb të vitit
1815. Është një fakt i njohur, tanimë, se Naum
Veqilharxhi, një nga personalitetet më të shquara
të Rilindjes Shqiptare, mori pjesë në kryengritjen
e vitit 1821 në Vllahi dhe në Moldavi qysh në fillim
të saj, ndihmoi në organizimin e revoltës dhe ishte
i pranishëm, si komandant ushtarak, gjatë disa veprimeve
luftarake që u zhvilluan kundër forcave osmane. Rol të
veçantë, si organizator dhe komandant ushtarak, në
kryengritjen e vitit 1821 në Principatat Rumune luajti iluministi
tjetër i njohur shqiptar, Konstandin Duka.
Shqiptarët përbënin një forcë të rëndësishme
luftarake në trupat e eteristëve*, të komanduar nga
princi grek Aleksandër Ipsilanti, si edhe në ato të
rumunit Tudor Vladimiresku që luftuan trimërisht në
radhët e kryengritësve të drejtuar nga komandantët
shqiptarë, Haxhi Prodani e kapiten Mihallaqi. Të shumtë
ishin shqiptarët që u vranë në betejat që
u zhvilluan gjatë kësaj kryengritjeje e sidomos në
atë të Skulenit, pas së cilës trupat e tyre
u hodhën në lumin Pruth. Edhe masakra që ushtria
osmane ndërmori në Bukuresht ndaj forcave kryengritëse,
në gusht të vitit 1821, ishte drejtuar kundër shqiptarëve
që morën pjesë në revoltën kundërosmane.
Shqiptarët u bashkuan me kryengritjen e Principatave Rumune
jo si mercenarë, por si luftëtarë që ishin të
ndërgjegjshëm se, duke kontribuar në çlirimin
e popullit rumun nga sundimtarët osmanë, të cilët
mbanin të robëruar gjithë popujt e Ballkanit, do
të jepnin ndihmesën e tyre edhe në çështjen
e çlirimit kombëtar të popullit shqiptar. Pikërisht
pse vepruan si një forcë e ndërgjegjshme politikisht
në aktet e kryengritjes së Principatave Rumune, shqiptarët
përmenden krahas grupeve të tjera etnike që morën
pjesë në lëvizje. Edhe frymëzuesit e lëvizjes,
eteristët, në thirrjen që u drejtuan shqiptarëve,
grekëve, vllahomoldavëve, bullgarëve, serbëve,
maqedonëve etj. qysh në fillim të kryengritjes u
kujtonin atyre se kjo luftë bëhej për çlirimin
e gjithë popujve të Ballkanit dhe njëherazi të
atdheut të tyre, se është atdheu i tyre i robëruar
ai që u bën thirrje të ngrihen kundër sundimtarëve
të huaj osmanë.
Shqiptarët ishin, gjithashtu, një forcë aktive me
rol të veçantë si në përgatitjen e kryengritjes
greke të vitit 1821, ashtu edhe në zhvillimin e revolucionit
në përgjithësi. Nëse Ali pashë Tepelena
me veprimet e tij ushtarake kundër ushtrive osmane u dha dorë
eteristëve të shpërthenin kryengritjen në mars
të vitit 1821, shqiptarët (arvanitët), krahas grekëve,
ishin nismëtarë të kësaj kryengritjeje. Qysh
në mars të vitit 1821 u bashkuan me Revolucionin grek
fshatra të tëra shqiptare (arvanite) të Atikës.
Kryengritësit shqiptarë, të udhëhequr nga fshatari
i thjeshtë Melet Vasili nga Atika (i quajtur Haxhimeleti),
marshuan në fundin e marsit drejt Athinës, e detyruan
garnizonin osman të mbyllet në Akropol dhe çliruan
Athinën. Përgjithësisht gjatë fazës së
parë të Revolucionit grek arvanitët, dhe jo vetëm
ata, por edhe shqiptarët e trevave të Shqipërisë,
duke përfshirë edhe ata myslimanë, u bënë
figura qendrore e ngjarjeve dhe e veprimeve luftarake të kryengritësve.
Kryengritësit e Peloponezit, grekë e shqiptarë (arvanitë),
të komanduar nga Kolokotroni, arritën të merrnin
qytetin e Tripolicës, për çlirimin e të cilit
patën luftuar pesë muaj me radhë, vetëm pasi
shqiptarët myslimanë hynë në marrëveshje
me ta dhe dezertuan në masë nga ushtria osmane. Pati edhe
mjaft shqiptarë myslimanë, ndërmjet të cilëve
njihen Mustafa Gega, Bajram Lapi, Avdi Gega etj., të cilët
jo vetëm dezertuan nga ushtria osmane, por morën pjesë
në veprimet luftarake të Revolucionit grek. Është
i njohur gjithashtu kontributi i luftëtarëve suliotë,
të udhëhequr nga Marko Boçari, të cilët
gjatë periudhës së parë të Revolucionit
grek mbajtën barrën kryesore të luftës në
Greqinë kontinentale. Edhe sundimtari i pashallëkut të
Shkodrës, Mustafa pashë Bushatlliu, duke kundërshtuar
urdhrin e sulltanit, braktisi, në vitin 1823, luftimet në
Misolongjin e rrethuar, nuk pranoi të marshonte drejt Athinës
për të shtypur kryengritjen dhe u kthye me ushtrinë
e tij në Shkodër. Shpërthimi i rrethimit të
Misolongjit nga grekët më 1823 u arrit, krahas të
tjerave, edhe nga ndihmesa e shqiptarëve që dezertuan
në masë nga ushtria osmane. Këto dezertime të
shqiptarëve myslimanë nga ushtria do të përsëriteshin
edhe në rrethimin e dytë të Misolongjit, në
vitin 1825.
Po kështu, pjesa më e madhe e feudalëve shqiptarë
të Toskërisë nuk pranoi të bashkëpunonte
me Portën e Lartë në shtypjen e kryengritjes greke.
Ata i kumtuan të dërguarve të Stambollit se do të
hynin në ushtrinë osmane vetëm në qoftë
se do të rrezikoheshin territoret e Shqipërisë Jugore.
Për shkak të këtij qëndrimi të shqiptarëve
dështoi fushata ushtarake osmane kundër Revolucionit grek
në shkurt-qershor të vitit 1821. Dështuan gjithashtu
përpjekjet që Hurshid Pasha bëri në vitin 1822,
pas vrasjes së Ali pashë Tepelenës, për të
mobilizuar shqiptarët në ushtrinë osmane dhe për
t’i hedhur ata kundër Revolucionit grek. Dezertimi i
ushtarëve shqiptarë vazhdoi edhe gjatë fushatës
së Ibrahim Pashës së Egjiptit kundër Revolucionit
grek në vitin 1827. Megjithatë, qysh në periudhën
e Revolucionit grek, shqiptarët u ndeshën me qëndrimet
shoviniste të udhëheqësve grekë ndaj tyre dhe
territoreve të Shqipërisë. Ndërsa popullsia
myslimane shqiptare iu nënshtrua atëherë masakrave
nga forcat ushtarake të Revolucionit grek.
Pjesëmarrja e shqiptarëve në revolucionet në
Principatat Rumune e në Greqi dhe kontributi që dhanë
ato në luftën për çlirimin e popujve rumun
e grekë ishin dëshmi jo vetëm e ndjenjave miqësore
ndaj popujve fqinjë, por edhe dëshmi e aspiratave të
tyre liridashëse. Këto aspirata dëshmojnë njëherazi
se shqiptarët, si popull, po hynin në epokën e re
të Rilindjes me një vetëdije të përcaktuar
politike, me ideale kombëtare e çlirimtare, të
cilat nuk mund të mos shfaqeshin edhe në kërkesat,
në synimet, në shkallën e organizimit dhe përgjithësisht
në karakterin e kryengritjeve të viteve 30-40 të
shek. XIX.
2. KRYENGRITJET KUNDËROSMANE
NË VITET 30-40
Kryengritjet e vitit 1833
Reformat centralizuese të qeverisë osmane, që filluan
të zbatoheshin në Shqipëri me dërgimin e nëpunësve
civilë dhe ushtarakë turq, hasën në qëndresën
e popullsisë shqiptare që nisi me moszbatimin e urdhrave
për t’u shndërruar më pas në kryengritje
të armatosur.
Pas dy kryengritjeve lokale, që shpërthyen në fillim
të vitit 1833 në Kolonjë e në Dibër dhe
që u shtypën nga qeveria turke, kryengritja mori një
shtrirje të gjerë të panjohur në periudhat e
mëparshme në zonën Berat-Vlorë-Delvinë-Çamëri.
Qeverisja arbitrare e Emin Pashës, i biri i Mehmet Reshit pashës,
e mbështetur në një terror, si dhe orvatjet për
zbatimin e reformës ushtarake ishin shkaqet e drejtpërdrejta
që e kthyen pakënaqësinë e popullsisë në
një kryengritje që u shtri në krejt Shqipërinë
e Jugut. Në fillim të korrikut 1833 ngritën krye
banorët e Tepelenës, të cilët shtinë në
dorë qytetin. Kryengritja, që udhëhiqej nga Balil
Nesho, u shtri në krahinat e Gjirokastrës e të Delvinës.
Për shtypjen e saj Stambolli dërgoi forca të shumta
osmane, të komanduara nga Emin Pasha. Shumica e kryengritësve
u vendos në Qafën e Peshkëpisë, ndërsa
pjesa tjetër, e organizuar në çeta të vogla,
u vendos gjatë rrugës për në Peshkëpi.
Goditjet që këto çeta u dhanë forcave osmane
dhe dezertimi i shumë ushtarëve shqiptarë, të
rekrutuar me forcë, e vështirësuan gjendjen e qeveritarit
osman. Por këtij i erdhi në ndihmë peshkopi ortodoks
i Drinopojës (i Gjirokastrës), i cili, duke njohur mirë
pozicionet e kryengritësve, i kaloi forcat osmane nëpër
një grykë tjetër. Të papërgatitur për
sulmin e befasishëm, kryengritësit luftuan me trimëri
dhe, pasi lanë shumë të vrarë, u tërhoqën
në fshatin Luzat, ku i shkaktuan Emin Pashës një
shpartallim të plotë.
Të nxitur nga kjo fitore, u hodhën në kryengritje
edhe banorët e qyteteve të Beratit e të Vlorës.
Duke nisur si një kryengritje fshatare, ajo brenda një
kohe të shkurtër u kthye në një lëvizje
të të gjithë popullsisë, gjeti mbështetje
të fortë në banorët e Beratit, të cilët
rrethuan kështjellën. Kryengritja përfshiu gjithashtu
krahinat e Tomoricës, të Skraparit e të Kurveleshit.
Një pjesë e kryengritësve shkuan në ndihmë
të forcave që kishin rrethuar kështjellën e
Beratit, kurse pjesa tjetër zuri grykat e rrugët nga pritej
të vinte ushtria osmane. Rrezja e kryengritjes u përhap
në krahinat e Delvinës e të Çamërisë.
Jehona e saj u ndje edhe në Shqipërinë e Mesme. Me
kërkesën e banorëve të Elbasanit një pjesë
e kryengritësve u hodh nga Berati në atë krahinë
për t’i ndihmuar ata në luftën kundër
administratës osmane.
Në këto rrethana Porta e Lartë, me shpresë se
kryengritësit do të shpërndaheshin, e largoi Emin
Pashën nga Shqipëria e Jugut. Por në mesin e shtatorit
të 1833-it, nën goditjet e fuqishme të kryengritësve,
ra kështjella e Beratit. Në qytetin e çliruar të
Beratit, kuvendi i përfaqësuesve të të gjitha
krahinave kryengritëse miratoi dy kërkesa themelore: t’u
ngarkohej shqiptarëve drejtimi i krahinave kryengritëse
dhe të uleshin detyrimet ndaj shtetit, duke zbritur në
atë masë që paguhej në kohën kur pashallëku
i Beratit qeverisej nga feudali shqiptar, Ahmet Kurt pasha.
Shtrirja e gjerë e kryengritjes, që fillonte nga Skrapari
e Kurveleshi, në Myzeqe e në Vlorë e deri në
Çamëri, e detyruan Portën e Lartë të
hiqte dorë përkohësisht nga rekrutimi i ushtarëve
nizamë, të shpallte amnistinë dhe të lejonte
vendosjen e disa shqiptarëve si qeveritarë në kazatë
e Beratit, të Vlorës, të Tepelenës, të
Gjirokastrës e të Përmetit dhe emërimin e të
tjerëve si komandantë në garnizonet e kështjellave
të Beratit, të Gjirokastrës etj. Kjo ishte një
fitore e rëndësishme e kryengritjes, por jo e plotë.
Të paformuara politikisht dhe me një udhëheqje pa
përvojë, forcat kryengritëse u shpërndanë,
duke besuar se do të plotësoheshin të gjitha kërkesat
e tyre.
Po në vitin 1833 lëvizja kryengritëse përfshiu
edhe Shqipërinë e Veriut. Vatra kryesore e saj u bë
Shkodra, qyteti më i zhvilluar i vendit. Zbatimi i reformës
ushtarake, abuzimet dhe grabitjet e administratës së re
shkaktuan pakënaqësi te popullsia qytetare. Por shtresat
e pasura të krishtera të qytetit, sipas porosisë
së dhënë nga emisarët austriakë, që
u kërkonin të mos bashkoheshin me popullsinë myslimane,
nuk u përfshinë në lëvizje. Më 10 prill
të vitit 1833 u dha kushtrimi për mbylljen e dyqaneve
në tregun e Shkodrës. Rreth 4 000 veta të armatosur
nga popullsia e qytetit dhe nga malësorët përreth
zunë sheshin e qytetit. Në emër të kryengritësve
një delegacion i dërguar nga ata kërkoi që veziri
Ali Namik pasha të hiqte dorë nga zbatimi i reformave,
nga dhuna e grabitjet dhe të vendoseshin rregullat që
kishin qenë në fuqi në kohën e qeverisjes së
vendit nga Mustafa pashë Bushatlliu. Por thelbin e këtyre
kërkesave e përbënte synimi për një qeverisje
autonome të krahinës së Shkodrës. Duke parë
fuqinë e revoltës dhe për të fituar kohë,
qeveritari, Ali Namik pasha, premtoi se do të merrte parasysh
kërkesat e të revoltuarve. Ndërkohë ai mori
masa për shtypjen e saj. Më 7 gusht të vitit 1833
ai dërgoi një repart ushtarësh në tregun e qytetit
për ta shtënë në dorë. Ky veprim çoi
në përleshje të ashpra midis forcave osmane dhe njësive
kryengritëse. Pabesia e qeveritarit e shtyti edhe popullsinë
katolike të bashkohej me myslimanët. Pas kësaj lëvizja
mori formën e një kryengritjeje. Më 8 gusht u organizua
një kuvend, ku morën pjesë përfaqësues
të lagjeve të qytetit. Kuvendi zgjodhi një Këshill
të Përkohshëm, që riorganizoi forcat vullnetare
dhe caktoi një delegacion që do të shkonte në
Stamboll për t’u ankuar në emër të popullsisë
së Shkodrës kundër qeveritarit të sanxhakut.
Kryengritja udhëhiqej nga një Këshill përfaqësues.
Kjo ishte një formë e re organizimi që ndeshej për
herë të parë në lëvizjen shqiptare. Këshilli
përbëhej nga përfaqësues të parisë,
të krerëve që ishin pasardhës të Bushatllinjve
dhe të borgjezisë zejtare-tregtare të qytetit.
Ndërsa pritej përgjigjja nga Stambolli, Ali Namik pasha,
duke thirrur në ndihmë edhe trupat që kishte mbledhur
i biri në Ohër e në Elbasan, u orvat të shtypte
me forcën e armëve kryengritjen qytetare. Mirëpo
këto orvatje dështuan para qëndresës së
forcave kryengritëse. Forcat osmane u thyen dhe u tërhoqën
me disfatë para se të mbërrinin në Shkodër.
Kryengritja nuk gjeti ndonjë mbështetje te Fuqitë
e Mëdha. Edhe qeveria austriake, ndonëse kishte marrë
përsipër mbrojtjen e katolikëve, urdhëroi emisarin
e saj në Shkodër që të mos pranonte asnjë
kërkesë të kryengritësve. Vonesa e përgjigjes
së Portës së Lartë u tregoi qartë kryengritësve
se kërkesat e tyre mund të përmbusheshin vetëm
me luftë e në bashkëpunim me krahinat e tjera të
vendit. Përveç lidhjeve që ishin vendosur me malësorët
e me krahinat përreth qytetit të Shkodrës, u bënë
përçapje për të hyrë në bashkëpunim
me viset e tjera shqiptare, në Shqipërinë e Mesme
e të Jugut. Një delegacion u dërgua në Elbasan,
ku banorët e qytetit, të ndihmuar edhe nga vullnetarët
e ardhur nga Berati, mbanin të bllokuar qeveritarin e huaj.
E ndodhur para një lëvizjeje kryengritëse, që
kishte përfshirë tokat shqiptare nga Shkodra deri në
Çamëri dhe që krijonte përshtypjen e një
kryengritjeje të përgjithshme, Porta e Lartë u detyrua
të pushonte nga detyra Ali Namik pashën, të pezullonte
përkohësisht zbatimin e reformave dhe të premtonte
se do të paguante dëmet që u ishin shkaktuar shqiptarëve
gjatë luftimeve. Më 2 dhjetor 1833 Ali Namik pasha, pas
tre muajsh rrethimi, u detyrua ta lërë Shkodrën.
Në vendin e tij u dërgua Hafëz Pasha. Ndërkaq,
pasi zgjidhi konfliktin me Mehmet Aliun e Egjiptit, Porta e Lartë
rifilloi orvatjet për të zbatuar me forcë reformat.
Kjo u bë shkak për rigjallërimin e lëvizjes
kryengritëse. I shoqëruar nga tetë regjimente të
rregullta, Hafëz Pasha filloi të shkarkonte elementët
kundërshtarë dhe t’i zëvendësonte me nëpunës
të huaj, rriti taksat doganore për mallrat e importuara
nga 2% në 5% dhe u orvat të zbatonte reformën ushtarake.
Ndërkohë, edhe qeveritari i Shqipërisë së
Jugut, Mehmet Hamdi pasha, kishte marrë urdhër të
zbatonte reformën ushtarake në këto treva.
Përpjekjet për organizimin e një kryengritjeje
të përgjithshme (1834-1835)
Kryengritjet në jug e në veri, me gjithë shtrirjen
e gjerë, nuk arritën të vendosnin lidhje midis tyre
dhe të siguronin qeverisjen e tokave shqiptare nga nëpunësit
vendas. Ndërkohë Porta e Lartë, pasi zgjidhi konfliktin
me Egjiptin, u orvat përsëri të zbatonte me forcë
reformat. Kjo i dha shkak rifillimit të lëvizjes kryengritëse
në Shqipëri.
Përvoja luftarake e vitit 1833 u tregoi udhëheqësve
të kryengritjeve të veçanta në Toskëri
dhe në Gegëri se rezultatet do të arriheshin në
rast se do të organizohej një kryengritje e përgjithshme
me një udhëheqje të vetme. Gjatë verës
së vitit 1834 u shkëmbyen mendime ndërmjet përfaqësuesve
të krahinave të ndryshme të vendit, pas të cilave
u vendos të organizohej një kryengritje e tillë e
përgjithshme dhe u hartua për këtë një
plan i përgjithshëm operativ. Sipas këtij plani do
të sulmohej në fillim kështjella e Beratit dhe, me
të rënë ajo në duart e kryengritësve, gjysma
e tyre, së bashku me forcat kryengritëse të Kavajës,
të Tiranës e të Mirditës dhe me popullsinë
e Shkodrës, do të sulmonin trupat e qeveritarit të
Shkodrës, kurse gjysma tjetër, së bashku me kryengritësit
e sanxhakut të Delvinës, do të sulmonin forcat e
Mahmut Pashës, që kishte zëvendësuar Emin Pashën
në Janinë. Ky ishte plani i parë operativ për
një kryengritje të përgjithshme dhe përbënte
një hap të rëndësishëm në luftën
çlirimtare. Me këtë plan krerët e Shqipërisë
bashkoheshin në një lidhje ushtarake mbarëshqiptare
dhe merrnin në duart e tyre nismën për të vepruar
bashkërisht.
Kryengritjen, ashtu siç ishte parashikuar, e filloi në
vjeshtën e vitit 1834 popullsia e qytetit të Beratit,
e cila rrëmbeu armët për të mbrojtur disa ushtarë
që kishin ardhur me leje nga Stambolli e nuk dëshironin
të ktheheshin në shërbimin ushtarak. Kryengritësit
mbyllën qeveritarët në kështjellë dhe ftuan
udhëheqësin e njohur të kryengritjeve të mëparshme,
Tafil Buzin, për të drejtuar veprimet ushtarake. Ai sapo
kishte dështuar përpara Tepelenës, së bashku
me Shahin bej Delvinën, kur zbarkoi këtu nga Kreta për
të organizuar një kryengritje dhe kishte pranuar amnistinë.
