K R E U   XIII

KRYENGRITJA E PËRGJITHSHME E VITIT 1912.
SHPALLJA E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

1. PËRGATITJA E KRYENGRITJES

Acarimi i gjendjes politike.
Mbledhja e Taksimit (janar 1912)
Edhe pas marrëveshjeve që përfundoi me udhëheqësit e kryengritësve në vitin 1911, Porta e Lartë nuk ndërmori asnjë masë që do ta përmirësonte gjendjen ekonomike e arsimore të vilajeteve shqiptare, që vinte duke u rënduar. Ndihej mungesa e ushqimeve. Çmimi i drithit ishte 2-3-fishuar. Edhe artikujt e tjerë të konsumit të gjerë qenë shtrenjtuar. Shtimi i taksave e mbledhja me dhunë e detyrimeve shtetërore e përkeqësuan edhe më tej gjendjen. Nga ana tjetër, shqiptarët i shqetësonte edhe përgatitja për krijimin e aleancës ballkanike, konturet e së cilës po ravijëzoheshin në horizontin ballkanik.
Në këto rrethana qarqet e gjera atdhetare brenda dhe jashtë vendit filluan të mendonin për organizimin e një kryengritjeje të re, që duhej të fillonte në pranverën e ardhshme. Fillimi i luftës italo-turke (shtator 1911) që do të angazhonte një pjesë të madhe të forcave turke, krijonte kushte të favorshme për një kryengritje të përgjithshme shqiptare. Përveç kësaj, po bëhej gjithnjë e më e qartë se lufta italo-turke do të pasohej nga një luftë ballkanike, e cila do të çonte në shembjen e Perandorisë Osmane dhe do ta vinte Shqipërinë para rrezikut të copëtimit. “Aneksimi italian i Tripolit, - theksonte Ismail Qemali, - tregoi se parimi i tërësisë tokësore të Perandorisë Osmane nuk respektohej më. Tani ishte për t’u dyshuar nëse shtetet ballkanike do të qëndronin të qeta”.
Gjatë një udhëtimi që ndërmori në Evropë, në tetor të vitit 1911, Ismail Qemali, në takimet që pati në kancelaritë diplomatike të Francës, të Anglisë e sidomos të Austro-Hungarisë, u përpoq t’i bindte ato që të rishikonin politikën e ruajtjes së status quo-së në Ballkan, t’u provonte se ishte në interesin e tyre të ndiqnin një politike të re ballkanike, pjesë përbërëse e së cilës duhej të ishte edhe autonomia ose edhe pavarësia e Shqipërisë. Gjatë takimit me ambasadorin austro-hungarez në Paris, Ismail Qemali i foli për rrezikun që i kërcënohej Shqipërisë nga monarkitë fqinje. Shembja e sundimit osman në Ballkan, kur shqiptarët ende nuk njiheshin si komb më vete, i linte ata të pambrojtur përballë agresorëve të rinj. Një fat i tillë i shqiptarëve, theksoi ai, nuk ishte as në interesin e Vjenës. Ismail Qemali i propozoi Ballplacit të ndërhynte pranë Portës së Lartë dhe të kërkonte prej saj që ta njihte popullin shqiptar si “entitet etnik”. Ambasadori austro-hungarez në Paris, Sheçen, iu përgjigj Ismail Qemalit se Vjena “i jepte rëndësi të madhe ruajtjes së status quo-së territoriale në Ballkan dhe se nuk ndërhynte në punët e brendshme të Turqisë”.
Ndërkohë gjendja politike në Shqipëri vinte duke u acaruar. Gjatë vjeshtës u dendësuan kontaktet ndërmjet përfaqësuesve të viseve të ndryshme, që kishin si objekt diskutimi organizimin e kryengritjes, për sendërtimin e programit politik të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, të autonomisë së vendit.
Në dhjetor të vitit 1911 deputetët shqiptarë, midis të cilëve u dalluan Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina?, duke përfituar nga kriza që kishte mbërthyer Perandorinë Osmane dhe qeverisjen e xhonturqve, kërkuan edhe njëherë zbatimin e reformave politike, ekonomike e kulturore në Shqipëri, të cilat kishin si qëllim të fundit ta shtynin Portën e Lartë të njihte kombësinë shqiptare dhe të drejtën e saj për t’u vetëqeverisur.