Megjithatë, ai erdhi nga fshati i vet në Berat. Brenda
një kohe të shkurtër rreth tij u grumbulluan 10 000
vullnetarë. Kryengritësit shtinë në dorë
magazinat shtetërore të drithit, të cilin ia shpërndanë
popullsisë.
Kryengritja u përhap shumë shpejt në krahinat e Vlorës,
të Tepelenës, të Skraparit, të Tomoricës,
të Mallakastrës, të Përmetit e të Beratit,
në atë rreze si një vit më parë. Kjo dëshmonte
për lidhje të forta ndihme e bashkëpunimi ndërmjet
këtyre krahinave dhe për një ngritje të ndërgjegjes
politike. Përfaqësuesit e shtatë krahinave u mblodhën
në një kuvend në Berat, ku vendosën të
formonin një Besëlidhje politike. Atë e drejtonte
një pleqësi, e cila si një organ drejtues kolegjial
bëri një ndarje pune ndërmjet anëtarëve
të saj. Kryetar u zgjodh Abaz bej Lushnja nga familja e Ngurzajve.
Tafil Buzi u ngarkua me drejtimin e veprimeve luftarake dhe për
lidhjet me botën e jashtme, veçanërisht me Mehmet
Aliun e Egjiptit. Ky i fundit interesohej gjallërisht për
kryengritjet në Shqipëri, sepse i shihte si një faktor
të rëndësishëm për dobësimin e fuqisë
së Perandorisë Osmane, me të cilën prej kohësh
ishte në konflikt. Besëlidhja nuk kishte vetëm karakter
ushtarak e ndërkrahinor, por ishte edhe një organ qeverisës,
i dalë nga lufta për të zëvendësuar administratën
osmane. Udhëheqja e Besëlidhjes përbëhej nga
krerë feudalë, përfaqësues të zejtarëve
e të tregtarëve, të klerit e të fshatarësisë.
Në emër të kryengritësve, Pleqësia i paraqiti
qeveritarit osman, Hamdi Pashës, kërkesat për të
përjashtuar krahinat kryengritëse nga zbatimi i reformave
centralizuese dhe për t’u njohur atyre një qeverisje
autonome nga vetë shqiptarët. Kërkesat e Pleqësisë
nuk u morën parasysh nga Porta e Lartë. Kjo i dha hov
më të madh kryengritjes. Me nismën e Tafil Buzit,
në Besëlidhje hynë edhe krahina e Sulovës dhe
e Vërçës. Nga mesi i dhjetorit, pas 2 muaj lufte,
kështjella e Beratit iu dorëzua kryengritësve. Aty
u vendos një garnizon i ri i përbërë nga 100
ushtarë. Ata përfaqësonin në mënyrë
të barabartë të nëntë krahinat e Besëlidhjes.
Komandantët e forcave ushtarake të qytetit u zëvendësuan
me kryengritës të dalluar për trimëri. U bë
hapi i parë për sigurimin e vetëqeverisjes. Por plani
i përgjithshëm operativ i kryengritjes së përgjithshme
nuk u zbatua më tej. Porta e Lartë kishte marrë ndërkohë
një varg masash për ta penguar realizimin e tij. Ajo u
kishte premtuar krerëve dhe udhëheqësve të esnafëve
se do të plotësonte kërkesat e tyre. Nga ana tjetër,
Hafëz Pasha kishte përforcuar garnizonet e Durrësit
e të Kavajës me një sasi të madhe topash e municionesh.
Ai thirri në Shkodër mjaft pashallarë e bejlerë
që kishin marrë pjesë në hartimin e planit operativ
të kryengritjes dhe u premtoi se do të hiqte dorë
nga zbatimi i reformave centralizuese. Këto masa shkaktuan
lëkundje e përçarje në udhëheqjen e kryengritjes.
Në këto kushte, forcat kryengritëse, pasi morën
kështjellën e Beratit, nuk u nisën kundër qeveritarit
të Shkodrës, ndërsa popullsia e këtij qyteti
nuk u ngrit kundër sundimtarit osman. Në ditët e
para të janarit 1835 Pleqësia e Beratit, duke u besuar
premtimeve të Hamdi Pashës, që miratoi ndryshimet
e bëra në administratën lokale, nënshkroi me
të një marrëveshje për shpërndarjen e forcave
kryengritëse. Kjo shënoi një fitore të Besëlidhjes
së nëntë krahinave kryengritëse të Shqipërisë
së Jugut pasi u ndërprenë përsëri reformat
centralizuese.
Në shkurt 1835 Hamdi Pasha, që tani ishte ngritur në
postin e valiut të Rumelisë, ftoi mjaft krerë shqiptarë
në Manastir, disa prej të cilëve i nisi në Stamboll,
kurse të tjerët i shpërbleu. Vetëm Tafil Buzi
nuk u paraqit dhe, kur qeveritari osman filloi të shkelte marrëveshjen,
nisi përsëri kryengritjen. Rreth 6 000-8 000 kryengritës
nën drejtimin e tij vunë nën kontroll zonën
Vlorë-Berat. Këtë herë kryengritja nuk pati
shtrirjen e mëparshme. Pasi dështoi në Berat e në
Elbasan, ai iu drejtua Janinës në krye të disa qindra
kryengritësve. Në afërsi të saj Tafil Buzi shpërndau
një shpallje, me të cilën u bënte thirrje shqiptarëve
të ngjeshnin armët për çlirimin e atdheut
të tyre. Kërkesat kryesore ishin dy: dëbimi i nëpunësve
dhe i ushtarëve turq nga territoret shqiptare dhe zbritja e
taksave në masën e kohërave të mëparshme.
Shpallja e Tafil Buzit ishte një nga proklamatat e para ku
bëhej thirrje për çlirimin e atdheut. Këtu
për herë të parë flitej në emër të
të gjithë vendit dhe jo vetëm të krahinave kryengritëse.
Në emër të kryengritësve ai i dërgoi një
mesazh Mehmet Aliut të Egjiptit, me të cilin kërkonte
përkrahjen e tij.
Jehona që gjeti shpallja brenda në vend dhe kërkesa
e ndihmës së Mehmet Aliut, e shqetësuan qeverinë
osmane. Me masa diplomatike ajo e detyroi Mehmet Aliun të mos
i përgjigjej ftesës për ndihmë, ndërsa,
nga ana tjetër, dërgoi kundër kryengritësve
forca të shumta ushtarake. Pas një qëndrese të
ashpër e të gjatë kryengritësit nuk ishin në
gjendje t’i bënin ballë armikut. Më 2 maj 1835
Tafil Buzi u detyrua të pranonte amnistinë që i propozoi
valiu i Rumelisë dhe të hiqte dorë nga lufta.
Po në maj 1835 shpërtheu një kryengritje e re në
krahinën e Myzeqesë. Qindra fshatarë, nën drejtimin
e Alush bej Frakullës, vunë dorë mbi çifligjet
shtetërore dhe i shpallën pronë të tyre. Kryengritja
u përhap nga Myzeqeja në krahinat e Vlorës, të
Mallakastrës e të Tepelenës. Numri i kryengritësve
arriti në 7 000 veta. Me kryepleqtë e krahinave kryengritëse
u organizua një kuvend në fshatin Portëzë të
Fierit, ku u formua një Besëlidhje e re. Ajo do të
kishte një ushtri të përhershme me rrogë për
mbrojtjen e krahinave të çliruara. Shpenzimet për
mbajtjen e saj do të përballoheshin prej të ardhurave
të çifligjeve shtetërore. Krahinat e besëlidhura
do të drejtoheshin prej kryepleqve vendas dhe vetëm këta
do të kishin të bënin, në emër të
Besëlidhjes, me pushtetin qendor për të dorëzuar
detyrimet ndaj shtetit. Me këto vendime të kuvendit synohej
të realizohej një autonomi ndërkrahinore.
Mirëpo, kryengritja e Myzeqesë nuk pati sukses për
shkak të dëmeve që i solli veprimtaria përçarëse
e qeveritarëve osmanë e sidomos të paqëndrueshmërisë
së agallarëve e të bejlerëve vendas, të
cilët, kur Porta e Lartë u premtoi se nuk do t’i
prekte interesat e tyre, lidhën me të një marrëveshje
bindjeje dhe nënshtrimi.
Rënia e përkohshme e lëvizjes kryengritëse në
Shqipërinë e Jugut dhe trysnia që ushtroi Stambolli,
e shtynë qeveritarin e Shkodrës, Hafëz Pasha të
rifillonte zbatimin e reformave centralizuese dhe të shkelte
premtimet e dhëna. Ai hoqi nga aparati administrativ e ushtarak
vendasit e padëshiruar, ngriti taksat doganore nga 2-5 për
qind, vendosi taksa të reja “të jashtëzakonshme”
dhe u orvat të zbatonte reformën ushtarake. Për të
zbutur këto masa qeveria osmane i dërgoi në ndihmë
një ushtri prej 10 000 vetash. Popullsia e Shkodrës nuk
iu bind urdhrave të tij dhe kundërshtoi të gjitha
orvatjet për të zbatuar reformat. Kështu filloi një
kryengritje e re shumë më e madhe se simotrat e saj me
qendër në Shkodër. Më 18 maj 1835 qeveritari
osman zuri tregun, kurse regjimentet e ushtrisë së rregullt
morën kodrat rreth qytetit. Po atë ditë ai urdhëroi
të arrestohej Hamza Kazazi, ish-komandant i rojës së
qytetit, i hequr nga detyra prej Hafëz Pashës. Krisma
e pushkës së Hamza Kazazit ngriti në këmbë
gjithë qytetin. Luftimet zgjatën atë ditë gjashtë
orë dhe përfunduan me tërheqjen e forcave qeveritare,
që lanë shumë të vrarë e të plagosur.
Qëndresën e qytetit e udhëhiqte Këshilli i Ri
i Përkohshëm, ku bënin pjesë përfaqësues
të borgjezisë tregtare (Haxhi Abdurrahmani e Kasem Hoxha),
të mjeshtërve zejtarë (Hamza Kazazi e Dasho Shkreli),
të çifligarëve (Hysen bej Bushati, Ali bej Bajrami
dhe Jusuf Beu) dhe një përfaqësues i klerit të
ulët islam (Haxhi Idrizi). Hamza Kazazi u ngarkua me drejtimin
e veprimeve ushtarake. Këshilli i Përkohshëm njihet
në literaturë edhe si qeveri provizore. Si në asnjë
kryengritje tjetër, këtë herë u hartua një
strategji e taktikë e qartë. Forcat kryengritëse
u organizuan në bazë lagjesh dhe gjithmonë ishin
në pozita sulmi. Me qytetarët shkodranë u bashkuan
vullnetarë nga Postriba, Gjakova, Peja, nga Malësia e
Mbishkodrës, Ulqini, Podgorica, nga krahinat e Mirditës,
të Matit e të Dibrës. Qindra kryengritës nga
Dibra e Mati iu përgjigjën planit operativ të kryengritjes
së përgjithshme dhe zbritën në drejtim të
Elbasanit. Kështu, kryengritja përfshiu gati gjithë
Shqipërinë e Veriut. Gjenerali francez Kybjer, komandant
i forcave të Mesdheut, e quante kryengritjen një revolucion,
duke i dhënë kuptimin e një lëvizjeje me një
shtrirje të gjerë dhe me synimin për të flakur
zgjedhën osmane.
Në pamundësi për ta shtypur me forca ushtarake, Hafëz
Pasha kërkoi të dinte kërkesat e kryengritësve,
të cilat ia paraqiti një delegacion i dërguar prej
tyre. Kryengritësit kërkuan largimin e Hafëz Pashës
nga Shkodra, dorëzimin e kështjellës një shqiptari
dhe anulimin e taksave të vendosura gjatë reformave centralizuese.
Një nga emisarët francezë në Prevezë shkruante
në ato ditë se kryengritësit pretendonin një
pavarësi të plotë ose të formonin një shtet
të ngjashëm me Serbinë.
Hafëz Pasha nuk mund të pranonte kërkesa të
tilla, prandaj kërkoi ndihmën e Portës së Lartë.
Kryengritësit thyen forcat osmane në përleshjet që
u bënë më 23-24 maj, më 2 qershor, më 9
qershor, më 24 qershor dhe më 6 korrik 1835. Më 14
korrik kryengritësit thyen në Lezhë forcat e valiut
të Rumelisë, me të cilin qenë bashkuar edhe
disa pashallarë shqiptarë. Pas kësaj fitoreje kryengritja
u shtri në të gjithë Shqipërinë e Veriut.
Porta e Lartë u detyrua të dërgojë një
ushtri të rregullt prej 30 000 vetash, një nga më
të mëdhatë e asaj kohe, që u vu nën komandën
e sekretarit të sulltanit, Vasaf Efendiut.
Në pritje të këtyre forcave, valiu i Rumelisë
hyri në bisedime me kryengritësit për të mënjanuar
ndeshjet e armatosura. Ai u dorëzoi atyre një dokument
(ferman) të rremë, me të cilin sulltani gjoja pranonte
kërkesat e tyre.
Por lufta e gjatë kishte dëmtuar shumë zejtarët
e tregtarët shkodranë, që qenë gati të
largoheshin prej saj. Pjesa më e vendosur e udhëheqjes
së kryengritësve, si Haxhi Idris Boksi, Dasho Shkreli
etj., e kuptuan kurthin dhe e vijuan luftën. Por në ndeshjen
me ushtrinë osmane më 1 shtator 1835, në afërsi
të Lezhës, kryengritësit u thyen dhe u detyruan të
tërhiqen drejt Shkodrës. Nga kjo gjendje e vështirë
ata nuk mundën t’i nxirrnin as kryengritësit dibranë
e matjanë që godisnin nga prapa krahëve ushtrinë
osmane, as thirrja e Tafil Buzit drejtuar popullit shqiptar për
të mos furnizuar me ushqime ushtrinë osmane. Më 18
shtator 1835 ushtria osmane, që ishte nisur nga Lezha e Ulqini,
hyri në qytetin e Shkodrës. Pjesa më e vendosur e
kryengritësve u largua drejt zonave malore.
Për të mos e acaruar më tej gjendjen, Porta e Lartë
bëri disa lëshime, e largoi Hafëz Pashën nga
Shkodra dhe e zëvendësoi shërbimin e rregullt ushtarak
me një taksë në të holla, ndërsa sanxhaku
i Shkodrës u përjashtua nga zbatimi i reformave centralizuese
deri në vitet 50. Por këto ishin vetëm disa fitore
të pjesshme të kryengritësve, të cilët
synonin vendosjen e një qeverisjeje autonome të vendit.
Edhe pse kryengritjet e viteve 1834-1835 përfshinë një
pjesë të mirë të trevave shqiptare, ato nuk
arritën të shndërroheshin në një kryengritje
të përgjithshme, me një udhëheqje të vetme
dhe me veprime të bashkërenduara. Arsyet duhen kërkuar
jo vetëm në epërsinë ushtarake osmane, por edhe
në papjekurinë politike të kryengritësve dhe
sidomos në lëkundjet e mjaft prej krerëve feudalë
e të bajraktarëve, që braktisnin luftën sa herë
që Porta bënte disa lëshime ose premtonte të
kënaqte interesat e tyre partikulariste.
Kryengritjet shqiptare të viteve 1836-1839
Edhe pse kryengritjet e viteve 1834-1835 u shtypën, gjendja
në Shqipëri nuk u qetësua. Porta e Lartë ishte
e vendosur të zbatonte reformat dhe priste rastin e volitshëm
për të shkelur premtimet që u kishte bërë
shqiptarëve. Por edhe shtresat e gjera të popullsisë
shqiptare ishin të vendosura të mos i pranonin ato dhe
barrën e rëndë që sillte zbatimi i këtyre
reformave. Ndërkaq, përballë qëndresës
së përgjithshne të shqiptarëve, Porta e Lartë
u detyrua të ndërrojë taktikë, hoqi dorë
nga zbatimi i menjëhershëm i reformave në të
gjitha tokat shqiptare, duke i vënë në jetë
pjesë-pjesë. Në të njëjtën kohë,
para zbatimit të tyre, bëri për vete mjaft krerë
feudalë të lëkundur. Në këto rrethana kryengritjet,
edhe pse vazhduan pareshtur, nuk arritën të merrnin një
shtrirje të gjerë, në rrafsh kombëtar, por mbetën
të kufizuara në caqet lokale ose krahinore, që i
dha mundësi Stambollit t’i shtypte më lehtë.
Në verën e vitit 1836 shpërtheu kryengritja në
krahinën e Vlorës, e udhëhequr përsëri
nga Tafil Buzi, por ajo nuk zgjati shumë. Pas një viti
rifilloi në përmasa më të gjera në Myzeqe.
Qëndresa e armatosur u shtri edhe në trevat veriore të
vendit, në Rrafshin e Dukagjinit, në Kosovë dhe në
krahinën e Dibrës. Në vjeshtën e vitit 1836
popullsia shqiptare e krahinave të Bihorit e të Tërgovishtës
nuk pranoi të regjistroheshin ushtarët rezervistë.
Në fillim të vitit 1837 u ngrit popullsia e Matit, dëboi
qeveritarin e huaj dhe e detyroi valiun e Rumelisë të
risjellë atje Haxhi pashë Matin, të shkarkuar pas
kryengritjes së Shkodrës.
Në qershor të vitit 1837 kryengritja e drejtuar nga Alush
bej Frakulla përfshiu krahinën e Myzeqesë. Në
ditët e para të qershorit 1837 kryengritësit u ndeshën
me forcat osmane përpara qytetit të Beratit dhe i thyen
ato. Kundër tyre u hodh Emin Pasha, me një ushtri prej
5 000 vetash, që mbërriti në fillim në Berat
për të kaluar më pas në Myzeqe. Në një
përleshje të pabarabartë në fshatin Frakull
kryengritësit u mundën. Alush Frakulla me 150 veta u kapën
dhe u dënuan me punë të detyruar. Megjithëse
kryengritja u shtyp, Emin Pasha nuk guxoi të zbatonte reformën
ushtarake.
Po në verën e vitit 1837 lëvizja kryengritëse
u shtri në krahinat e Gjakovës, të Pejës, të
Plavës e të Gucisë, ku shpërtheu qëndresa
e armatosur kundër rekrutimit të ushtarëve nizamë
e kundër taksave që shoqëronin reformat. Kryengritësit
gjakovarë shpartalluan forcat qeveritare, shtinë në
dorë qytetin e Gjakovës dhe shpallën vetëqeverisjen
e krahinave të tyre. Kjo ishte një fitore e rëndësishme
e kryengritësve, por në një zonë relativisht
të kufizuar. Kjo u dha mundësi forcave osmane, të
përkrahuara edhe nga krerë vendas, ta shtypnin lëvizjen
brenda një kohe të shkurtër.
Më ndryshe u zhvilluan ngjarjet në krahinën e Dibrës
e në atë të Prizrenit. Në vjeshtën e vitit
1837 rreth 8 000 kryengritës nga Dibra e Sipërme dhe e
Poshtme iu kundërvunë përpjekjeve të Portës
së Lartë për kufizimin e vetëqeverisjes lokale
të kësaj krahine. Kryengritësit rrethuan qytetin
e Dibrës së Madhe dhe mblodhën në katundin Krifcë
Kuvendin e tyre, i cili kërkoi nga të dërguarit e
valiut të Rumelisë zëvendësimin e një nëpunësi
të huaj, të caktuar prej tij me një shqiptar si edhe
garancinë për të mos dënuar asnjë kryengritës.
Vendosmëria e kryengritësve e detyroi Portën e Lartë
të pranonte kërkesat e tyre. Kështu në krahinën
e Dibrave u ruajt tradita e qeverisjes prej nëpunësve
vendas.
Në ditët e para të muajit gusht të vitit 1839
kryengritja përfshiu qytetin e Beratit, që varej atëherë
nga sanxhaku i Vlorës. Qindra qytetarë sulmuan selinë
e qeveritarit të Beratit, i cili mundi të shpëtojë
duke u mbyllur në kala. Kryengritja u shtri në tërë
krahinat e sanxhakut të Vlorës. Në Kuvendin që
u mbajt në qytetin e Beratit përfaqësuesit e kryengritësve
i paraqitën sulltanit të ri, Abdyl Mexhitit, në emër
të të gjithë Shqipërisë së Jugut,
kërkesën për vendosjen e një administrate civile
e ushtarake shqiptare në të gjitha hallkat shtetërore.
Si qeveritar i përgjithshëm i saj u propozua Ismail Pasha,
nipi i Ali pashë Tepelenës dhe djali i Veli Beut. Kryengritësit
mendonin se emri i mirë i kësaj shtëpie do të
ndikonte në bashkimin e shqiptarëve dhe të tokave
të tyre. Në shtator 1839 kryengritësit shtinë
në dorë kështjellën. Në këto rrethana
Porta e Lartë u detyrua të pezullojë përkohësisht
reformat centralizuese.
Në mesin e shtatorit të vitit 1839 lëvizja kryengritëse
u shtri në Prizren, banorët e të cilit rrëmbyen
armët dhe e detyruan qeveritarin osman, Ismet Pashën,
të largohej nga qyteti. Një delegacion i kryengritësve
i kërkoi Portës së Lartë që të hiqte
taksat e reja, t’u jepej fund grabitjeve, t’i njihej
sanxhakut të Prizrenit një qeverisje autonome, duke e
shkëputur njëkohësisht nga varësia e drejtpërdrejtë
ushtarake nga qeveritari (myshiri-mareshali) i Rumelisë. Ky
u orvat të përdorte mirditasit dhe kapedanin e tyre për
të shtypur kryengritjen. Por mirditorët, tek të cilët
ishte forcuar tanimë vetëdija politike, nuk pranuan të
luftonin kundër vëllezërve të tyre. Porta e
Lartë u detyrua që edhe në këtë sanxhak
të ndërpriste zbatimin e reformave centralizuese.
Si rrjedhojë e kryengritjeve shqiptare të viteve 30 reformat
centralizuese nuk u çuan deri në fund, mbetën në
gjysmën e rrugës. Porta nuk arriti të zëvendësonte,
në gjithë administratën lokale, nëpunësit
vendas me turq. Krahina e Shkodrës u përjashtua nga reformat
dhe mbeti kështu deri në mesin e atij shekulli. Reformën
ushtarake Stambolli u orvat ta vinte në jetë në Shqipëri
nëpërmjet ekspeditave të njëpasnjëshme
ushtarake, që mobilizonin me forcë ushtarët nizamë
e rezervistë, ndërsa reforma gjyqësore nuk arriti
të zbatohej.
Kryengritja e Dervish Carës (1843-1844).
Qëndresa kundërosmane në Shqipërinë e Veriut
Në vitet 1843-1844 Kosova dhe trevat lindore shqiptare u bënë
vatër e njërës prej kryengritjeve më të
fuqishme kundërosmane të gjysmës së parë
të shek. XIX, e cila, sipas emrit të udhëheqësit
të saj, është quajtur Kryengritja e Dervish Carës.
Në Shqipërinë e Veriut reformat e Tanzimatit u shpallën
zyrtarisht në vitin 1843. Shpallja e tyre shkaktoi një
valë të re kryengritjesh që morën shtrirje të
gjerë ndërkrahinore. Qendra kryesore të tyre mbetën
qytetet. Zëvendësimi i funksionarëve shqiptarë
me nëpunës të huaj dhe urdhri për rekrutimin
e ushtarëve nizamë ishin dy shkaqet e drejtpërdrejta
të shpërthimit të kryengritjeve në këtë
zonë. Në verën e vitit 1843 ngritën krye banorët
e Prizrenit, që dëbuan nëpunësit e rinj turq.
Këtë ngjarje e ndoqën kryengritjet në Prishtinë
e në Gjakovë. Ushtria osmane e përforcuar kundërveproi
menjëherë dhe nuk e pati të vështirë t’i
shtypte këto lëvizje lokale. Veprimet e ushtrisë
u shoqëruan me terror e grabitje.
Kryengritja e Dervish Carës filloi në Shkup më 21
korrik dhe u zgjerua më shumë në gusht të vitit
1843, kur, me ardhjen e forcave osmane nën drejtimin e Hajredin
Pashës, u shtuan përpjekjet për rekrutimin e ushtarëve
të rinj. Kryengritësit hynë në konflikt të
armatosur me ushtrinë osmane. Në nëntor kryengritësit
çliruan Gostivarin, ndërsa në fillim të janarit
1844, pas luftimeve të ashpra, çliruan Tetovën.
Këtu, si në Gostivar, u vendos pushteti i kryengritësve
dhe shtabi i saj, me Dervish Carën në krye. Kryengritja,
përveç Dervish Carës, udhëhiqej edhe nga komandantë
të tillë, si Emin Xhambazi, Sulejman Toli (Tërnova),
Selman Rogoçica, Emin Bojana, Ymer Presheva, Baba Feka, Sejdi
Mexha, Bajram Vaksinca etj.
Në shkurt 10 000 kryengritës të armatosur hynë
në Shkup, e çliruan atë, formuan këtu një
Këshill të kryengritjes dhe përqendruan pushtetin
në duart e veta.
Agjitatorë në vise të ndryshme të Kosovës,
si në Vranjë e Leskovc, i bënin thirrje popullsisë
të hidhej në luftë kundër pushtetit osman. Të
tjerë ishin dërguar në krahinat fqinje për të
siguruar mbështetjen e popullsisë së tyre. Udhëheqësit
e kryengritjes u bënë thirrje që të ngriheshin
kundër sundimtarëve osmanë edhe banorëve të
krahinave të tjera të Shqipërisë, duke theksuar
me këtë rast se ata duhej të bashkoheshin me kosovarët,
sepse ishin vëllezërit e tyre.
Në fillim të shkurtit u çlirua Kumanova, ku me
kryengritësit u bashkua edhe popullsia maqedone. Pas Kumanovës
u çliruan Presheva, Bujanovci, Vranja, Gryka e Kaçanikut,
Leskovci e viset e tjera veriore të Kosovës. Në muajt
e parë të vitit 1844 kryengritja u përhap në
Pejë, në Gjakovë, në Prizren e deri në
Shkodër, ndërsa në pranverën e vitit 1844 kryengritja
kishte përfshirë të gjitha trevat shqiptare, nga
Manastiri e Ohri në jug deri në skajet veriore e verilindore
të Kosovës, në të cilat shqiptarët vendosën
pushtetin e tyre. Garnizonet ushtarake turke u detyruan të
mbylleshin në kështjellat e qyteteve.
Shtrirja e kryengritjes dhe fitoret e saj në Kosovë e
në Fushën e Pollogut ngjallën shpresa edhe në
popullsinë e krahinave të tjera të vendit. Qeveria
osmane i trëmbej përhapjes së saj të mëtejshme
dhe shndërrimit në një kryengritje të përgjithshme
shqiptare. Prandaj autoritetet osmane hynë në bisedime
me udhëheqësit e kryengritjes. Gjatë bisedimeve kryengritësit
i kërkuan Stambollit të anulonte ligjin për shërbimin
e detyrueshëm ushtarak, të zëvendësonte funksionarët
osmanë të pushtetit lokal, që nuk dinin gjuhën
shqipe, me nëpunës shqiptarë dhe të njihte autonominë
e Shqipërisë, në suazat e Perandorisë Osmane,
ashtu siç ishte njohur autonomia e Serbisë më 1830.
Këto kërkesa nuk u pranuan nga Stambolli, prandaj bisedimet
dështuan. Ndërkaq, Porta e Lartë, krahas përgatitjeve
ushtarake për shtypjen e kryengritjes, shpalli edhe një
amnisti për ata që do të dorëzonin armët
dhe premtoi se nuk do të përdorej forca për rekrutimin
e ushtarëve të rregullt. Me këto masa ajo synonte
të ngjallte lëkundje në radhët e kryengritësve.
Porta e Lartë, nga njëra anë, premtoi se do të
hiqte dorë nga nizamët e tatimet e reja, ndërsa,
nga ana tjetër, filloi të sjellë forca të shumta
që i përqendroi në Manastir. Për të shmangur
kthimin e saj në një kryengritje të përgjithshme,
me përmasa mbarëshqiptare, Porta e Lartë përqendroi
në Manastir 32 000 ushtarë, të komanduar nga Omer
Pasha, që më 18 maj kaluan në mësymje kundër
kryengritësve dhe i detyruan ata të tërhiqeshin drejt
Shkupit, Tetovës, Kumanovës e Karadakut (Malit të
Zi) të Shkupit. Luftime të ashpra u zhvilluan në
Grykën e Katllanovës nga 13-17 maj 1844. Përleshja
më e përgjakshme ishte ajo që u bë më 18
maj në afërsi të Banjës së Katllanovës,
në të cilën u vendos fati i kryengritjes në
Fushën e Shkupit. Pas një qëndrese të fuqishme
kryengritësit, të ndodhur përballë një
ushtrie që kishte epërsi teknike, që përdori
gjerësisht artilerinë, u detyruan të tërhiqeshin.
Pas luftimesh të ashpra që vijuan edhe pas kësaj
beteje, më 21 maj ushtria osmane, që kishte epërsi
mbi kryengritësit, arriti të merrte Shkupin, ku bëri
arrestime të shumta të pjesëmarrësve të
kryengritjes, një pjesë e të cilëve u dërgua
për t’u gjykuar në Stamboll.
Në maj-qershor ushtritë osmane të Omer Pashës,
pas luftimesh të rrepta me kryengritësit, pushtuan Tetovën,
Gostivarin, Kumanovën, Preshevën, Bujanovcin dhe Vranjën,
ndërsa në mesin e korrikut morën të gjitha qendrat
nga Kaçaniku deri në Prishtinë. Prej andej u hodhën
për të shtypur qëndresën e kryengritësve
në Prizren, në Pejë, në Gjakovë e në
Shkodër, ku bënë arrestime të shumta. Kryengritësit
kudo u bënë ushtrive osmane një qëndresë
të ashpër, e cila qe më e fuqishme në Kërçovë,
në Tetovë e në Gostivar. Me rivendosjen e pushtetit
osman në këto qytete u arrestuan shumë udhëheqës
të kryengritjes. Pas shtypjes së kryengritjes, në
korrik 1844, Shqipëria, sipas dëshmive të bashkëkohësve,
trajtohej më shumë si vend i pushtuar sesa si provincë
e Perandorisë Osmane.
Pas përfundimit të kryengritjes në Kosovë e
në Pollog, ushtria osmane, në vjeshtën e vitit 1844,
u përqendrua në sanxhakun e Dibrës, popullsia e të
cilit ishte hedhur në kryengritje kundër zbatimit të
reformës ushtarake dhe anulimit të vetëqeverisjes
lokale të krahinës. Por forcat e komanduara nga Rexhep
pashë Tetova u thyen nga kryengritësit në fushën
e Mavrovës. Pas këtyre ngjarjeve Stambolli hodhi në
këtë krahinë ushtri të shumta, të komanduara
nga Hajredin Pasha.
Përfaqësuesit e kryengritësve thirrën në
nëntor 1844 kuvendin e tyre në Fushën e Gjoricës,
që u drejtua nga Sheh Mustafa Zerqani. Në kuvend u vendos
të mbroheshin të drejtat e autonomisë lokale, që
popullsia gëzonte prej kohësh. Kuvendi i bëri thirrje
për t’u bashkuar me kryengritësit dibranë edhe
popullsisë së krahinave të Kosovës, të
Mirditës, të Elbasanit e të Gjakovës, ku Porta
po mblidhte forca për t’i hedhur kundër tyre. Gjatë
muajit nëntor 1844 kryengritësit dibranë e matjanë,
të komanduar nga Cen Leka, u zunë rrugën ushtrive
osmane të komanduara nga Hajredin Pasha. Por përballë
forcave numerikisht të shumta turke dhe të pajisura me
artileri kryengritësit u tërhoqën në luginën
e lumit Drin. Ndërkohë, Hajredin Pasha, për t’i
përçarë shqiptarët, shpalli se të gjithë
ata që do të dorëzonin armët, do të liheshin
të lirë dhe se nuk do të rekrutonte nizamë.
Ky premtim zuri vend te një pjesë e krerëve, por
shumica e tyre e vazhdoi qëndresën. Luftime të ashpra,
që zgjatën 5 ditë të tëra, u zhvilluan
në nëntor në fshatin Gjoricë, ku krahas burrave
luftuan edhe gratë e fëmijët. Ato përfunduan
me humbje të mëdha për të dyja palët e
sidomos për ushtrinë osmane. Megjithatë, falë
epërsisë numerike e teknike, ushtria osmane, pas luftimesh
të përgjakshme, i detyroi kryengritësit të tërhiqeshin
nga pozitat e tyre. Për t’u hakmarrë forcat osmane
dogjën fshatra të tëra, të braktisura nga fshatarësia,
e cila largohej për t’i shpëtuar terrorit të
egër të ekspeditës osmane.
Ndonëse kryengritja e sanxhakut të Dibrës u shtyp,
Porta e Lartë u detyrua ta përjashtojë këtë
krahinë nga reforma ushtarake deri në vitet 50 të
shek. XIX, po ashtu si trevën e Shkodrës.
Lufta e vendosur e dibranëve pati jehonë në viset
e tjera shqiptare. Në mesin e majit të vitit 1845 rreth
2 000 malësorë të krahinës së Gjakovës
u ngritën kundër qeveritarit të saj dhe e detyruan
atë të largohej nga qyteti për në Prizren. Kryengritja
u përhap në viset malore të Rekës, të Bytyçit,
të Gashit, të Tropojës dhe të Krasniqit, që
u ngritën nën udhëheqjen e Binak Alisë dhe të
Sokol Aramit. Rreth 8 000 kryengritës sulmuan në maj të
atij viti qytetin e Gjakovës dhe e çliruan atë.
Por valiu i Rumelisë hodhi kundër tyre ushtri të
shumta dhe mjaft mercenarë, të rekrutuar nga viset malore
të Shqipërisë së Veriut. Pas luftimesh të
përgjakshme, që vazhduan mbi një muaj, kryengritja
u shtyp. Mehmet Reshit pasha urdhëroi arrestimin e atyre që
kishin marrë pjesë në kryengritje. Në të
njëjtën kohë sulltani, për të qetësuar
gjendjen, fali rreth 2 000 shqiptarë, të burgosur në
Stamboll pas shtypjes së kryengritjeve të viteve të
fundit.
Megjithëse ushtria osmane i shtypi kryengritjet shqiptare të
këtyre viteve, Porta e Lartë, edhe pse e shpalli Tanzimatin,
u detyrua ta ndërpriste edhe për disa vjet zbatimin e
sistemit të ri në Shqipërinë Veriore.
Kryengritja e vitit 1847 në Shqipërinë
e Jugut
Në Shqipërinë e Jugut Porta e Lartë e shpalli
me bujë Tanzimatin (dekretin e Gjylhanesë) më 1845,
në një ceremoni të organizuar në Janinë.
Por kishte vite që vendi po i ndiente pasojat shkatërrimtare
të ekspeditave ushtarake dhe të arbitraritetit të
nëpunësve grabitqarë osmanë. Në sanxhakun
e Beratit, të formuar rishtazi, që përfshinte edhe
krahinat e Vlorës, të Mallakastrës, të Skraparit
e të Përmetit, u ngarkua me detyrën e mytesarifit
Hysen pashë Vrioni, çifligari më i madh i atyre
trevave. Forca të rëndësishme ushtarake, një
pjesë e të cilave udhëhiqeshin nga Hysen pashë
Vrioni, filluan të përshkonin vendin duke çarmatosur
popullsinë dhe duke nxjerrë me forcë taksa e nizamë.
Një dëshmitar i kohës, Demir agë Vlonjati, tregon
se, sapo afroheshin ekspeditat turke, të gjithë njerëzit
iknin nga shtëpitë “sikur të kishte rënë
murtaja”. Zbatimi me dhunë e me vrazhdësi i reformave,
ndonëse në krye u bë vetëm në disa krahina,
e kishte shtuar së tepërmi urrejtjen e masave popullore
ndaj sundimtarëve osmanë dhe kishte përgatitur truallin
për një kryengritje të re.
Duke e ndier këtë rrezik, qeveritarët osmanë
i ftuan krerët e Toskërisë në Manastir për
t’i bindur që të hiqnin dorë nga qëndresa
e të pranonin Tanzimatin. Të njëjtën gjë
bënë në Janinë me rreth 800 agallarë e
koxhabashë të fshatrave, si edhe me përfaqësues
të parisë së qyteteve e të institucioneve fetare.
Ata zyrtarisht u dhanë autoriteteve osmane përgjigje pozitive,
por në të vërtetë, siç doli më vonë,
shumica kishte vendosur ta kundërshtonte me të gjitha
mjetet sistemin e ri.
Për organizimin më të mirë të qëndresës,
krerët e Shqipërisë së Jugut mblodhën kuvendin
e tyre në Mesaplik të Vlorës, në qershor 1847,
në të cilin morën pjesë përfaqësues
nga mjaft krahina të Shqipërisë, kryesisht të
asaj të Jugut. Shumicën dërrmuese në kuvend
e përbënin përfaqësuesit e fshatarësisë.
Kuvendi u shpreh kundër Tanzimatit dhe vendosi të mos
jepeshin ushtarë, të mos paguheshin taksa të reja
dhe të mos pranohej administrata e re osmane. Ai mori edhe
vendime të tjera me rëndësi të madhe politike.
Kuvendi e shpalli popullin shqiptar, myslimanë e të krishterë,
një dhe të pandarë, bëri thirrje që të
gjithë, pa përjashtim, të hidheshin në luftë
kundër sundimtarëve osmanë dhe kërkoi që
t’u sigurohej jeta, nderi e pasuria të gjithë shqiptarëve
pavarësisht nga feja. Kuvendi porositi që forcat e armatosura
shqiptare, të cilat do të mblidheshin në krahina
të ndryshme, të mos i shkaktonin as dëmin më
të vogël popullsisë dhe ushqimi i luftëtarëve
të sigurohej nga taksat e vjetra që jepte vendi. Mbi këto
baza u formua besëlidhja e përfaqësuesve të
Shqipërisë së Jugut ose, siç u quajt, “Lidhja
Kombëtare Shqiptare”. Lidhja formoi një komitet
për drejtimin e veprimtarisë politike e ushtarake, në
krye të të cilit u zgjodh Zenel agë Gjoleka nga Kurveleshi,
i dëgjuar për trimërinë dhe për përvojën
luftarake që kishte fituar në kryengritjet e viteve 30.
Kur në fillim të korrikut xhelepçinjtë erdhën
në Kurvelesh për të mbledhur taksat e bagëtive,
ata u pritën me armë nga popullsia. Zenel Gjoleka me 500
luftëtarë u drejtuan kundër Delvinës, qendër
e administratës osmane, të cilën e çliruan.
Kryengritja përfshiu gjithë Labërinë dhe brenda
pak kohësh u përhap edhe në trevën e Çamërisë,
të Përmetit dhe sidomos të Mallakastrës, ku
fshatarët kryengritës zgjodhën si udhëheqës
Rrapo Hekalin. Në të njëjtën kohë shpërthyen
kryengritje në trevat veriore, në rrethet e Elbasanit,
të Tiranës, të Matit, të Dibrës, të
Plavës e të Gucisë.
Çifligarët vrionas mobilizuan të gjitha forcat
e tyre dhe, të përkrahur nga reparte ushtarake turke,
sulmuan Mallakastrën. Një betejë e ashpër që
zgjati tri ditë u zhvillua në fshatin Greshicë. Kryengritësit,
të cilëve u erdhën në ndihmë fshatarë
nga Myzeqeja dhe nga krahina e Vlorës, i shpartalluan forcat
armike dhe kapën të gjallë Isuf bej Vrionin me të
vëllanë, që kryesonin ekspeditën; të dy
i ekzekutuan në Qafën e Sinjës.
Pas kësaj fitoreje kryengritësit, rreth 1 000 veta, me
Rrapo Hekalin në krye, iu drejtuan Beratit dhe e rrethuan.
Pas disa ditë luftimesh qyteti ra në duart e tyre. Kryengritësit
u përpoqën të merrnin kështjellën ku ishin
strehuar qeveritarët turq e vendas, si edhe forcat turke, por
u detyruan të tërhiqeshin nga zjarri i fortë i artilerisë.
Për të mbajtur kalanë të rrethuar, në Berat
u grumbulluan forca të reja të ardhura nga krahinat përreth,
deri nga Dangëllia e Përmeti. Ndërkohë, forcat
e shtuara të kryengritësve, të udhëhequra nga
Zenel Gjoleka, po arrinin suksese të reja. Pasi shpartalluan
një ushtri turke që vinte nga Janina, ata sulmuan Gjirokastrën
dhe e rrethuan garnizonin në kala.
E shqetësuar nga këto humbje dhe nga përhapja e gjerë
e kryengritjes, qeveria e Stambollit, e cila në fillim mendonte
t’i bënte ballë kryengritjes me forcat që kishte
në vend, mobilizoi trupa të reja, të cilat u përqendruan
sidomos në Manastir e në Janinë për të
asgjësuar vatrat më të rrezikshme të kryengritjes
në jug. Qeveria turke zuri edhe brigjet detare, për të
ndaluar ndihmën që mund t’u vinte kryengritësve
nga Muhamet Aliu i Egjiptit. Për t’i ardhur në ndihmë
garnizonit të rrethuar në Gjirokastër, u dërgua
nga Thesalia një ushtri prej 3 000 vetash nën komandën
e një feudali shqiptar, Shahin bej Kosturit. Por, që në
përpjekjet e para me kryengritësit në jug të
Gjirokastrës, forcat turke u thyen nga forcat shqiptare të
udhëhequra nga Zenel Gjoleka.
Fitoret e kryengritësve bënë bujë në Shqipëri
dhe jashtë saj. Jehona e tyre u ndie edhe në Kosovë,
ku filluan të dukeshin shenjat e një lëvizjeje të
re. Nëpunësit turq braktisnin në panik postet sapo
dëgjonin për afrimin e kryengritësve. Udhëtari
anglez E. Spenser, që udhëtonte në këtë
kohë nëpër Shqipëri, shkruante: “Heroi
i ditës kudo është Gjoleka”.