Në muajin janar të vitit 1912 Hasan Prishtina u përpoq të bindte Asim Beun, ministrin e Jashtëm të Perandorisë Osmane, se ishte në interesin e shtetit osman që qeveria të deklaronte zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë. Por xhonturqit, duke menduar se kjo kërkesë do të çonte në shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria, e hodhën poshtë atë.
Përballë këtij qëndrimi të qeverisë xhonturke, deputeti i Kosovës, Hasan Prishtina, më 11 janar 1912 shpalosi dhe njëherë në parlament kërkesat kombëtare të shqiptarëve. Pasi foli për mohimin e të drejtave kombëtare të shqiptarëve, shkeljen e të drejtave kushtetuese dhe për terrorin e pashembullt të ushtruar mbi popullsinë shqiptare, ai dënoi ashpër politikën e egër shoviniste që po ndiqte qeveria në trevat shqiptare. Hasan Prishtina e kërcënoi qeverinë me një kryengritje të re nëse nuk plotësoheshin kërkesat kombëtare të shqiptarëve.
Fjalimi i guximshëm i Hasan Prishtinës e detyroi vezirin e madh që të replikonte ashpër me të, duke e akuzuar si rebel që kërkonte t’i vinte zjarrin Perandorisë.
Në rrethet më të përparuara patriotike shqiptare po përforcohej gjithnjë e më shumë bindja se të drejtat kombëtare dhe përparimi ekonomik e kulturor i popullit shqiptar nuk mund të siguroheshin tashmë me anën e luftës parlamentare.
Përvoja e luftës trivjeçare (1909-1911) e shqiptarëve kundër regjimit xhonturk kishte provuar domosdoshmërinë e krijimit të një qendre të vetme drejtuese dhe udhëheqëse të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Përpjekja e parë për bashkërendimin e luftës së të gjitha trevave shqiptare kundër zgjedhës xhonturke u bë në Stamboll.
Pas këshillimeve, që u zhvilluan ndërmjet Ismail Qemalit dhe Hasan Prishtinës më 12 janar 1912, u vendos të mbahej një takim i një grupi personalitetesh të jetës politike shqiptare. Takimi u bë në mesin e muajit janar, nën kryesinë e Ismail Qemalit, në shtëpinë e Syrja Vlorës, në lagjen Taksim të Stambollit. Në të morën pjesë, përveç Ismail Qemalit, Hasan Prishtinës e Syrja Vlorës, edhe Myfid Libohova, Esat Toptani, Aziz Vrioni, Bedri Pejani, Mustafa Kruja e të tjerë.
Mbledhja e Taksimit ripohoi përfundimin se shqiptarëve, për të siguruar të drejtat kombëtare e politike, nuk u kishte mbetur rrugë tjetër përveç organizimit të një kryengritjeje të përgjithshme. Aty u diskutua gjithashtu për aspektet organizative të lëvizjes së armatosur në Shqipëri. Rol i veçantë, sidomos në fillim të veprimeve luftarake që do të ndërmerreshin në pranverën e ardhshme, iu caktua Kosovës. Kryengritja do të shtrihej edhe në viset e tjera të vendit, megjithatë, do të ishte Kosova ajo që do të mbante peshën kryesore në rrafsh ushtarak. Organizimin e forcave kryengritëse në verilindje të Shqipërisë e mori përsipër Hasan Prishtina. Esat Toptani premtoi të merrej me organizimin e kryengritjes në Shqipërinë e Mesme dhe në Mirditë. Myfit Libohova, Aziz Vrioni e Syrja Vlora u zotuan të ngrinin në luftë çetat e Jugut.
Ismail Qemali mori përsipër të siguronte, me ndihmën materiale të kolonive shqiptare të mërgimit, armë dhe të holla (15 mijë pushkë të tipit të ri mauzer dhe 10 mijë napolona ar). Ai do të vijonte njëkohësisht përpjekjet për të siguruar mbështetjen e diplomacisë evropiane dhe të opinionit publik të jashtëm.