Për të siguruar suksesin e plotë të kryengritjes,
Komiteti i Lidhjes u përpoq të gjente edhe një aleat
të jashtëm. Për këtë qëllim ai iu
drejtua Greqisë, marrëdhëniet e së cilës
me Stambollin në këtë kohë ishin acaruar. Qeveria
greke tregoi interesim të veçantë për kryengritjen
shqiptare, jo vetëm sepse përpiqej t’i shkaktonte
vështirësi Turqisë duke nxitur shqiptarët, duke
u premtuar edhe ndihma materiale e financiare, të vijonin luftën,
por edhe sepse synonte që ta vinte kryengritjen shqiptare në
shërbim të saj për të realizuar lakmitë
territoriale ndaj Shqipërisë së Jugut, që ishin
shpallur zyrtarisht qysh më 1844 me të ashtuquajturën
Megali Idea (Idea e Madhe). Këto qëllime ishin shkaku
që bisedimet ndërmjet Zenel Gjolekës dhe kryeministrit
grek J. Koletis nuk patën sukses.
Bisedimet shqiptaro-greke dhe rreziku që mund t’i vinte
nga një aleancë e mundshme ushtarake ndërmjet kryengritësve
e Greqisë e shtynë Portën e Lartë të vepronte
më me vendosmëri për ta nënshtruar sa më
parë Toskërinë. Sulltani i shpalli “fermanllinj”
Zenel Gjolekën e pasuesit e tij. Një ushtri prej 15 mijë
vetash u nis nga Manastiri në drejtim të Beratit.
Zenel Gjoleka e Tahir Çapari, në krye të 1 500
kryengritësve, më 28 gusht 1847 i dolën përpara
ushtrisë osmane prej 5 000 vetash, që ishte nisur nga
Janina. Pas përleshjes që zhvilluan me të në
fshatin Dholan, në verilindje të Janinës, i shkaktuan
asaj disfatë. Me këtë fitore para kryengritësve
u hap rruga për në Janinë, të cilën mund
ta merrnin edhe për shkak se garnizoni i qytetit përbëhej
në shumicë nga ushtarë shqiptarë. Por marshimi
i mëtejshëm i kryengritësve drejt Janinës u
ndal për shkak të lajmit se forcat e tjera ushtarake osmane
po përparonin nga Manastiri drejt Beratit e Mallakastrës.
Zenel Gjoleka u hodh në Labëri, ku ishin drejtuar forcat
e shumta osmane.
Kryengritësit e udhëhequr nga Rrapo Hekali goditën
forcat ushtarake të komandantit të Rumelisë gjatë
rrugës drejt Beratit, në afërsi të këtij
qyteti. Sapo ushtria turke iu afrua qytetit, garnizoni i rrethuar
doli nga kalaja dhe sulmoi kryengritësit në qytet. Duke
u ndodhur midis dy zjarresh dhe përballë fuqive shumë
më të mëdha, kryengritësit u tërhoqën
nga qyteti në rrethet e tij dhe vijuan luftën të
ndarë në çeta më të vogla e me sulme
të befasishme.
Nga Berati ushtria osmane u hodh në Vlorë për t’u
bashkuar me pjesën tjetër që kishte ardhur nga deti
dhe për të ndarë forcat kryengritëse të
Rrapo Hekalit nga ato të Zenel Gjolekës. Prej andej ushtria
u drejtua për në Labëri, ku nuk hyri dot nëpërmjet
Grykës së Kuçit, sepse aty ishin përqendruar
kryengritësit e Zenel Gjolekës, por nga ana e Mesaplikut.
Ushtria osmane dogji fshatrat Bolenë, Kuç, Kallarat
etj.
Reparte të tjera ushtarake osmane zbarkuan në Himarë
për t’u rënë kryengritësve prapa krahëve.
Në kushte të tilla edhe Zenel Gjoleka i ndau kryengritësit
në çeta më të vogla. Njëra prej tyre
u ndesh me forcat osmane në fshatin Palavli, në fushë
të Delvinës. Ndonëse luftuan me trimëri, kryengritësit
u thyen përballë ushtrive të shumta armike.
Me shtypjen e kryengritjes në Shqipërinë e Jugut,
trupat osmane përdorën gjerësisht terrorin mbi popullsinë,
duke e vijuar ekspeditën ndëshkuese edhe gjatë dimrit
1847-1848. Ato mundën të shtinin në dorë udhëheqësit
kryesorë të kryengritjes, si Rrapo Hekalin me të
vëllanë Hamitin, Tahir Çaparin dhe mbi 1 000 luftëtarë
të tjerë, të cilët i burgosën dhe i internuan.
Rrapo dhe Hamit Hekali vdiqën në burg, ndërsa Zenel
Gjoleka me një grup besnikësh u tërhoqën në
Greqi, ku gjetën strehim. Ushtria turke arriti të shuante
njërën pas tjetrës vatrat e qëndresës edhe
në trevat e tjera. Qeveria osmane ndërmori atëherë
zbatimin e sistemit të ri tanzimatist në Shqipërinë
e Jugut.
Kryengritja e 1847-ës shënon një shkallë më
të lartë të lëvizjeve çlirimtare kundër
Tanzimatit si për nga përmbajtja, ashtu edhe për
nga shtrirja e organizimi i saj. Ajo dallohet në radhë
të parë për rolin aktiv të masave fshatare në
drejtimin e saj. Kjo kryengritje luajti një rol të rëndësishëm
për bashkimin e shqiptarëve si një tërësi
etnike me interesa të përbashkëta, pavarësisht
nga feja e krahina, ashtu siç ishte vendosur në kuvendin
e Mesaplikut. Ideja e bashkimit u shpreh edhe në këngët
popullore që iu kushtuan kryengritjes. Në një nga
këto këngë poeti popullor i drejtohet Zenel Gjolekës
me fjalët “sos lëfton për vete, / por për
gjithë vilajete” dhe vë në dukje se udhëheqësi
trim nuk lufton “as për mua, as për ti, / po për
gjithë Shqipëri”. Duke folur për këtë
kryengritje, Sami Frashëri vinte në dukje që ajo
kërkoi bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare në
një Shqipëri autonome.
Në folklor gjejmë mjaft të dhëna edhe për
karakterin shoqëror të kësaj kryengritjeje të
drejtuar, ashtu si edhe të tjerat, kundër grabitjes nga
shteti osman dhe nga feudalët e mëdhenj vendas. “Nizam
e xhelepe s’ka / është vendi fukara”, thuhet
në një këngë. Dhe në një memorandum,
të hartuar nga krerët e lëvizjes më 15 gusht
1847, kryengritësit vinin në dukje se nuk kishte kush
të përkujdesej për “fakir fukaranë”.
3. IDEOLOGËT E PARË
TË LËVIZJES KOMBËTARE
Krahas dukurive të reja politike e shoqërore të
kryengritjeve kundërosmane të viteve 30-40, ku spikatën
kërkesat për trajtimin e veçantë të Shqipërisë
dhe për administrimin e saj nga njerëzit e vendit, lindi
dhe u zhvillua në Shqipëri edhe ideologjia kombëtare.
Shprehësit e parë më të shquar të ideve
të reja u bënë Naum Veqilharxhi dhe Jeronim de Rada.
Naum Veqilharxhi dhe veprimtaria e tij në vitet 40
Naum Veqilharxhi (1797-1854) lindi në Vithkuq (rrethi i Korçës),
që ishte një qytezë me zeje e tregti të zhvilluar
dhe me një popullsi arsimdashëse. Që në moshë
të re, para vitit 1806, ai shkoi në Vllahi, ku kishte
një koloni të rëndësishme shqiptarësh.
Më 1821 Naumi, bashkë me shqiptarë të tjerë,
mori pjesë në kryengritjen e madhe popullore që shpërtheu
në Vllahi kundër sundimit osman nën udhëheqjen
e Tudor Vladimireskut.
Lufta që zhvilloi kundër sundimit osman në dhe të
huaj ia shtoi dashurinë për vendlindjen. Duke punuar si
avokat në Brailë të Rumanisë, ai u njoh me idetë
përparimtare dhe u formua si iluminist. Këtu ai iu kushtua
me mish e me shpirt çështjes së çlirimit
kombëtar të atdheut të vet, Shqipërisë.
Naumi, i cili edhe në dokumentet vetjake në mërgim
e cilësonte veten me kombësi shqiptare, kishte besim të
patundur te populli shqiptar, në aftësitë e tij për
t’u ndriçuar e për t’u çliruar dhe
në të ardhmen e tij më të mirë. Ky besim
buronte jo vetëm nga patriotizmi i flaktë dhe nga përvoja
e njohuritë filozofike e historike që kishte fituar, por
edhe nga realiteti i Shqipërisë, ku kryengritjet çlirimtare
kundër sundimit osman pasonin njëra-tjetrën nga jugu
në veri.
Si iluminist Naumi arriti në përfundimin se popullit shqiptar,
të zhytur në padije, i duhej patjetër arsimimi në
gjuhën amtare si mjet për ngritjen e ndërgjegjes
dhe përparimin shpirtëror e material të tij, se pa
zhvillim kulturor nuk mund të kishte çlirim politik
të popullit. “Ka ardhur koha, - shkruante ai më
1846, - që t’i flakim të gjitha paragjykimet e vjetruara,
ka ardhur koha që të mendohemi më me pjekuri dhe
më me guxim të këmbejmë udhë, duke marrë
këtej e tutje si shembull kombet e përparuara mbi tokë...
Dhe duke synuar këtu, le të ecim pa u lëkundur, me
guxim, me durim dhe me këmbëngulje”.
Nevoja për masa të frytshme e konkrete në fushën
e arsimit në gjuhën shqipe ishte bërë veçanërisht
e theksuar në vitet 40, me shtimin e numrit të shkollave
të huaja që filluan të hapeshin në Shqipëri.
Naum Veqilharxhi u bë shprehës i atyre rretheve atdhetare
shqiptare, brenda e jashtë vendit, të cilat e kuptuan
rrezikun e madh që paraqisnin shkollat e huaja për bashkimin
e popullit shqiptar dhe për çlirimin e tij kombëtar
dhe që e ndien nevojën e ngutshme për të përhapur
arsimin në gjuhën amtare. Prandaj ai kërkonte një
shkollë të re, shqipe nga gjuha, racionaliste nga përmbajtja
dhe masive nga shtrirja. Në kushtet e Shqipërisë
së prapambetur rruga drejt këtij arsimi do të fillonte
nga abetarja dhe për ta hartuar atë duhej përgatitur
alfabeti shqip. Alfabetet latine, greke ose arabe, që ishin
përdorur deri atëherë për shkrimin e shqipes,
pa ndonjë përshtatje të veçantë, jo vetëm
nuk jepnin plotësisht të gjithë tingujt e saj, por
kishin marrë edhe ngjyrë fetare e ishin bërë
përçuese ndikimesh politike të huaja. Naum Veqilharxhi
mendonte se shqiptarët si komb i veçantë, me gjuhë
të veçantë, duhej të kishin edhe alfabetin
e tyre.
Me alfabetin e ri që sajoi qysh në vitet 20, duke huajtur
edhe elemente nga alfabetet e tjera, ai kishte hartuar disa tekste;
por këto, siç duket, për vështirësi teknike
e mungesë mjetesh mbetën për dy dhjetëvjeçarë
të pabotuara. Më 1844 Naum Veqilharxhi botoi në Rumani
“Evetarin” e tij, një abetare e vogël e poligrafuar,
e cila është abetarja e parë e gjuhës shqipe.
Abetarja u shpërnda në krahinat jugore të Shqipërisë,
në Korçë, në Përmet, në Berat, në
Gjirokastër etj. Megjithëse alfabeti ishte i vështirë
për t’u përvetësuar, abetarja ngjalli entuziazmin
e bashkatdhetarëve. Në një letër, që i
drejtohej autorit nga Korça më 22 prill 1845, e njoftonin
se abetaret i kishin marrë “... me gëzim të
madh dhe me kënaqësi”. Letra i bënte të
ditur se paria e Korçës kishte vendosur të fillonte
një fushatë për të ndihmuar Naum Veqilharxhin
të blinte një shtypshkronjë dhe të hapte shkolla
shqipe. “Mjaft për kaq kohë nën zgjedhën
e paditurisë, - shkruanin patriotët korçarë.
- Të shpresojmë se brenda një kohe të shkurtër
arsimi do të shtrihet në mbarë atdheun tonë
dhe në mbarë kombin tonë... Na dërgoni sa më
shumë evetore, sepse bashkatdhetarët po kërkojnë
pareshtur të gjejnë akoma nga kjo abetare”. Kjo
pritje e ngrohtë e këto fjalë tregonin se nisma e
Naum Veqilharxhit shprehte aspiratat e një shtrese të
gjerë shoqërore brenda vendit, që ndiente nevojën
për t’u arsimuar në gjuhën amtare si kusht
i rëndësishëm për të çarë errësirën
mesjetare dhe për t’i hapur atdheut rrugën e përparimit.
Për t’iu përgjigjur kërkesës së patriotëve
korçarë, më 1845 Naum Veqilharxhi botoi një
abetare të dytë me titull “Fare i ri evetar shqip”,
shumë më të plotë se e para dhe me një
parathënie të gjerë. Në këtë abetare
Naumi bënte përpjekje serioze për ta vënë
mësimin e shqipes mbi baza shkencore; ai e pasuroi gjuhën
shqipe me një varg fjalësh e termash të kulturës
e të shkencës. Abetaret e Naum Veqilharxhit luajtën
një rol të rëndësishëm në Rilindjen
Shqiptare, hodhën hapat e parë të arsimit në
gjuhën shqipe.
Pas botimit të abetares së dytë Naum Veqilharxhi,
me sa duket, u përpoq të krijonte një shoqëri
kulturore shqiptare, e cila do të merrej me botimin në
Rumani të librave në gjuhën amtare dhe me dërgimin
e tyre në Shqipëri.
Naum Veqilharxhi ishte një mendimtar i shquar iluminist dhe
hyri në histori edhe si ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare
Shqiptare. Idetë e tij ai i shprehu në “Qarkoren”,
hartuar në gjuhën greke, që u drejtoi nga Rumania,
rreth mesit të viteve 40, bashkatdhetarëve ortodoksë
në Shqipëri, në letrën e gjatë polemizuese
dërguar nipit të vet, që i quante përpjekjet
e të ungjit për çështjen shqiptare “himera”
dhe në parathënien e abetares së vitit 1845. Këto
janë dokumentet e para ideologjike e programatike të njohura
deri më sot të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,
të hartuara nga një përfaqësues i intelektualëve
atdhetarë shqiptarë.
Naum Veqilharxhi nisej nga koncepti dialektik se, si në natyrë,
ashtu edhe në shoqëri vepron ligji i zhvillimit, se në
bazë të këtij ligji kalohet nga më e ulëta
në më të lartën, nga e vjetra në të
renë. “Asnjë komb nuk ka rënë nga qielli”,
“...shoqëria, bashkëpunimi e ka bërë njerinë”.
Fjalët e rënda që mund të thuheshin për
shqiptarët, shkruante ai, “tregojnë një gjendje
që shkëmbehet e nuk mbetet përjetë. Vetëm
kafshët e kanë të përcaktuar fatin nga natyra.
Njeriu zhvillohet nga të voglat duke përparuar”.
Në gjykimin e gjërave Naum Veqilharxhi vinte arsyen, të
cilën, në kundërshtim me dogmatizmin mesjetar, e
quante një mjet shumë të rëndësishëm
që e ndante njeriun nga bota e kafshëve dhe e bënte
zotin e të fshehtave të gjithësisë.
Sipas këtyre koncepteve filozofike Naumi trajtoi edhe çështjen
shqiptare, historinë e kombit të vet dhe detyrat që
qëndronin përpara vendit. Kombi shqiptar, theksonte ai,
është krijuar në të njëjtën kohë
me kombet e tjera, zë një vend të caktuar në
tokë, ka karakter të veçantë, gjuhë e
zakone të veçanta, shekujt e tij mitologjikë, heroikë,
politikë e fetarë dhe ruan në gjirin e tij një
thesar të madh kulturor. Të ndihmoje këtë komb
të fitonte ndërgjegjen dhe të zhvillohej Naum Veqilharxhi
e quante “një borxh ndaj vendlermit” (vendlindjes).
Shakun kryesor të gjendjes së mjeruar në të
cilën ndodhej populli shqiptar ai e shihte te “pushtimet
e shpeshta”, te “përmbysjet e gjithanshme”,
te “ndryshimet politike”, te “dogmat fetare”,
te “padija” dhe sidomos te “lënia pas dore
e gjuhës sonë kombëtare dhe zëvendësimi
i saj me një gjuhë të huaj...”. Faktor vendimtar
për nxjerrjen e vendit nga kjo gjendje, Naum Veqilharxhi, si
iluminist, quante përhapjen e arsimit e të kulturës
në gjuhën amtare. “Ato kombe që mbetën
në padije, - shkruante ai, - u shëmbëllejnë
thjesht skllevërve...”, këto kombe “...vetëm
atëherë mund të dalin nga gjendja e turpshme e mjerimit
të tyre kur do të fillojnë të lëvrojnë
gjuhën e tyre kombëtare...”.
Me këtë bindje dhe i ndërgjegjshëm për
rrezikun që i vinte atdheut nga arsimi në gjuhë të
huaj, Naum Veqilharxhi i ftonte bashkatdhetarët e tij të
përhapnin arsimin dhe kulturën në gjuhën amtare.
Ai u jepte zemër bashkatdhetarëve dhe i këshillonte
të mos dëshpëroheshin nga gjendja e vajtueshme në
të cilën ndodhej vendi i tyre. “Le të hedhim
farën e mirë, - shkruante ai, - dhe me siguri vetë
natyra e shenjtë e ngjarjeve do të ndihmojë për
gjallërimin, mbirjen dhe rritjen e saj, pemët e bukura
dhe shumë të ëmbla të së cilës do
t’i korrë padyshim brezi i ardhmë...”.
Naum Veqilharxhi kërkonte që shkolla shqipe të ishte
jo vetëm për të pasurit, por edhe për të
varfrit dhe interesi i atdheut të vihej mbi interesin vetjak.
Por ai nuk e prekte, veçse në mënyrë të
papërcaktuar, çështjen e qëndrimit ndaj qeverisë
osmane. Megjithëse kryengritjet çlirimtare në Shqipëri
kishin paraqitur kërkesën e vetëqeverisjes së
vendit, Naumi, me sa duket, mendonte që më parë duheshin
shfrytëzuar kushtet e krijuara formalisht nga dekreti i Tanzimatit
për të zhvilluar një veprimtari energjike në
fushën e arsimit e të kulturës në gjuhën
amtare, derisa të rritej ndërgjegjja kombëtare e
të arrihej bashkimi i popullit në atë shkallë
që të lejonte shtrimin e çështjes së
marrëdhënieve politike me Turqinë.
Lëvizja e arbëreshëve të Italisë
në përkrahje të çështjes kombëtare
në vitet 30-40
Në kohën kur Naum Veqilharxhi zhvillonte veprimtarinë
e vet në Rumani dhe krijonte lidhje me disa qendra të
Shqipërisë së Jugut, në kolonitë arbëreshe
të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali filluan
të dukeshin shenjat e para të një lëvizjeje
në përkrahje të çështjes kombëtare
shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë
kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme,
përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin
dhe kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen
e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri
i kolonive arbëreshe. Arbëreshët nuk e kishin harruar
vendin e të parëve dhe i ruanin të gjalla, veçanërisht
në folklorin e tyre të pasur, traditat e mëdha të
luftës për liri, si dhe gjuhën e doket që kishin
marrë nga mëmëdheu.
Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve
dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën
e parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për
gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan
të merreshin me studimin e historisë, të folklorit
dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në
përgjithësi me historinë e mëmëdheut të
tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të
bëheshin hapat e parë të gjuhësisë krahasuese
dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh,
studiuesi arbëresh Engjëll Mashi në vitet e para
të shek. XIX dhe Josif Krispi e Gjon Skiroj në vitet 30
hodhën tezën e prejardhjes së popullit shqiptar nga
pellazgët e të gjuhës së tij nga pellazgjishtja,
gjuhë që mendohej se ishte folur nga banorët më
të lashtë të Ballkanit e të Mesdheut. Teza e
prejardhjes pellazgjike, si shprehje e lashtësisë së
popullit shqiptar, zuri vend e u përhap shumë në
qarqet shkencore dhe në opinionin e gjerë.
Po në këtë kohë filloi veprimtarinë e tij
Jeronim de Rada (1814-1903) nga fshati Makje i Kalabrisë, i
cili u bë një nga figurat më të shquara të
letërsisë arbëreshe dhe të lëvizjes patriotike
shqiptare. Qysh në veprën e tij të parë, poema
“Këngët e Milosaos” (1836), shkruar në
dialektin arbëresh, De Rada i dha letërsisë shqipe
një nga veprat e saj më të bukura. Duke trajtuar
edhe më tej tema historike, nga luftërat shqiptaro-turke
të shek. XV, si p.sh., në poemën “Serafina
Topia” (1843), poeti, i frymëzuar nga kryengritjet shqiptare,
si dhe nga lëvizjet çlirimtare që zienin në
Itali, në të cilat mori pjesë vetë, vinte në
dukje traditat luftarake e liridashëse të popullit shqiptar.
Me këto vepra ai u bënte të njohur bashkatdhetarëve
dhe nëpërmjet përkthimit italisht gjithë botës
historinë e lavdishme të popullit shqiptar. Me këtë
intelektualët arbëreshë filluan të sendërtonin
atë që e quajtën si detyrë të madhe ndaj
mëmëdheut të tyre të lashtë: “të
ringjallnin përpara opinionit publik ndjenjat e një kombi
të lavdishëm, por të panjohur”, siç
shkruante më 1847 në parathënien e veprës së
vet “Mbi shqiptarët, kërkime dhe mendime”,
studiuesi arbëresh Vinçenc Dorsa. Ai ia kushtonte veprën
e vet “kombit të tij të përndarë e të
përçarë, por një”. Me këtë
Vinçenc Dorsa donte të theksonte se kolonitë arbëreshe
e ndienin veten si “pjesë të pandara të një
të tëre, të kombit shqiptar”.
Me gjithë kushtet e vështira, ndërmjet vatrave të
veçanta të lëvizjes politike e kulturore shqiptare
filluan të krijoheshin që herët lidhjet e para. Në
vitin 1845 Naum Veqilharxhi dhe shqiptarët e tjerë të
Bukureshtit e përgëzonin Jeronim de Radën me një
letër për punimin e tij “Mbi hyjnitë e pellazgëve”,
të botuar më 1843 në të cilën poeti përpiqej
të shpjegonte se një varg emrash të mitologjisë
greke në të vërtetë ishin shqip, sepse shpjegoheshin,
sipas tij, me anë të shqipes së sotme dhe se pellazgët
i kishin dhënë hua kulturës së lashtë greke
një varg elementesh. Mendime të ngjashme në lidhje
me prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe të popullit
shqiptar shfaqën edhe një varg albanologësh të
huaj.
Këto mendime të De Radës dhe të albanologëve
në lidhje me teorinë pellazgjike u përqafuan nga
Naum Veqilharxhi dhe atdhetarë të tjerë shqiptarë.
Ato luajtën një rol për ngritjen e ndërgjegjes
kombëtare të shqiptarëve dhe u përdorën
për të vërtetuar autoktoninë e popullit shqiptar
në trojet e veta dhe për të shtruar përpara
opinionit ndërkombëtar njohjen e të drejtave të
shqiptarëve si komb më vete.
Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje
ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40 të shek.
XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin
jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke evokuar të
kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si
ato të luftës së armatosur për liri, të
bashkimit të popullit shqiptar etj. Duke vënë në
dukje rëndësinë e kryengritjeve që po ndodhnin
në mëmëdheun e tyre të lashtë dhe duke
i interpretuar ato si shenja të një kthese Vinçenc
Dorsa i përshëndeste “këto kërcënime
të vazhdueshme, inkursione, rebelime, mosbindje ndaj ligjeve,
bashkimin e shpejtë nën flamurin e një kryetari dhe
tërheqjen e vëmendjes që i bëjnë Portës
së Lartë”. “Në këto fakte, unë
lexoj, - vazhdonte ai, - përgatitjen e furtunës së
afërme dhe agimin e ditës së kthjellët që
do të vijë pas saj”. Dhe më poshtë: “Shqipëria
beson se kjo ditë (e rilindjes së saj - shën. i aut.)
është e afërme dhe besimi i vë asaj në
lëvizje shpirtin për ta arritur. Ajo nuk flet veçse
për rilindje...”.
4. KUNDËRSHTIMI I PLANEVE
EKSPANSIONISTE TË SHTETEVE FQINJE. SHQIPËRIA DHE KRIZA
LINDORE E VITEVE 1853-1856
“Megali Idea” greke dhe “Naçertania”
serbe
Kryengritjet për autonomi të viteve 30-40, si pjesë
përbërëse dhe element aktiv i lëvizjes çlirimtare
në Ballkan, e dobësuan sundimin e Portës së
Lartë dhe krijuan kushte objektive për bashkëpunimin
ushtarak të popujve të shtypur të gadishullit dhe
për shpejtimin e çlirimit të tyre nga zgjedha osmane.
Por ky bashkëpunim u minua nga politika ekspansioniste e Greqisë
dhe e Serbisë.
Në vitet 40 shteti serb dhe ai grek nuk e kishin përfunduar
ende bashkimin e tyre kombëtar. Një pjesë e territoreve
me popullsi serbe e greke ndodhej ende nën sundimin osman.
Për këtë arsye, një nga drejtimet e politikës
së këtyre vendeve ishte ai i çlirimit të territoreve
dhe i bashkimit të tyre me shtetet kombëtare përkatëse.
Por, krahas këtij synimi të drejtë, te qeveritë
greke e serbe që drejtonin këto shtete ishin shfaqur prirje
të frymëzuara nga ide shoviniste, të cilat u zhvilluan
e u shndërruan në një vijë themelore të
politikës së tyre.
Në fillim të vitit 1844 kryeministri grek J. Koleti e
formuloi dhe e shpalli zyrtarisht programin politik ekspansionist,
i cili hyri në histori me emrin “Megali Idea” (“Megali
Idhea” - “Ideja e Madhe”). Sipas këtij programi,
Greqia si trashëgimtare e Bizantit duhej të shndërrohej
në një shtet të madh me kryeqytet Stambollin (Konstandinopojën),
ku do të bënin pjesë jo vetëm tokat greke, por
edhe të gjitha territoret me popullsi ortodokse jogreke të
Ballkanit, që kishin qenë nën Perandorinë Bizantine
dhe vareshin fetarisht nga Patrikana e Stambollit. “Megali
Idea” përfshinte në kufijtë e Greqisë
së Madhe edhe tokat shqiptare. Me këtë projekt, në
veri në fillim përfshihej në kufijtë e Greqisë
gjithë Shqipëria, kurse pas viteve 60 caktohej si kufi
verior herë lumi Drin, herë Shkumbini, ndërsa shovinistët
më të moderuar grekë e çonin atë deri
te lumi Vjosë.
Për realizimin e kësaj platforme qeveria greke parashikonte
të hidhte në Shqipërinë e Jugut çeta
të armatosura, të cilat do të provokonin kryengritje
dhe do të përgatisnin truallin për aneksimin e këtyre
territoreve nga Greqia. Ajo u orvat të shfrytëzonte për
qëllimet e saj edhe kryengritjet shqiptare, sidomos ato të
Shqipërisë së Jugut, siç ishte ajo e vitit
1847, kur kryeministri grek J. Koletis hyri në bisedime me
Zenel Gjolekën, të cilat, për shkak të synimeve
ekspansioniste të Athinës, dështuan.
“Megali Idea” greke gjeti një mbështetje të
fuqishme te Patrikana ortodokse e Stambollit. Me formimin e shtetit
grek, Patrikana e humbi dora-dorës karakterin ekumenik që
kishte më parë dhe u kthye në një kishë
greke, në një aleate e Greqisë. Kështu që
kisha ortodokse dhe shkollat në gjuhën greke u kthyen
në vatra për të helenizuar besnikët e nxënësit
që i frekuentonin ato.
Po atë vit, më 1844, ministri i Serbisë I. Garashanin
shpalli programin që do të vihej në themel të
politikës serbe e që është i njohur në
histori me emrin “Naçertanie” (“Projekt”).
Edhe qarqet politike drejtuese të Serbisë, ashtu si ato
të Greqisë, me pretekstin e çlirimit të tokave
të sllavëve të jugut nga zgjedha osmane, synonin
të krijonin një shtet të madh, që do të
përtërinte perandorinë mesjetare të Stefan Dushanit.
Në kufijtë e kësaj perandorie të re, sipas “Naçertanies”,
do të hynin edhe viset e Shqipërisë së Veriut
së bashku me Kosovën, që ministri serb e pagëzoi
me emrin “Serbi e Vjetër”.
Të dyja programet kishin karakter shovinist dhe shprehnin aspiratat
ekspansioniste të borgjezisë greke e serbe. Ato nuk e
njihnin ekzistencën e kombit e të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare dhe si pasojë kundërshtonin idenë e krijimit
të shtetit shqiptar. Sipas këtyre programeve, tokat shqiptare
ishin të destinuara të ndaheshin midis Greqisë dhe
Serbisë.
Këto synime të shteteve fqinje, që ishin shfaqur
edhe më parë, u shndërruan prej viteve 40 të
shek. XIX në një politikë të përhershme
zyrtare, pasojat e së cilës u ndien shumë shpejt
në Shqipëri.
Lufta kundër “turkomanizmit” dhe “grekomanizmit”
Duke filluar prej viteve 50 Lëvizja Kombëtare Shqiptare
bëri një luftë gjithnjë e më të ashpër
kundër ideologjisë së panislamizmit, të propaganduar
nga Porta e Lartë, dhe të panhelenizmit, të përhapur
nga qarqet shoviniste të Athinës.
Qeveria e Stambollit ua mohonte kombësinë shtetasve myslimanë
joturq të Perandorisë, të cilët i quante osmanllinj
dhe ndiqte me këmbëngulje parimin, sipas të cilit
Perandoria teokratike Osmane duhej të mbështetej mbi gjithë
shtetasit myslimanë pa dallim.
Me qëllim që të përforconin pozitat e tyre në
Shqipëri, të rrezikuara nga kryengritjet e vazhdueshme
shqiptare dhe nga lëvizja e përgjithshme kryengritëse
e popujve të tjerë ballkanas dhe për t’i lidhur
sa më ngushtë masat e prapambetura të popullsisë
myslimane shqiptare me fatet e Perandorisë, qeveritarët
e Stambollit filluan të zhvillonin një fushatë me
parulla panislamike për të nxitur fanatizmin e përçarjen
fetare midis shqiptarëve. Ata dërguan në Shqipëri
për këtë qëllim edhe klerikë myslimanë
nga Anadolli e nga vende të tjera lindore. Këtij qëllimi
i shërbenin edhe shkollat shtetërore turke që po
ngriheshin në vitet 50-60 në Shqipëri, të cilat,
edhe pse quheshin formalisht shkolla laike, pjesën më
të madhe të programit e kishin me lëndë fetare
islamike.
Kundërshtimi që i bënte Porta lëvizjes shqiptare
gjente mbështetje te disa shtresa të caktuara të
shoqërisë shqiptare, te “turkomanët”.
Këta përbëheshin, në radhë të parë,
nga elementët fanatikë të klerit mysliman shqiptar,
si dhe nga një pjesë e feudalëve të vendit,
të cilët pozitën e privilegjuar që kishin si
funksionarë fetarë ose shtetërorë ia detyronin
sulltanit dhe prandaj ishin të interesuar të mos prisheshin
e as të prekeshin lidhjet me të. Ndër turkomanët
bënin pjesë edhe disa elementë të borgjezisë
së pasur qytetare, të cilët, jo vetëm nën
ndikimin e parullave fetare islamike, por edhe si sipërmarrës
shtetërorë e pjesëmarrës në spekulime të
përbashkëta me funksionarët e Perandorisë, kishin
interes të ruanin gjendjen ekzistuese, që u siguronte
atyre një varg fitimesh. Qarqet e turkomanëve përpiqeshin
të shfrytëzonin për qëllimet e tyre prapambetjen
arsimore e kulturore të shtresave të gjera të popullsisë
shqiptare, ndjenjat e tyre të natyrshme fetare islame dhe sidomos
ndikimin mbi to të sulltanit si Kalif.
Kundërshtim të ashpër gjeti Lëvizja Kombëtare
Shqiptare, si edhe ajo e disa popujve të tjerë ballkanas,
edhe nga prirjet shoviniste të disa qarqeve të borgjezisë
greke, që propagandonin “panhelenizmin” si armë
ideologjike për të përgatitur realizimin e planit
ekspansionist të “Idesë së Madhe”. Një
rol të veçantë në këtë lëvizje
luante edhe kleri i Patrikanës greke të Stambollit. Ideologjia
panheleniste u mbështet edhe nga disa shtresa të caktuara
të shoqërisë shqiptare, nga “grekomanët”,
siç u quajtën përfaqësuesit e këtij orientimi,
që vinin në radhë të parë nga një
pjesë e tregtarëve ortodoksë të Shqipërisë
së Jugut, që kishin lidhje me tregjet e Selanikut, të
Korfuzit etj.
Dobësia e borgjezisë shqiptare si klasë e re dhe
ndikimi i parullave fetare të përhapura me anë të
kishës e të shkollave greke u bënë shkak që
“grekomanët” të shihnin te borgjezia greke,
e cila kishte krijuar shtetin e vet kombëtar, të vetmen
mbështetje për t’u çliruar nga zgjedha osmane.
Protagonistët e “Idesë së Madhe” në
Shqipëri u përpoqën të shfrytëzonin për
qëllimet e tyre edhe dasitë fetare midis borgjezisë
e fshatarësisë së krishtere shqiptare dhe bejlerëve
çifligarë të vendit, që në shumicën
dërrmuese ishin myslimanë, si edhe nevojën e madhe
për arsim që kishte popullsia shqiptare, nevojë e
cila, për mungesë shkollash në gjuhën shqipe,
nuk kishte mundësi të plotësohej atëherë
veçse në shkolla greqisht.
Duke luftuar kundër këtyre rrymave mendimtarët rilindës
përpunuan platformën e vet, që u bë baza e veprimit
të mëtejshëm politik-kulturor të Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare. Të nisur nga fakti se në bazë
kriteresh objektive populli shqiptar, me gjithë ndarjen fetare,
përbënte një komb më vete dhe si i tillë
kishte një rrugë të veçantë të formimit
historik që e shpinte në mëvetësinë e tij
kulturore e politike, ideologët e lëvizjes kombëtare
e drejtuan propagandën e tyre kundër përpjekjeve
të “panislamistëve”dhe “panhelenistëve”
për të bërë për vete politikisht, sipas
parimit fetar, pjesë të veçanta të popullit
shqiptar.
Një luftë të posaçme bënë ata, ndër
të tjera, kundër tezave politike të panhelenistëve,
që, duke i mbështetur synimet e tyre në teorinë
pellazgjike, propagandonin se shqiptarët dhe grekët kishin
origjinë të përbashkët, ishin pasardhës
të pellazgëve nga gjuha e nga prejardhja dhe si rrjedhim
ishin vëllezër, e arrinin kështu në përfundimin
se shqiptarët duhej të shkriheshin jo vetëm nga pikëpamja
kulturore, por edhe politikisht në gjirin e “helenizmit”.
Megjithatë, vështirësitë e krijuara nga një
propagandë e tillë armiqësore ndaj kombit shqiptar,
nuk i penguan Naum Veqilharxhin dhe aktivistët e tjerë
të çështjes kombëtare të vijonin rrugën
e nisur. Naum Veqilharxhi iu drejtua pasanikëve shqiptarë
në Rumani, Vangjel Zhapës nga Labova e Lunxhërisë
(Gjirokastër) dhe Apostol Arsaqit nga Hotova e Përmetit,
të njohur si dhurues shumash të mëdha për qëllime
mirëbërëse në Greqi, që të jepnin
përkrahjen e tyre për të shtypur libra shkollorë
në gjuhën amtare, të hartuar prej tij dhe për
të hapur shkolla shqipe. Por Vangjel Zhapa doli kundër
orientimit të pavarur të veprimtarisë arsimore shqiptare.
Kur po zhvillonte një veprimtari të dendur për çështjen
shqiptare, Naum Veqilharxhi vdiq (në vitin 1854). Si fajtor
për vdekjen e tij shqiptarët akuzuan në radhë
të parë Patrikanën e Stambollit, e cila, për
të ruajtur “unitetin” e fesë së krishterë
që gjoja ishte vënë në rrezik nga veprimtaria
e Naum Veqilharxhit, kishte nxitur Portën për të
marrë masa kundër tij. Rrugën e veprimtarit të
palodhur e vijuan shumë dishepuj, midis të cilëve
edhe Thimi Mitkoja nga Korça.
Një rrugë të veçantë filluan të
ndiqnin në këto vite disa intelektualë ortodoksë
nga Shqipëria e Jugut e në radhë të parë
Anastas Byku nga Lekli i Tepelenës (veproi në vitet 1859-1878).
Duke u nisur nga bindja se pa përparim kulturor, pa lëvrimin
e mësimin e gjuhës amtare populli shqiptar nuk do të
kishte mundësi të zinte vendin që i përkiste
midis popujve të tjerë, Anastas Byku botoi në vitet
1861-1862 në Lamia të Greqisë gazetën greqisht-shqip
“Pellasgos”, kushtuar çështjes shqiptare.
Të njëjtit qëllim i shërbente edhe abetarja
e vogël me titull “Gramë për shqiptarët”
(1861), në të cilën përdorej alfabeti greqisht
për shkrimin e shqipes. Më tej Anastas Byku punoi për
ngritjen e një rrjeti të gjerë shkollash fillore
e të mesme në gjuhën shqipe, për të cilat
u përpoq të fitonte përkrahjen financiare edhe të
Vangjel Zhapës. Por Anastas Byku, ndonëse ishte për
ruajtjen e karakterit të veçantë të popullit
shqiptar, u shpreh kundër zhvillimit të tij të pavarur
dhe për përfshirjen e tij në gjirin e helenizmit.
Rrugën e Anastas Bykut e ndoqi në fillim të veprimtarisë
së vet edhe Jani Vretoja nga Postenani i Leskovikut (1822-1900),
si dhe Eftim Brandi nga Korça (veproi në vitet 1860-1880).
Mendimi i Anastas Bykut, i cili e vinte lëvizjen shqiptare
në vartësi të synimeve të qarqeve panheleniste,
u kundërshtua nga veprimtarët e lëvizjes shqiptare,
midis tyre nga Thimi Mitkoja. Lufta që zhvillonte Lëvizja
Kombëtare Shqiptare në fronte të ndryshme dëshmonte
për rritjen e saj ideologjike. Mendimi i rilindësve, i
formuar qysh në këtë kohë, në lidhje me
rrugën e veçantë historike të popullit shqiptar,
u bënte jehonë kërkesave të kryengritjeve popullore
kundërosmane për autonominë e Shqipërisë.
Me forcimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare filluan të
diferencoheshin edhe radhët e rretheve borgjeze “turkomane”
e “grekomane”, një pjesë e anëtarëve
të të cilave u bashkua me të.
Kriza Lindore e viteve 1853-1856 dhe Shqipëria
Kryengritjet kundër Tanzimatit dhe sidomos kryengritja e madhe
e vitit 1847 i kishin treguar Stambollit rrezikun që i kanosej
Perandorisë nga një acarim i ri i gjendjes në Shqipëri
në një kohë kur kishte filluar të rritej edhe
lëvizja e përgjithshme për çlirimin kombëtar
të popujve të Ballkanit dhe ishin acaruar kontradiktat
e Fuqive të Mëdha lidhur me trashëgimin e “të
sëmurit të Bosforit”, siç quhej tashmë
Perandoria Osmane. Shqetësimi i Portës ishte shtuar edhe
nga interesimi që kishin filluar të tregonin për
Shqipërinë shtetet e reja ballkanike dhe nga orvatjet
e tyre për t’i shfrytëzuar lëvizjet kundërosmane
të shqiptarëve.
Në këto rrethana, kur mund të shpërthente një
konflikt ndërkombëtar, Stambolli, duke dashur të
kishte në krahun e vet forcën ushtarake të shqiptarëve,
që e çmonte shumë, krahas zgjerimit të propagandës
panislamike mori edhe disa masa për të ulur tensionin
në marrëdhëniet me shqiptarët. Autoritetet osmane
në Shqipëri u urdhëruan të mos përdornin
përkohësisht forcën për të zbatuar reformat.
Sulltani fali një varg krerësh të burgosur ose të
internuar të kryengritjes, si dhe Zenel Gjolekën. Më
1849 kapedanit të Mirditës Bibë Doda iu dha titulli
pashë dhe iu njoh e drejta që të merrte pjesë
në luftë me një repart të vetin, të përbërë
prej afër 10 mijë luftëtarësh. Si komandantë
repartesh të çrregullta u njohën edhe feudalë
të tjerë, të cilëve Porta u siguroi shpërblime
e grada.
Nga ana tjetër, në Shqipëri kishte filluar të
shtohej gjithnjë e më shumë shqetësimi i shkaktuar
nga synimet ekspansioniste të shteteve fqinje, i cili e kishte
rritur gatishmërinë e popullsisë për të
mbrojtur trojet e veta. Këtë rrethanë u përpoq
me të gjitha mënyrat ta shfrytëzonte qeveria osmane
për të nxitur urrejtjen e shqiptarëve kundër
vendeve fqinje dhe për të siguruar një bashkëpunim
sa më të ngushtë me ta.
Një rast i tillë u paraqit më 1852, kur Turqia i
shpalli luftë Malit të Zi duke marrë shkas nga disa
ndryshime në formën e shtetit që kishte bërë
princi i ri Danilo. Thirrjes së sulltanit për të
marrë pjesë në luftë iu përgjigjën
një varg krerësh feudalë dhe bajraktarë shqiptarë,
midis tyre edhe Bibë Doda, Zenel Gjoleka etj., të cilët
shkuan me repartet e tyre në ndihmë të ushtrisë
osmane. Por lufta nuk i solli ndonjë përfitim Stambollit.
Ndonëse u sulmua edhe nga Shqipëria e nga Hercegovina,
Mali i Zi, me ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, doli
nga lufta i padëmtuar. Repartet shqiptare nga ana e tyre patën
humbje të ndjeshme në njerëz, midis të tjerëve
u vra edhe Zenel Gjoleka.
Përleshjet e përgjakshme në kufirin turko-malazez
vijuan edhe pas luftës. Ato nxiteshin nga krerët e Malit
të Zi për të përgatitur truallin për aneksimin
e trojeve veriore të Shqipërisë. Por sulmet malazeze
ndeshën në qëndresën e vendosur të popullsisë
shqiptare të këtyre krahinave.
Në mesin e shek. XIX u acarua edhe më shumë rivaliteti
ndërmjet Fuqive të Mëdha evropiane për ndikimin
në vendet e Lindjes së Afërme. Në këtë
kohë Anglia e Franca e kishin dëbuar pothuajse krejtësisht
Rusinë e prapambetur nga tregjet e kësaj zone. Por Rusia
nuk kishte hequr dorë nga synimi për të shtënë
në dorë Ngushticat e Dardaneleve dhe vetë Stambollin,
që të shtrinte kështu më tej praninë e
saj në Lindjen e Afërme e në Ballkan. Ajo priste
të krijohej një gjendje ndërkombëtare e përshtatshme
për ta shembur Perandorinë e sulltanëve dhe për
të arritur këto qëllime. Në projektet e saj
për rregullimin e ardhshëm të Turqisë Evropiane,
Rusia parashikonte krijimin e forcimin e shteteve të pavarura,
sllave ose përgjithësisht të krishtere, të cilat
do të ishin nën ndikimin e Rusisë. Por në këto
projekte nuk figuronte Shqipëria. Qeveria cariste nuk parashikonte
krijimin e një shteti shqiptar dhe prandaj qëllimisht
i identifikonte shqiptarët myslimanë me turqit, ndërsa
ata të krishterë ortodoksë me grekët.
Politika ruse e copëtimit të Perandorisë Osmane ndeshi
në kundërshtimin e vendosur të fuqive perëndimore
e në radhë të parë të Anglisë e të
Francës. Këto fuqi vijonin të garantonin e të
përkrahnin status quo-në dhe paprekshmërinë
e Turqisë, sepse po e kthenin atë në një gjysmëkoloni
të tyre dhe sepse me ruajtjen e Turqisë pengohej dalja
e Rusisë në Mesdhe. Kur në korrik 1853 qeveria cariste
i shpalli luftë Perandorisë Osmane (Lufta e Krimesë,
1853-1856), ajo u gjend shumë shpejt përpara një
konflikti të madh, në të cilin Anglia e Franca dhe
më vonë edhe Mbretëria e Sardenjës morën
anën e Turqisë. Pas një vargu fitoresh fillestare
të Rusisë në frontin e Danubit e në det, operacionet
e aleatëve të Turqisë u përqendruan në
gadishullin e Krimesë dhe prandaj konflikti mori emrin Lufta
e Krimesë.
Duke pasur ushtritë e saj në brigjet e Danubit, Rusia
u bëri thirrje popujve ortodoksë të Ballkanit të
rrëmbenin armët kundër shtypësit shekullor.
Duke shpresuar se me fitoren e Rusisë ortodokse do të
përmirësohej gjendja e tyre, kësaj thirrjeje iu përgjigjën
vullnetarë nga vende të ndryshme ballkanike, si edhe shqiptarë
ortodoksë nga Shqipëria e Jugut.
Edhe Turqia nga ana e saj u përpoq të mobilizonte forcat
shqiptare me parullën e mbrojtjes së fesë islame,
por nuk arriti ndonjë sukses të madh. Ajo nuk mundi të
nxirrte nga Shqipëria veçse pak nizamë. Nuk dhanë
fryte të dukshme edhe përpjekjet e saj për të
dërguar krerët shqiptarë me forcat e tyre në
frontin rus. Shumica e tyre nuk pranoi të shkonte në një
front kaq të largët, siç ishte fronti i Danubit
dhe preferoi t’i mbante forcat gati në rastin e një
sulmi të mundshëm nga Mali i Zi ose nga Greqia. Vetëm
Bibë Doda me një numër mirditasish u nis për
në front, por pas disa kohësh edhe ai u kthye në
vendin e vet për shkak të mosmarrëveshjeve që
lindën midis tij dhe komandantit turk, Omer Pashës.
Lufta e Krimesë nxiti Malin e Zi dhe Greqinë të ndërmerrnin
veprime luftarake kundër Perandorisë Osmane. Mali i Zi
ndërmori disa sulme në Hercegovinë e në tokat
shqiptare dhe përgatiste një goditje kundër Tivarit.
Por përballë qëndresës së vendosur të
shqiptarëve dhe nën presionin e fortë të Austrisë
e të Francës, princi Danilo u detyrua të hiqte dorë
nga kjo ndërmarrje.
Më larg shkuan veprimet e Greqisë. Megjithëse Anglia
e Franca nuk e lanë të hynte në luftë kundër
Portës, qeveria greke organizoi çeta të shumta
të komanduara nga oficerë të ushtrisë, të
cilët u futën fshehurazi në Thesali dhe në krahinat
e vilajetit të Janinës për të organizuar një
kryengritje kundërosmane. Ata hynë edhe në krahina
të Shqipërisë, duke bërë kështu një
hap të parë drejt sendërtimit me forcën e armëve
të “Megali Idesë”. Për këtë
qëllim ajo u përpoq të shfrytëzonte urrejtjen
e shqiptarëve ortodoksë kundër sundimtarëve
osmanë dhe prandaj vuri në krye të lëvizjes
figura të shquara të luftës për pavarësi
me prejardhje arbëreshe ose nga Suli, si Theodhor Griva e Nikollë
Zerva, të cilët do t’i jepnin kryengritjes në
tokat shqiptare dukjen e një aleance greko-shqiptare.
Më 2 janar 1854, pasi shpallën “lirinë dhe
pavarësinë” e gjithë provincave të “Greqisë
së Vjetër”, udhëheqësit e kryengritjes,
me parullën “perandori greke ose vdekje”, i ftuan
banorët e këtyre krahinave të rrëmbenin armët.
Kryengritësit arritën në fillim disa suksese në
ato krahina ku nuk kishte ushtri të rregullt dhe ku vepronin
disa feudalë shqiptarë me forcat e tyre lokale. Arta ra
në duart e kryengritësve dhe një çetë
e madhe andartësh?, e komanduar nga gjenerali Griva, arriti
deri në Mecovë. Gjatë marshimit në viset e brendshme
të vilajetit të Janinës, andartët grekë
përdorën edhe forcën për t’i detyruar
vendasit të bashkoheshin me ta, ndërsa në Filat persekutuan
në prill të vitit 1854 disa familje shqiptare, midis të
cilave edhe atë të Xhafer pashë Demit.
Por synimet aneksioniste të qeverisë greke bënë
që shqiptarët t’i shmangeshin bashkëpunimit
me ta dhe kryengritja të mos merrte karakter të përgjithshëm.
Për më tepër, krerët shqiptarë të
Jugut, ndër të cilët Çelo Picari, Halit bej
Frashëri, Ahmet Çapari etj., duke njohur synimet pushtuese
të Athinës, mobilizuan forcat e tyre dhe i thyen andartët
grekë në krahinën e Artës dhe në Thesali.
Nga ana tjetër, Anglia me Francën, pas protestave të
Turqisë që e akuzoi Athinën për ndërhyrje
në punët e brendshme të Perandorisë Osmane,
e detyruan qeverinë e Athinës të hiqte dorë
nga këto veprime, që ishin në dobi të Rusisë;
si masë shtrënguese kundër saj, ato pushtuan me flotën
e tyre Pireun, limanin kryesor të Greqisë.
Krizën e shkaktuar nga lufta ruso-turke e shfrytëzoi edhe
Vjena për t’i shkëputur Portës së Lartë
një varg koncensionesh dhe për të përforcuar
pozitat në Shqipërinë e Veriut ku, në bazë
të traktateve ndërkombëtare, ajo kishte fituar të
drejtën e mbrojtjes së popullsisë katolike (i ashtuquaturi
kultusprotektorat)??.
Me ndërhyrjen e Austrisë u kthye përsëri në
Shkodër urdhri i jezuitëve, i dëbuar prej andej 11
vjet më parë. Me anë të një demonstrate
detare përpara grykës së Bunës më 1853,
Vjena e detyroi Portën të lejonte ngritjen e një
seminari të jezuitëve. Disa vjet më vonë u themelua
në Shkodër nën mbrojtjen e Austrisë edhe një
kuvend françeskan. Nga ana tjetër, kapitali tregtar
austriak po bëhej veçanërisht aktiv në Shqipëri
dhe në trevat e tjera perëndimore të Gadishullit
Ballkanik. Kjo u pasqyrua edhe në shtimin e numrit të
anijeve austriake që vinin në limanet shqiptare. Me forcimin
e pozitave ekonomike e politike Austria fitoi në Shqipëri
dhe në Ballkanin Perëndimor një pozitë të
privilegjuar ndër Fuqitë e Mëdha.
Edhe Franca u përpoq të përforconte me këtë
rast pozitat në Ballkan e të vinte nën ndikimin e
saj princin Danilo të Malit të Zi dhe kapedanin e Mirditës
Bibë Dodën.
Lufta e Krimesë mori fund në mars 1856 me nënshkrimin
nga ndërluftuesit të Traktatit të Paqes në Paris.
Në këtë Traktat u përfshinë edhe parimet
themelore të Dekretit të ri perandorak (Hat-i Humajun),
që sulltan Abdyl Mexhiti ishte detyruar të shpallte më
15 shkurt 1856 me shtytjen e drejtpërdrejtë të Anglisë
e të Francës dhe që shënonte fillimin e periudhës
së dytë të Tanzimatit. Ky dekret ritheksonte, përveç
të tjerave, detyrimin e Portës së Lartë për
t’u njohur popullsive të krishtere nën sundimin
e saj disa të drejta administrative. Duke e përfshirë
thelbin e Hat-i Humajunit në Traktatin e Paqes të Parisit
(mars 1856), Anglia dhe Franca synonin t’i hiqnin Rusisë
mundësinë që të ndërhynte në favor
të këtyre popullsive dhe të vendosnin një kontroll
të përbashkët mbi Perandorinë Osmane.
Shqipëria gjatë krizës ballkanike të
viteve 60
Çështja e çlirimit dhe e bashkimit kombëtar
të popujve ballkanas nuk gjeti zgjidhje as me Hat-i Humajunin
dhe as me Traktatin e Paqes të Parisit të vitit 1856.
Përkundrazi, me këtë Traktat, Anglia, Franca dhe
Austro-Hungaria u bënë garante të tërësisë
territoriale dhe të pavarësisë së Perandorisë
Osmane. Popujt e shtypur të Ballkanit nuk u pajtuan me këtë
përmbajtje të Traktatit të Parisit, që përbënte
një pengesë në luftën e tyre për çlirimin
nga robëria osmane.
Një varg kryengritjesh çlirimtare shpërthyen gjatë
viteve 60 në Hercegovinë, në Bullgari etj. Vetëm
përpjekjet e diplomacisë së Fuqive të Mëdha
perëndimore dhe prirjet shoviniste të shteteve ballkanike
e shmangën mundësinë e një lufte të përbashkët
të popujve të shtypur të Ballkanit kundër Perandorisë
së sulltanëve.
Porta e Lartë nga ana e saj bënte çmos që
ta nënshtronte principatën e vogël të Malit
të Zi, e cila i kishte shkaktuar asaj kaq telashe, kurse princi
Danilo organizonte vazhdimisht provokacione në kufirin turko-malazez
kundër viseve shqiptare, të cilat synonte t’i aneksonte.
Popullsia e Shkodrës dhe viset kufitare në veri u shqetësuan
nga sulmet e çetave malazeze drejt tokave shqiptare. Edhe
qarqet patriotike të vendit, me Pashko Vasën, Zef Jubanin,
Oso Kukën etj. në krye, arritën në përfundimin
se shqiptarët duhej të ndërmerrnin veprime mbrojtëse
kundër sulmeve malazeze.
Drejt qëndresës kundër Malit të Zi i nxiste
shqiptarët edhe Porta e Lartë, që ishte e interesuar
të përdorte në luftë forcat e tyre. Në
fillim të vitit 1862 këto provokacione çuan në
shpërthimin e një konflikti kufitar, të një
lufte ndërmjet Malit të Zi dhe Perandorisë Osmane.
Njësitë malazeze sulmuan kullat kufitare në drejtim
të fshatit Vraninë, duke djegur dhjetëra shtëpi
të shqiptarëve. Në këto rrethana, disa reparte
vullnetarësh u nisën për në front. Në krye
të tyre u vu Oso Kuka, që qe vendosur në Vraninë
si komandant i forcave vullnetare, së bashku me M. Golemin,
M. Begenë, I. Koplikun etj. Forcat vullnetare mbrojtën
me vendosmëri një nga kullat kryesore kufitare në
Vraninë.
Më 26 shkurt 1862, pas disa ndeshjesh paraprake, u zhvilluan
luftime të rrepta kundër çetave malazeze në
Kërnicë. Megjithëse pësuan humbje të mëdha,
forcat vullnetare, me Oso Kukën në krye, qëndruan
deri në fund, vendosën të mbronin vendin qoftë
edhe me flijimin e jetës së tyre. I rrethuar në një
kullë të ishullit të Vraninës (buzë liqenit
të Shkodrës), Osoja, për të mos rënë
në duart e malazezëve, u vuri zjarr fuçive të
barutit dhe u hodh në erë bashkë me luftëtarë
të tjerë shqiptarë, duke vrarë edhe kundërshtarët
malazezë që sulmonin kullën. Akti i tij u bë
një shembull vetëmohimi për mbrojtjen e trojeve shqiptare.
Në vitet 60 qeveritë e Serbisë e të Greqisë
u aktivizuan përsëri për ndarjen e trojeve të
Perandorisë Osmane në Gadishullin Ballkanik, ku përfshihej
edhe Shqipëria. Qysh në vitin 1861 ato hynë në
bisedime për një aleancë politiko-ushtarake kundër
Turqisë. Në këto bisedime, të cilat nuk patën
sukses, të dyja palët i jepnin rëndësi qëndrimit
të shqiptarëve si për potencialin e tyre ushtarak
që e çmonin shumë, ashtu edhe për faktin se
territori i Shqipërisë do të formonte hallkën
ndërlidhëse midis frontit jugor grek dhe atij verior serb.
Sipas fjalëve të kryeministrit serb I. Garashanin, pjesëmarrja
e shqiptarëve në luftë ishte një kusht i domosdoshëm
për fitoren mbi Turqinë.
Një mendim të tillë kishin edhe shumë diplomatë
rusë. Njëri prej tyre, M. Hitrov, duke vlerësuar
gjendjen në Shqipëri, ku vihej re një pakënaqësi
e përgjithshme jo vetëm në malësitë dhe
në radhët e borgjezisë së qyteteve, por edhe
midis bejlerëve e pashallarëve të prekur nga administrata
e re, deklaronte më 1862: “Turqia jo vetëm nuk mund
të shpresojë shumë në përkrahjen e shqiptarëve,
por, përkundrazi, në disa kushte të caktuara, pikërisht
këtu përgatitet mbarimi i saj i shpejtë. Çdo
gjë varet nga kjo: A do të përgatitet Shqipëria
me kohë për ngjarjet e ardhshme? A do t’i kushtohet
asaj vëmendja e duhur?”.
Në gjendjen e krijuar në Gadishullin Ballkanik ndikuan
edhe ngjarjet që kishin ndodhur në Italinë e afërt.
Në vitet 1859-1861, si pasojë e një lëvizjeje
të gjerë popullore, ishte realizuar, ndonëse akoma
jo plotësisht, çlirimi dhe bashkimi i Italisë në
një shtet. Një rol të rëndësishëm
në këto ngjarje kishte luajtur demokrati revolucionar
Xhuzepe Garibaldi. Në luftë me diplomacitë e Fuqive
të Mëdha, Xh. Garibaldi mendonte të zgjidhte çështjen
e çlirimit dhe të bashkimit kombëtar jo vetëm
të Italisë, por të të gjitha kombeve të
shtypura, veçanërisht të Evropës Juglindore
e Lindore, me anë të një lëvizjeje të gjerë
revolucionare të vetë popujve, të cilët, sipas
tij, ishin aleatë dhe duhej të harronin urrejtjet, grindjet
e paragjykimet kombëtare e fetare. “Çështja
e lirisë është një e vetme, cilido që të
jetë populli që e mbron. Kur ta kenë kuptuar të
gjithë popujt këtë të vërtetë ...,
atëherë mbretëria e despotizmit do të marrë
fund përgjithmonë ... Kur të jetë përmbysur
më në fund krenaria e Habsburgëve dhe të jetë
dëbuar osmani barbar në shkretëtirat e tij, Adriatiku
do të banohet në të dy brigjet prej popujsh të
lirë, të denjë të duhen e të kuptohen si
vëllezër ...”, deklaronte Garibaldi në një
proklamatë të vitit 1862.
Vëmendja e revolucionarëve italianë u drejtua edhe
nga Shqipëria. Arbëreshët e Sicilisë e të
Kalabrisë, të cilët kishin luajtur një rol me
rëndësi në lëvizjen për çlirimin
dhe bashkimin kombëtar të Italisë dhe ishin të
lidhur me Garibaldin, shërbyen në këtë rast
si ndërmjetës për vendosjen e lidhjeve ndërmjet
revolucionarëve italianë e shqiptarë.
Qendra kryesore për organizimin e bashkëpunimit ndërmjet
Italisë dhe Ballkanit u krijua në Korfuz. Emisarët
italianë filluan të përshkonin Shqipërinë
dhe provincat e tjera ballkanike të Perandorisë Omane.
Me kërkesën e shqiptarëve, Garibaldi filloi të
dërgonte armë në Shqipëri. Ai parashikonte t’i
zbarkonte forcat e veta diku në bregun e Shqipërisë
dhe, duke u bashkuar me forcat vendase, të niste marshimin
drejt veriut.
Kjo ekspeditë, sipas mendimit të revolucionarit të
shquar italian, do ta ndihmonte popullin shqiptar, që ai e
çmonte si popull trim, të fitonte lirinë dhe do
ta vinte diplomacinë evropiane, që nuk ishte për
një kryengritje, përpara një fakti të kryer.
Por diplomacia evropiane dhe vështirësitë e brendshme
e penguan një zhvillim të tillë të ngjarjeve.
Këtë lëvizje u përpoqën ta shfrytëzonin
qarqet qeveritare italiane për shtrirjen e ndikimit të
Romës në bregun lindor të Adriatikut, ndërsa
qeveria greke me anën e saj shpresonte të realizonte “Idenë
e Madhe”. Greqia dërgoi emisarët e vet në Thesali
dhe në vilajetin e Janinës për të drejtuar veprimet
e bandave të andartëve grekë në këto krahina.
Përpjekjet e saj për të gjetur mbështetje te
shqiptarët, që tanimë i njihnin synimet aneksioniste
të Athinës, nuk dhanë rezultat, ndërsa komitetet
greko-shqiptare, që arriti të ngrejë ajo më
1862, siç ishin ai i Janinës dhe i Durrësit, nuk
u vunë në shërbim të politikës së
Athinës. Komiteti i Durrësit, më 15 korrik 1862,
doli botërisht me anën e një promemorjeje, drejtuar
opinionit publik evropian, kundër synimeve të Athinës
për aneksimin e Shqipërisë së Jugut, shpalli
se shqiptarët, edhe pse çështja e tyre nuk po përkrahej
nga diplomacia evropiane, ishin të vendosur të luftonin,
nën flamurin e Skënderbeut për të çliruar
atdheun e tyre.
Porta e Lartë, e alarmuar nga mundësia e një zbarkimi
të garibaldinëve, mori masa ushtarake duke bllokuar me
flotën e saj bregdetin shqiptar dhe duke lidhur një marrëveshje
me Austrinë për të luftuar së bashku çdo
lëvizje revolucionare në Ballkan.
Pas disfatës që pësoi Austria në luftën
kundër Prusisë më 1866 dhe duke marrë shkas
nga kryengritja e popullsisë greke të Kretës që
shpërtheu po atë vit kundër zgjedhës osmane,
Rusia filloi të bënte përsëri një politikë
aktive në Ballkan. Duke synuar të vendoste ndikimin e
saj në këtë zonë, diplomacia ruse kërkoi
nga Porta njohjen e autonomisë së popujve të krishterë
të Perandorisë.
Me memorandumet e kancelarit Gorshakov të datës 12 mars
dhe 18 prill 1866, qeveria ruse, duke u bërë një
kritikë të ashpër reformave të deriatëhershme
centraliste, paraqiste një projekt për krijimin e katër
provincave të mëdha autonome në Turqinë Evropiane,
që do të kishin të drejta mjaft të gjera vetëqeverisjeje.
Por projekti rus e mbështeste parimin e autonomisë mbi
fenë e popullsisë. Asnjëra nga provincat nuk do të
kishte karakter homogjen nga pikëpamja etnike. Shqipëria
e Veriut dhe Kosova parashikohej të bashkoheshin me Bosnjën
dhe Hercegovinën me popullsi sllave, kurse Shqipëria e
Jugut me Thesalinë dhe me krahinat e vilajetit të Janinës.
Politika ruse përpiqej njëkohësisht të krijonte
në Shqipëri edhe një vatër të dytë
kryengritjesh pranë Kretës, për ta ashpërsuar
edhe më tej krizën. Diplomatët rusë u vunë
në lidhje me disa feudalë shqiptarë të pakënaqur;
ndër ta ishte edhe Xhelal pashë Mati, i cili rronte në
Stamboll nën vëzhgimin e Portës. Pashai shqiptar
i premtoi Rusisë se do të mobilizonte forca të rëndësishme
shqiptare për një kryengritje me kusht që të
kishte përkrahjen financiare dhe politike të Rusisë.
Qeveria ruse e vuri pashën e Matit në lidhje me qeverinë
serbe, e cila e siguroi se do ta përkrahte në përpjekjet
për t’u bërë sundimtar i pavarur i vendit të
tij. Lidhje të tilla qeveria serbe krijoi edhe me disa krerë
bajraktarë të Veriut e të Dibrës.
Meqë ndërhyrja energjike e Anglisë nuk e lejoi të
merrte pjesë haptazi në konfliktin midis Portës dhe
kretasve, qeveria greke filloi të hidhte andartë në
Thesali dhe në vilajetin e Janinës. Qeveria e Athinës
edhe kësaj radhe u përpoq të gjente mbështetje
në viset e banuara nga shqiptarët. Por propaganda e saj,
ashtu si edhe më parë, doli me parullën për
formimin e një Greqie të Madhe, që kësaj here
shtrihej “nga gjiri i Burgasit në Detin e Zi e deri në
Shkodrën e Shqipërisë në detin Adriatik”,
gjë që jo vetëm e bëri të pamundur çdo
afrim me shqiptarët, por shkaktoi edhe kundërshtimin e
vendosur të tyre.
Pas dështimit të bisedimeve serbo-greke të vitit
1861 dhe të nismave të tjera që u morën më
1862 e më 1863 për një luftë të përbashkët
kundër Turqisë, qeveritë e Athinës e të
Beogradit i rifilluan ato në janar të vitit 1867 dhe i
përfunduan më 26 korrik të atij viti me një
traktat të nënshkruar në qytetin austriak Vëslau
dhe me një konventë ushtarake që u nënshkrua
në Athinë më 28 shkurt 1868. Gjatë këtyre
bisedimeve të dy palët hynë në pazarllëqe
për ndarjen e territoreve dhe i trajtuan si plaçkë
tregu sidomos tokat shqiptare. Qysh në fillim ato u morën
vesh që Greqia nuk do ta kundërshtonte aneksimin nga Serbia
të Bosnjës, të Hercegovinës dhe të Shqipërisë
Veriore gjer në Durrës, kurse Serbia do të pranonte
bashkimin e Thesalisë, të Epirit (ku përfshihej Shqipëria
Jugore dhe e Mesme deri në Durrës), të Maqedonisë,
të Thrakës dhe të ishujve të Egjeut me Greqinë.
Këto ishin kërkesat e tyre maksimale që do të
shërbenin si bazë për ndarjen territoriale pas fitores
së luftës kundër Turqisë, kurse në traktat
u përfshinë zyrtarisht kërkesa më të moderuara.
Gjatë të gjitha bisedimeve, si edhe në dokumentet
përfundimtare, shqiptarëve u kushtohej një vëmendje
e veçantë. Të dy palët merrnin përsipër
të punonin me të gjitha mjetet për t’i pasur
ata me vete në rastin e konfliktit me Turqinë, d.m.th.
për t’i hedhur shqiptarët në një luftë,
fitorja e së cilës do të çonte në copëtimin
e atdheut të tyre.
Megjithatë, këto projekte për ndarjen e Shqipërisë
ndërmjet Serbisë e Greqisë nuk u realizuan në
atë kohë. Ato do të ringjalleshin për t’u
vënë në jetë gjatë Krizës Lindore
të viteve 70 dhe luftës ruso-turke të 1877-1878-ës,
që përfundoi me disfatën e plotë të Perandorisë
Osmane.
5. ACARIMI I MARRËDHËNIEVE
TË SHQIPTARËVE ME
SUNDIMTARËT OSMANË DHE QËNDRESA NDAJ TYRE
(VITET 1850-1873)
Pasojat e Tanzimatit në Shqipëri
Qëndresa kundërosmane e popullsisë shqiptare, megjithëse
nuk pati shtrirjen e kryengritjeve të dhjetëvjeçarëve
të mëparshëm, nuk reshti as në vitet 50-60 të
shek. XIX. Reformat që sulltani shpalli me Dekretin perandorak
(Hat-i Humajun) të 18 shkurtit 1856, që shënoi fillimin
e periudhës së dytë të Tanzimatit, nuk e përmirësuan
gjendjen e popullsisë shqiptare dhe si rrjedhim nuk zhdukën
truallin për shpërthimin e kryengritjeve të reja.
Dekreti i ri ishte vazhdim i reformave të Aktit të Gjylhanesë
(viti 1839), të cilat nuk arritën të viheshin në
jetë. Ai shpalli përsëri barazinë e të
gjithë shtetasve osmanë, myslimanë e të krishterë,
sigurimin për të gjithë, pa dallim feje, të
paprekshmërisë së personit, të nderit e të
pasurisë; vendosi të formonte gjyqe të hapura, të
ndalonte konfiskimin e pasurisë së të paditurve;
të krijonte gjykata të përziera, të fuste të
krishterët në këshillat administrative, në shërbimin
shtetëror e në shkolla ushtarake; shpalli barazinë
e shtetasve në pagesat e taksave, krijimin e buxhetit shtetëror,
të sistemit bankar etj.
Zbatimi i këtyre reformave, të deklaruara me kërkesën
e Fuqive të Mëdha, do të sillte ndryshime në
jetën politiko-shoqërore të Perandorisë Osmane
duke e afruar sistemin e saj shtetëror me atë të
vendeve të Evropës. Por kjo Perandori, që mbeti në
thelb një shtet me një regjim absolutist e teokratik të
prapambetur dhe me një ekonomi gjysmëfeudale, nuk ishte
në gjendje t’i vinte në jetë ato. Përveç
masave për riorganizimin e administrimit të vendit dhe
të ushtrisë, reformat e tjera mbetën në letër,
ashtu si ato të 1839-ës. Kështu, megjithëse
parashikonin trajtimin e barabartë të shtetasve, ato nuk
sollën ndonjë përmirësim thelbësor në
gjendjen e tyre, nuk siguruan barazinë e shpallur me bujë
dhe nuk u dhanë të drejtat më elementare as shqiptarëve
si komb, as edhe popujve të tjerë joturq. Ndryshime u
bënë në përmirësimin e legjislacionit osman,
që filloi të hartohej sipas shembullit të atij francez,
si edhe në administrimin e vendit. Por ligjet e miratuara vijuan
të mos zbatoheshin, ndërsa reforma në administratë
synonte të forconte pushtetin e centralizuar osman mbi popujt
e robëruar. Përveç kësaj, zbatimi i reformave
u shoqërua, ashtu si në vitet 30-40 me rritjen e taksave
dhe me vendosjen e detyrimeve të reja, që rëndonin
sidomos mbi fshatarësinë dhe mbi vegjëlinë e
qyteteve.
Rrjedhojat e reformave të reja u ndjenë edhe në Shqipëri.
Prej mesit të viteve 50 dhe në vitet 60 u përforcua
edhe më tej administrata e re dhe masat e saj shtypëse
në trevat e ndryshme të vendit. Ndarja e re administrative
e vitit 1864 në vilajete, si njësi më të vogla
se ato të mëparshmet, e theksoi centralizimin e pushtetit
osman. Në krye të nëndarjeve të vilajeteve,
të sanxhakëve (prefekturave), të kazave (nënprefekturave)
dhe të nahijeve (komunave) qëndronin tani nëpunës
civilë të dërguar nga qendra, në shumicën
e rasteve turq. Centralizimi burokratik i administratës nuk
zbutej edhe pse, për të përmbushur premtimet e dekretit
të ri perandorak të vitit 1856, Porta ishte e detyruar
të krijonte pranë organeve lokale këshillat administrativë,
të cilët mbetën krejtësisht formalë. Në
një varg qytetesh qeveritarët osmanë nuk i pranonin
fare të krishterët në mbledhjet e këshillave
administrativë.
Porta e Lartë u përpoq të vinte nën kontrollin
e drejtpërdrejtë të administratës së re
edhe krahinat malore të Veriut. Si hallkë të ndërmjetme,
në fund të viteve 50, Porta krijoi pranë valiut të
Shkodrës një komision të Xhibalit (Malësisë),
në të cilin u emëruan si anëtarë me rrogë
përfaqësues nga secili prej 26 bajrakëve të
vilajetit të Shkodrës. Si anëtarë të komisionit
Porta caktoi edhe 26 bylykbashë nga paria feudale turkomane
e Shkodrës, të cilët do të shërbenin si
komisarë qeveritarë për bajrakët. Me anë
të këtij komisioni qeveria shpresonte të kufizonte
autonominë e zonave malore. Edhe pse veprimtaria e komisionit
të Xhibalit u përqendrua në qytetin e Shkodrës
dhe çdo orvatje për ta zgjeruar atë hasi në
qëndresë të armatosur, qeveritarët osmanë
bënë presion të vazhdueshëm mbi Malësinë
duke e ngushtuar pak nga pak autonominë e saj.
Synimi kryesor i administratës së re turke ishte të
siguronte pagesën e taksave dhe mbledhjen e rekrutëve
nga të gjitha krahinat. Për të përballuar shpenzimet
e mëdha që kërkonte mbajtja në këmbë
e aparatit burokratik e ushtarak, për të vënë
në vend të ardhurat fiskale të pakësuara me
humbjet tokësore që kishte pësuar dhe, më në
fund, për të paguar kamatat e huave ndërkombëtare,
Stambollit nuk i mbetej tjetër rrugë veç asaj të
shtrëngimit të darës së taksave. Kështu,
shuma e taksave të nxjerra nga popullsia e Perandorisë,
e cila më 1850 kishte qenë 2,5 milionë lira ari,
më 1860 arriti në katër milionë dhe vijonte
të rritej. Ministria e Financave, në caktimin e shumës
së taksave që do të nxirreshin nga popullsia, nuk
nisej nga gjendja e numri i kontribuesve, por nga nevojat e veta.
Shtoheshin llojet e taksave, por rritej sidomos shuma e kërkuar.
Veçanërisht e dëmshme ishte mënyra e nxjerrjes
së taksave me anën e iltizamit. Me shitjen dhe rishitjen
në ankand të së drejtës së mbledhjes së
taksave myltezimëve më të vegjël, e dhjeta arrinte
deri në një të pestën e prodhimit. Ajo vinte
vazhdimisht duke u shtuar, për arsye se çdo vit për
ofertat e blerjes merrej zakonisht si pikënisje maksimumi i
arritur në vitet e kaluara.
Taksa e vergjisë, që paguhej për pasurinë e
patundshme (shtëpi, kopshte, dyqane) dhe për disa kategori
të caktuara të ardhurash, shtohej gjithashtu vazhdimisht.
Më 1863, në sanxhakun e Ohrit, që përfshinte
edhe një pjesë të Shqipërisë Juglindore,
vergjia u shtua në krahasim me vitin e mëparshëm
nga 350 000 në 420 000 groshë, domethënë 20
për qind.
Taksa e veçantë që paguanin të krishterët
meshkuj prej 12 deri 60 vjeç për zëvendësimin
e shërbimit ushtarak (bedel-i askerie) në qytetin e Shkodrës
u shtua nga 45 000 groshë që ishte në vitet 30, në
100 000 më 1856.
Për të rritur të ardhurat, Porta përqendroi
në duart e veta në formë monopolesh shtetërore
tregtinë e një vargu artikujsh të përdorimit
të përditshëm, siç ishin kripa, plumbi, duhani,
baruti dhe peshku, duke i ngarkuar ato me taksa të veçanta.
Përveç taksave shtetërore, popullsia e qyteteve
paguante edhe një varg taksash komunale, si taksën e peshimit
në treg, taksën policore etj. Më në fund rëndonte
mbi gjithë meshkujt (prej 16 deri në 60 vjeç),
taksa e rrugës, detyrimi për katër ditë pune
angari në vit bashkë me kafshët e punës, detyrim
që kryhej edhe në viset më të largëta.
Shtimi i tatimeve, ngarkimi i çdo veprimtarie ekonomike me
taksa të reja etj., e ngritën në vitet 1850-1870
koston e jetesës në mënyrë shumë të
ndjeshme. Në këtë ndikoi edhe zhvleftësimi i
vazhdueshëm i monedhës turke, e cila ra deri në 40-50
për qind të vlerës së saj, meqenëse qeveria
nxirrte bankënota (kamje) pa pasur mbulesën e duhur në
ar.
Pjesa më e madhe e shumave që nxirreshin nga Shqipëria
dhe nga provincat e tjera shkonin në Stamboll për të
kënaqur lakmitë e tepruara për të holla të
sulltan Abdyl Azizit (1861-1876) dhe të oborrtarëve të
tij. Por edhe kërkesat për të holla të funksionarëve
të lartë të Portës në provinca nuk ishin
të pakta. Ata i kënaqnin lakmitë me abuzime të
drejtpërdrejta ose duke marrë pjesë si ortakë
në spekulime. Këto abuzime nxiteshin edhe nga praktika
e Portës, e cila me qëllim i ndërronte shpesh funksionarët
e saj në provinca, sepse caktimi në funksionet e larta
bëhej me anë “peshqeshesh” në të
holla për sulltanin. Qeveritarit të një province,
zakonisht, nuk i mjaftonin as dy vjet për të nxjerrë
shpenzimet e këtij “peshqeshi” dhe për të
rregulluar financat e veta; nga ana tjetër, ai ishte i detyruar
të nxirrte shuma sa më të mëdha taksash nga
provinca e tij për të ruajtur favorin e sulltanit. Prandaj
ardhja e çdo funksionari të ri shënonte një
katastrofë për provincën. Nga ndërrimet e funksionarëve
të lartë e pësoi në mënyrë të
veçantë vilajeti i Shkodrës, ku brenda 40 vjetëve
(1831-1871) u emëruan 52 valinj.
Vilajeti i Janinës, që përfshinte, ndër të
tjera, gjithë Shqipërinë e Jugut (me përjashtim
të rrethit të Korçës e të Pogradecit),
në vitet 60 paguante rreth 22 milionë groshë, nga
të cilët shkonin në Stamboll më shumë se
gjysma. Në fillim të viteve 70, shuma që paguante
kjo krahinë kishte arritur në afër 30 milionë,
nga të cilët dy të tretat shkonin në Stamboll.
Dërgimin në Stamboll të shumave të mëdha,
që nxirreshin nga provincat, autoritetet osmane e motivonin
me nevojën për të mëkëmbur një aparat
shtetëror modern, për ndërtim rrugësh, për
sigurimin e “rendit dhe të qetësisë”
etj. Në të vërtetë vendi ishte mbushur me banda
kusarësh, krerët e të cilëve binin shpeshherë
në marrëveshje me vetë qeveritarët osmanë
dhe feudalët vendas. Plaçkitjet e vrasjet ishin diçka
e zakonshme jo vetëm në fshatra, por edhe në qytete
e sidomos e pësonte popullsia e krishtere. Vetëm një
pjesë e borgjezisë së pasur kishte mundësi t’u
shpëtonte këtyre përdhunimeve, duke siguruar me pagesë
“mbrojtjen” nga ana e konsullatës së ndonjë
shteti evropian ose nga vetë kusarët. Edhe ajo pjesë
e taksave që mbetej në vend nuk përdorej për
qëllime prodhuese por, para së gjithash, për mbajtjen
e aparatit parazitar burokratik.
Shfrytëzimi i egër feudal, shtypja dhe abuzimet e administratës
së re, e keqësuan në kulm gjendjen ekonomike të
popullsisë. Udhëtarë të huaj, që kanë
kaluar nëpër Shqipëri gjatë viteve 1860-1875,
kanë vënë në dukje se mjerimi i fshatarësisë
në disa krahina ishte aq i madh, saqë, siç thoshte
konsulli rus Trojanovski, “prindërit i çojnë
fëmijët e tyre në pazar për t’i shitur.
Edhe familje që kanë qenë dikur mirë, kanë
rënë në gjendje lypësish”. “S’është
aspak për t’u çuditur, - shkruante Jonin, një
tjetër diplomat rus, - përse fshatari i mjerë, duke
jetuar në një gjendje të tillë, humbi çdo
shije dhe dëshirë për punë...”. Në
këto kushte u rrit zemërimi e urrejtja kundër sundimtarëve
osmanë dhe feudalëve turq, që thirreshin me emrin
përbuzës “halldupë” (të trashë,
të pangopur) ose “konjarë” (nga qyteti Konja
i Anadollit, me kuptimin “njerëz të këqinj”).
Fshatarë të veçuar rrëmbenin armët, dilnin
maleve dhe përpiqeshin të hakmerreshin kundër shtypjes
së rëndë nga ana e organeve shtetërore. Lëvizja
e “kaçakëve”, si shprehje e protestës
shoqërore e kombëtare që njihej qysh shumë kohë
përpara, mori përpjesëtime më të mëdha.
Një shprehje të kësaj ndjenje të përgjithshme
e jepte në vitin 1865 dervishi bektashi Ali me anë të
një vjershe, e cila është një dëshmi e
gjallë e patriotizmit popullor të kësaj kohe:
... Ky halldupi, ky konjari, bukën tonë po na ha, / Xhveshur,
zbathur na ka lënë, lakuriq pa një para. / Gjithë
halldupët pashallarë, të mëdhenj e si të
zotë. / Shqipëtari s’ka të mbajë asnjë
feste më kokë. / Gjynah, pra, nga perëndija të
punojë shqipëtari / Dhe të hajë e të pijë
e të bëjë rehat konjari ...
Revolta e popullsisë së Shkodrës më
1854
Gjendja e keqe ekonomike dhe abuzimet e papërmbajtura të
administratës së re osmane në Shkodër i dhanë
shkas shpërthimit në këtë qytet të një
revolte të fuqishme të popullsisë.
Gjatë viteve 1851-1852, valiu i ri Masar Pasha ua dyfishoi
të krishterëve të qytetit taksën “nizamie”,
të përjashtimit nga shërbimi i detyrueshëm ushtarak,
një pjesë të mirë të së cilës
e merrte për vete. Protestat që popullsia bëri në
Stamboll kundër këtij veprimi arbitrar nuk dhanë
rezultat. Shpallja në Shkodër, në pranverën
e vitit 1854, e një fermani të sulltanit për barazinë
e të drejtave të nënshtetasve të krishterë
me ata myslimanë, nuk e qetësoi gjendjen, sepse Masar
Pasha dhe administrata e tij vijonin të grabisnin popullsinë.
Përveç kësaj, një burim tjetër pasurimi
për qeveritarët turq u bë spekulimi me tregtinë
e drithit sidomos më 1854, kur zhvillohej Lufta e Krimesë
(1853-1856) dhe vijonin konfliktet me Malin e Zi. Duke bashkëpunuar
ngushtë me ta, sipërmarrësit e tregtarët e grumbullonin
drithin dhe e shisnin me leverdi jashtë vendit. Pasoja e menjëhershme
e këtij veprimi ishte ngritja e çmimeve të artikujve
ushqimorë e sidomos e çmimit të drithit, që
edhe në kohën e lëmit u dyfishua në vend që
të ulej. Përveç mungesës së drithit gjendjen
në Shkodër e keqësoi edhe më shumë detyrimi
i popullsisë për të mbajtur me ushqime 20 mijë
ushtarë osmanë që ndodheshin në kufirin turko-malazez.
Shkodrës po i kanosej zija e bukës. Pakënaqësia
e shtresave të varfra shpërtheu haptazi, kur në qytet
ndodhën vdekjet e para nga uria. Më 7 gusht 1854 vegjëlia
qytetare e udhëhequr nga Hasan Alia, klerik i ri që do
të njihet më vonë me emrin Sheh Shamia, organizoi
një mbledhje të gjerë, ku kërkoi ndalimin e
eksportit të drithit, uljen e çmimeve dhe dënimin
e spekulatorëve. Por valiu nuk mori asnjë masë. Të
nesërmen, më 8 gusht, një turmë e madhe prej
disa mijëra zejtarësh e punëtorësh të varfër
vërshoi në treg, i cili u mbyll, ndërsa qeveritarët
u detyruan të tërhiqeshin në kala. Demonstruesit
hapën hambarët dhe ua shpërndanë drithin banorëve
të varfër. Sheh Shamia dha shembullin duke hapur i pari
hambaret e babait të vet. Një ditë më vonë,
vegjëlia e armatosur organizoi një demonstratë të
madhe dhe kërkoi largimin e valiut nga qyteti. Atëherë
ndërhyri konsulli i Francës, i cili bëri çmos
që të shpërndante të revoltuarit, duke vënë
në dukje rrezikun që mund t’i vinte Shkodrës
nga revolta për shkak të gjendjes së luftës
dhe qëndrimit kërcënues të Malit të Zi.
Pas mbarimit të veprimeve ushtarake në kufirin me Malin
e Zi, Porta e zëvendësoi Masar Pashën, dërgoi
në Shkodër valiun e ri, gjeneralin Mustafa Pasha, me 10
000 ushtarë nizamë, që ndërmori arrestime në
masë. Sheh Shamia mundi të largohej fshehurazi nga Shqipëria,
kurse drejtuesit e tjerë të revoltës u internuan.Valiu
ndaloi eksportimin e drithit nga qyteti i Shkodrës. Megjithatë,
edhe pse kishte forca të shumta ushtarake, valiu nuk guxoi
të zbatonte reformat e Tanzimatit në Shkodër.
Kryengritja e Dibrës dhe revolta e Shkodrës kundër
Tanzimatit (1860-1861)
Në vitet 60 të shek. XIX marrëdhëniet ndërmjet
sundimtarëve osmanë dhe popullsisë së Shqipërisë
së Veriut u acaruan përsëri në një shkallë
të tillë, sa shkaktuan shpërthimin e një vargu
konfliktesh të reja të armatosura.
Pakënaqësia e popullsisë ndaj administratës
së re dhe qëndresa kundër saj, që nuk ishin
shuar dhe vijonin të shfaqeshin në forma të ndryshme,
e kishte detyruar pushtetin osman që të vepronte në
mënyrë të matur. Kur nga fundi i viteve 50 Porta
e Lartë ndërmori veprime të reja për të
shtrirë kudo, në Shqipërinë e Veriut, administratën
e re dhe për të zbatuar me forcë reformat, ajo ndeshi
përsëri në kundërshtimin e vendosur jo vetëm
të malësorëve, por edhe të banorëve të
qytetit të Dibrës, të Shkodrës e të qyteteve
të Kosovës.
Në pranverën e vitit 1860 Porta filloi veprimet ushtarake
në malësitë e Dibrës. Ajo gjeti atje kushte
të favorshme për arritjen e qëllimeve të saj,
sepse përfitoi nga konflikti që kishte shpërthyer
ndërmjet dibranëve, i nxitur nga një pjesë e
klerikëve fanatikë e konservatorë myslimanë
të ritit synit. Këta i luftonin si heretikë të
rrezikshëm bektashinjtë e Dibrës dhe udhëheqësin
e tyre Sheh Fejzën nga Bulqiza, të cilët, ashtu si
gjithë sekti i bektashinjve, ishin në konflikt me dogmat
synite dhe me shtetin osman që i përkrahte ato. Në
të vërtetë konflikti, që në pamjen e jashtme
kishte karakter fetar, në thelb kishte të bënte me
qëndrimin ndaj politikës së Portës së Lartë
në Shqipëri. Kleri i lartë synit i Dibrës ishte
vendosur përkrah qeverisë dhe reformave. Me qeverinë
osmane ishin bashkuar edhe disa çifligarë e tregtarë
të qytetit të Dibrës së Madhe, si dhe disa bajraktarë,
ndërsa bektashinjtë mbanin anën e fshatarëve
kryengritës. Në krye të tyre u vu Sheh Fejza, që
punonte për të ngjallur në popull ndjenjën kombëtare,
duke nxitur shkrimin e gjuhës shqipe dhe përpjekjet për
një alfabet të veçantë të saj.
Në këto rrethana, ekspedita osmane, e komanduar nga Abdi
Pasha, mundi të hynte pa pengesë në qytetin e Dibrës
së Madhe. Vetëm krahina e Grykës së Madhe rroku
armët. Në një ndeshje që u bë në fshatin
Xixull, malësorët e kësaj zone, të udhëhequr
nga Sheh Fejza, zhvilluan luftime të ashpra, por kryengritësit
u thyen, ndërsa Sheh Fejza i plagosur ra rob. Shtypja e kryengritjes
u shoqërua me nje terror të egër, u dogjën fshatrat
që bënë qëndresë, si Xixulli e Bulqiza.
Qeveria osmane e shtriu me forcë zbatimin e reformave edhe
në trevat deri atëherë të panënshtruara.
Në qytetin e Dibrës së Madhe u vendosën funksionarë
turq të ardhur nga Stambolli. Pas kësaj filloi rritja
e taksave. Në vitin 1863 Porta merrte prej Dibrës 3 000
qese (1 qese = 500 groshë) në vend të një shume
të përgjithshme vjetore prej 100 qesesh që kishte
marrë që nga viti 1831.
Një problem shqetësues për Stambollin vijonte të
ishte Shkodra me malësitë e saj të krishtere. Në
fillim të viteve 60 reformat pothuajse nuk ishin zbatuar as
në krahinën e Shkodrës, as edhe në qytet. Në
vjeshtën e vitit 1860, administrata osmane, nën pretekstin
e vendosjes së rendit publik, u orvat të bënte çarmatimin
e popullsisë së qytetit e të zonës fushore dhe
t’i hapte rrugë zbatimit të masave të tjera.
Këto përpjekje ndeshën në kundërshtimin
e vendosur të banorëve të Shkodrës, të
cilët edhe pa këto veprime të reja ishin të
pakënaqur nga politika fiskale e qeverisë dhe nga shpërdorimet
financiare. Abuzime të mëdha bëri administrata lokale
gjatë zbatimit të sistemit të ri tatimor. U morën
nga tregtarët e zejtarët e Shkodrës pa pagesë
mallra në vlerën prej 30 000 qesesh, ndërsa drejtori
i financës së vilajetit të Shkodrës, Talat Beu,
kishte përvetësuar në mënyrë të paligjshme
526 948 groshë. Popullsia e Shkodrës duhej të përgjigjej
me mjete financiare për mbajtjen e ushtarëve në kufirin
me Malin e Zi, sepse autoritetet lokale nuk ishin në gjendje
të mbronin popullsinë civile nga cubat malazezë.
Gjendja u rëndua edhe për shkak të prodhimeve bujqësore
të këqija të vitit 1860. Në këto rrethana
do të duhej vetëm një shkëndijë që
pakënaqësia të kthehej në revoltë të
hapur.
Në vjeshtën e vitit 1861 Porta filloi përsëri
orvatjet për të zbatuar këtu reformat që kishin
mbetur pezull. Gjithnjë me pretekstin se kërkonte vendosjen
e rendit publik, Porta nisi të çarmatoste popullsinë
e qytetit dhe të fushave, për t’i hapur rrugën
zbatimit të masave të tjera, por ndeshi në kundërshtimin
e shkodranëve, të cilët në çarmatosjen
shihnin heqjen e çdo mundësie për t’u mbrojtur
si nga grabitjet dhe zullumet e administratës, ashtu edhe nga
sulmet e herëpashershme të Malit të Zi. Qytetarët
e Shkodrës, duke qenë të armatosur, ngritën
krye, mbyllën tregun, i detyruan forcat osmane të tërhiqeshin
nga qyteti e të mbylleshin në kështjellë, prenë
lidhjen telegrafike me Stambollin dhe e shpallën valiun, Abdi
Pashën, të rrëzuar nga pushteti. Me qytetarët
u bashkuan edhe malësorët. Ndonëse Abdi Pasha kishte
pranë 12 batalione nizamësh, një regjiment kalorësie
dhe disa mijëra ushtarë toskë, të rekrutuar
për të mbrojtur kufirin me Malin e Zi, nuk guxoi të
ndeshet me të revoltuarit, por kërkoi përforcime
të reja, pesë batalione të tjera. Me ndërhyrjen
e zëvendëskadiut turma, pasi iu premtua se Abdi Pasha
do të jepte dorëheqjen, u shpërnda. Ndërkaq,
qeveritari osman nuk pranoi të largohej. Ky qëndrim e
acaroi edhe më shumë gjendjen në Shkodër.
Myslimanët e të krishterët e qytetit, të bashkuar,
i dërguan sulltanit një memorandum ku shprehnin zemërimin
e tyre kundër administratës së vendit, e cila, në
emër “të rregullit e të rendit publik”,
e rëndonte popullin me ngarkesa të reja fiskale. Vendi,
deklaronin shkodranët, s’kishte as rrugë, as gjyqe
të paanshme, as siguri nga kusarët që ishin turrur
mbi të. Administrata nuk ishte në gjendje të mbronte
vendin, jetën dhe pasurinë e banorëve nga sulmet
e çetave malazeze, që sa vinin e bëheshin më
të shpeshta.
Në kushtet kur edhe marrëdhëniet me Malin e Zi ishin
të acaruara, Porta e Lartë u përpoq ta mbyllte sa
më parë këtë konflikt. Për këtë
dërgoi si komisar me kompetenca të plota Xhevdet Pashën,
me prejardhje nga Korça, historian i njohur, autor i “Historisë
së Perandorisë Osmane” në 12 vëllime (1764-1825).
Me të mbërritur në Shkodër, Xhevdet Pasha lexoi
urdhrin e kryeministrit për largimin e Abdi Pashës dhe
për emërimin e Reshit pashë Misirit në vend
të tij. Në saje të qëndrimit të matur Xhevdet
Pasha mundi të vendoste përkohësisht qetësinë
në qytetin e Shkodrës.
Krahas kësaj, duke njohur nga afër gjendjen dhe potencialin
e madh ushtarak të popullsisë së Shkodrës në
rast të një konflikti osmano-malazez, ai i rekomandoi
Portës së Lartë që ta trajtonte Shkodrën
më me kujdes e me vëmendje, por ajo nuk i mori parasysh
këshillat e tij.
Por edhe pse këto kryengritje u shtypën përsëri,
popullsia nuk u pajtua asnjëherë me politikën e egër
të qeverisë osmane. Kjo e detyroi të dërgonte
herë pas here ekspedita ushtarake kundër malësive
të Shkodrës, të Prizrenit, të Gjakovës
dhe të Dibrës, të cilat mbetën edhe më
tej vatra të ndezura të qëndresës popullore.
Lëvizja e vitit 1862 në Mirditë
Qëndresa e vendosur që vijonte t’i bënte popullsia
e Shkodrës dhe e malësive të saj politikës shtypëse
të administratës së re osmane, frymëzoi një
grup intelektualësh të rinj shkodranë, të cilët
u vunë në lëvizje për t’i dhënë
luftës çlirimtare kundërosmane një karakter
më të organizuar. Ky grup përbëhej nga Zef Jubani,
Pashko Vasa dhe nga disa klerikë katolikë atdhetarë,
si abati i Mirditës Gaspër Krasniqi etj. Në nismën
e këtij grupi ndikuan lëvizjet për çlirimin
kombëtar që po zhvilloheshin në vendet fqinje e në
Itali, si dhe kontaktet e revolucionarëve italianë me
rrethet patriotike shqiptare. Ata ishin frymëzuar nga shembulli
i bashkimit të territoreve italiane rreth krahinës së
Piemontit, që çoi në formimin e shtetin të
njësuar italian.
Sipas planit të hartuar nga grupi i intelektualëve shkodranë,
kryengritja kombëtare shqiptare, që do të ishte njëherazi
pjesë përbërëse e lëvizjes së përgjithshme
kundërosmane në Ballkan, duhej të shpërthente
në Mirditë në pranverën e vitit 1862 dhe prej
këtej do të shtrihej edhe në malësitë e
tjera. Për realizimin e këtij plani ata mbështeteshin
në gatishmërinë për luftë që kishin
prej kohësh popullsitë e armatosura të Malësisë,
në rrethanat e krijuara nga gjendja e luftës me Malin
e Zi, që i lidhte duart Perandorisë Osmane, si edhe në
ndihmën që shpresonin të kishin nga Franca. Në
të vërtetë, Napoleoni III prej disa kohësh kishte
filluar t’i ndiqte me interes ngjarjet në Ballkan, me
qëllim që ta rivendoste përsëri ndikimin e Perandorisë
Franceze në Lindje. Në konfliktin malazezo-turk Franca
përkrahu principatën e vogël, por nuk i kurseu as
premtimet e ndihmat për Shqipërinë e veçanërisht
për Mirditën, e cila, për numrin e bajrakëve,
për potencialin luftarak më të madh dhe për
ndikimin që kishte ndërmjet malësive të tjera,
kishte tërhequr vëmendjen e perandorit francez.
Sipas mendimit të grupit shkodran, kapedani i Mirditës
Bibë Doda duhej të ngrinte i pari flamurin e kryengritjes
dhe të shpallte një principatë shqiptare autonome
ose të pavarur, rreth së cilës më vonë
mund të bashkoheshin edhe krahinat e tjera të vendit.
Pasi arriti t’i ndalonte malësorët të mos rekrutoheshin
në repartet ndihmëse që kërkonte të ngrinte
Porta, grupi i atdhetarëve shkodranë filloi të përgatiste
truallin për kryengritjen. Por kapedani Bibë Doda, i cili
si pasha merrte një rrogë të majme, u tremb nga zhvillimi
i ngjarjeve dhe u tërhoq nga ndërmarrja. Kur ai, në
pranverën e vitit 1862, duke plotësuar urdhrat e qeverisë,
u mundua të rekrutonte disa reparte vullnetarësh, në
Mirditë shpërtheu një konflikt i ashpër. Në
këtë konflikt shumica e popullsisë u rreshtua kundër
kapedanit, të cilin e akuzonte se donte të përfitonte
në kurriz të saj, se edhe në fushatat e mëparshme
kishte përvetësuar rrogat e vullnetarëve, se po i
shpinte ata në një vdekje të sigurt etj. Në
këto kushte ky u detyrua të largohej nga Mirdita dhe të
kërkonte strehë e mbrojtje te valiu turk në Shkodër.
Ndërkohë mirditasit sulmuan shtëpitë e pronat
e kapedanit në Kallmet dhe u vunë zjarrin.
Njëkohësisht reparte të tjera ndërprenë
rrugën Shkodër-Prizren. Gjendja u bë kërcënuese
për Portën. Masa që mori ajo me arrestimin e abatit
Gaspër Krasniqi, i cili ishte bërë udhëheqësi
i lëvizjes në Mirditë, nuk e qetësoi, përkundrazi,
e acaroi edhe më shumë gjendjen. Patriotët shkodranë
nuk ngurruan të akuzonin Bibë Dodë pashën si
“vrasës të popullit të tij” e qeverinë
e sulltanit si “shtypëse të pamëshirshme të
kombit shqiptar” dhe të vinin në dukje se Fuqitë
e Mëdha, si Anglia e Austria, të cilat me politikën
e tyre përkrahnin “një kufomë që quhet
Turqi”, ndihmonin për të mbajtur edhe më tej
popullsitë e Ballkanit nën zgjedhën e Perandorisë
Osmane.
Me gjithë fillimet e mbara, kryengritja në Mirditë
nuk mori hov. Fitoret e rëndësishme që korri ushtria
turke kundër malazezëve në qershor 1862, armëpushimi
i arritur në gusht të atij viti dhe dështimi i projekteve
për kryengritjen e përgjithshme në Ballkan i hoqën
lëvizjes mundësinë e zhvillimit të mëtejshëm.
Për më tepër, kundër saj ndërhyri tani
edhe diplomacia austriake, e cila e shihte me shqetësim gjithnjë
më të madh zhvillimin e ngjarjeve në Shqipërinë
e Veriut. Hovi i kryengritjes ra. Pas disa kohësh Bibë
Doda u kthye përsëri në Mirditë si kapedan-pashë.
Me përpjekjet e përfaqësuesve të kulturuar të
borgjezisë për t’u lidhur me lëvizjen popullore
kundërosmane dhe për ta organizuar e për ta drejtuar
atë bëhej një hap i ri në lëvizjen kombëtare.
Por lëvizja u projektua në një zonë të
ngushtë, të banuar vetëm nga popullsi katolike, pa
lidhje me krahinat e tjera dhe për më tepër u zhvillua
vetëm në Mirditë, në një nga krahinat më
të prapambetura të vendit.
Qëndresa kundërosmane e viteve 1867-1873
Orvatjet që bënte herë pas here Porta e Lartë
për të zbatuar Tanzimatin në zonat e panënshtruara
të vendit, ku ruheshin venomet tradicionale ose për të
vendosur taksa të reja, që rëndonin në mënyrë
të veçantë popullsinë, shoqëroheshin
me konflikte të njëpasnjëshme. Në vitet 1867-1868
Porta ndërmori ekspedita të reja kundër krahinave
të Lumës dhe të Malësisë së Gjakovës.
Por zaptiet (xhandarët) turq që vajtën për të
nxjerrë taksa e rekrutë u pritën me pushkë dhe
u dëbuan nga popullsia e udhëhequr nga krerët Binak
Alia e Shaqir Curri. Një farë suksesi patën autoritetet
turke në Mirditë pas vdekjes së Bibë Dodë
pashës më 1868; ato larguan për në Stamboll
trashëgimtarin e tij të mitur Prengën dhe vendosën
një kajmekam nga gjiri i familjes së kapedanit të
vdekur, si dhe dy batalione ushtarësh. Megjithatë, Porta
nuk mundi ta thyente qëndresën e mirditasve, të cilët,
duke kërkuar që kjo trashëgimi të respektohej
sipas zakonit, e mbrojtën për një kohë të
gjatë autonominë e tyre. Më 1873 atje shpërtheu
kryengritja e disa muaj më vonë ajo u shtri edhe në
Dukagjin. Ekspedita osmane shtypi egërsisht popullsinë,
por duke mos mundur ta nënshtronte atë u detyrua të
tërhiqej.
Në vitin 1869, shtypja e ushtruar nga organet e Portës
shkaktoi revolta në qytetet Pejë, Gjakovë e Prizren.
Lëvizja mori përpjesëtime të mëdha veçanërisht
në Shkodër. Pakënaqësia e shkodranëve shpërtheu
atëherë kur valiu vendosi tri taksa të reja, veçanërisht
“karagjymrykun”. Tani fshatarët detyroheshin të
paguanin 8 për qind të vleftës për çdo
mall që çonin në qytet. Kjo taksë sillte shtrenjtimin
e ndjeshëm të jetesës dhe dëmtonte veçanërisht
shtresat e vegjëlisë. Me këtë rast borgjezia
shkodrane paraqiti ankesat e vjetra kundër korrupsionit të
valiut dhe të gjyqeve, si dhe kundër abuzimeve që
bëheshin me monopolet shtetërore të kripës e
të duhanit. Shkodranët dhanë kushtrimin dhe kërkuan
ndihmën e malësorëve. Por autoritetet turke, duke
nxitur fanatizmin fetar, ia dolën ta përçanin popullsinë
qytetare dhe të largonin një pjesë të saj nga
lufta. Megjithatë, malësorët i sulmuan forcat kryesore
ushtarake që ishin përqendruar pranë qytetit në
fushën e Shtojit, por pas një përleshjeje të
ashpër me një armik më të madh në numër
e të armatosur mirë, malësorët e pushuan zjarrin,
duke lënë në fushën e luftës shumë
të vrarë e të plagosur.
Po në vitin 1869 ndodhën turbullira në krahinën
e Matit dhe në qytetin e Tiranës. Për shpërthimin
e trazirave në Tiranë u bë shkak urdhri i qeverisë
për të ndërtuar rrugën për në Durrës
vetëm me shpenzimet e me punën e qytetarëve dhe të
fshatarëve që ndodheshin buzë rrugës. Meqenëse
paria feudale e qytetit e gjeti mënyrën për të
shpëtuar nga çdo detyrim, e gjithë barra i mbeti
vegjëlisë, e cila protestoi duke rrëmbyer armët,
ndërsa zejtarët mbyllën dyqanet. Qëndresa nuk
u ndërpre edhe pasi në përleshje me repartet ushtarake
u vranë mjaft qytetarë dhe u internua një numër
i madh udhëheqësish.
Më 1872 ushtria osmane që u dërgua në Dibër
u thye me humbje mjaft të rënda. Të njëjtin
fat patën orvatjet për të nënshtruar zonat malore
të Kosovës në vitet 1872-1874. Në një letër
të shkruar nga Prizreni në tetor 1873 thuhej se përballë
ushtrisë së madhe turke, që po futej në Kosovë,
shqiptarët nuk rrinin duarkryq. Ata, thuhej në letër,
“dëshirojnë ta ndezin zjarrin dhe janë të
vendosur të luftojnë e të qëndrojnë përballë
ushtrisë turke pa marrë parasysh nëse do t’i
ndihmojë ndokush ose jo. Ata kurrsesi nuk e pranojnë pushtetin
turk dhe dëshirojnë të çlirohen nga ai”.
Edhe në malësitë e Kosovës, ashtu si në
malësitë e tjera të Shqipërisë së
Veriut, autoritetet turke ushtronin një pushtet formal, duke
e kufizuar veprimtarinë e tyre vetëm në qytetet dhe
në afërsitë e tyre.
Megjithëse të kufizuara e shpeshherë spontane, këto
konflikte ishin rrëke që çonin ujë në
shtratin e lëvizjes së përgjithshme kombëtare
dhe i jepnin peshë çështjes shqiptare në arenën
ndërkombëtare.
|