Nga të gjithë pjesëmarrësit e mbledhjes së Taksimit vetëm Ismail Qemali, Hasan Prishtina e ndonjë tjetër u përpoqën të përmbushnin detyrimet e tyre.

Përpjekjet për sigurimin e aleatëve
Një nga detyrat parësore të kryengritjes së armatosur që po përgatitej mbetej sigurimi i aleatëve ose të paktën sigurimi i krahëve të forcave kryengritëse gjatë ndeshjes me forcat ushtarake osmane
Hasan Prishtina, pas shpërndarjes së parlamentit, hyri në bisedime me deputetë arabë e kurdë dhe u bëri thirrje atyre që t’i kundërviheshin me kryengritjen e armatosur politikës nacionaliste dhe asimiluese të xhonturqve.
Ndërkohë, Ismail Qemali vazhdoi përçapjet diplomatike pranë kancelarive të Fuqive të Mëdha në disa prej kryeqyteteve evropiane. Duke njohur qëndrimin e shteteve fqinje ndaj çështjes shqiptare, ai iu shmang vizitës në kryeqytetet ballkanike.
Edhe Hasan Prishtina, me t’u kthyer nga Stambolli në Kosovë, u përpoq të siguronte bashkëpunimin me lëvizjen bullgaro-maqedone në Shqipërinë Lindore. Për këtë qëllim pati një takim me ish-deputetin e Shkupit në parlamentin osman, Pavllov, të cilit i kumtoi se për të shpëtuar nga politika panturke e xhonturqve, që po u sillte pasoja shumë të rënda si shqiptarëve, ashtu edhe maqedonëve, ishte e domosdoshme të organizohej një kryengritje e përbashkët, për të arritur krijimin e një shteti autonom shqiptaro-maqedon. I sigurt në fitoren e forcave kryengritëse shqiptare, Hasan Prishtina nuk kërkoi angazhimin e menjëhershëm të palës maqedone. Ajo mund të bashkohej me kryengritjen pasi të shihte frytet e para të luftës së shqiptarëve. Por Pavllovi, pasi u këshillua me qendrën e lëvizjes bullgaro-maqedone (me verhovistët) në Sofje, u përgjigj se “bullgarët nuk mundeshin kurrsesi të merrnin pjesë në kryengritje”. Kjo përgjigje diktohej nga angazhimi i Sofjes në aleancën ballkanike që po përgatitej, me të cilën Bullgaria shpresonte të përmbushte planet e saj aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.
Beogradi mbajti qëndrim të ndryshëm nga ai i Sofjes. Duke parashikuar shpërthimin e afërt të një lufte ballkanike kundër Perandorisë Osmane, kur edhe aleanca ballkanike ishte duke përfunduar, Serbia mendonte se ishte në interesin e saj që shqiptarët të hidheshin sërish në luftë kundër sundimit osman. Beogradi parashikonte që gjatë konfrontimit shqiptaro-turk do të dobësoheshin të dyja palët dhe kështu do t’i lehtësohej atij realizimi i planeve aneksioniste ndaj trevave shqiptare. Por Beogradi donte që kryengritja në Shqipëri të shpërthente kur Serbia ta ndjente veten të gatshme për t’u ndeshur me Turqinë. Serbia u lidh me krerë të lëvizjes shqiptare në Kosovë dhe u premtoi atyre t’i furnizonte me armë, por me kusht që të mos nguteshin për të filluar kryengritjen dhe të mos kërkonin autonominë e Shqipërisë.
Rëndësi të posaçme për fatin e kryengritjes do të kishte qëndrimi që do të mbanin ndaj saj Fuqitë e Mëdha të Evropës dhe në radhë të parë ato të Adriatikut. Duke shpresuar të gjente mbështetje në Londër, Hasan Prishtina iu drejtua së pari konsullit britanik në Shkup. Hasan Prishtina i deklaroi atij se shqiptarët kishin zgjedhur tani si mjet për të shpëtuar nga dhuna xhonturke dhe nga ndjekjet që i bëheshin kulturës së tyre kombëtare luftën e armatosur, se kishin vendosur “me ba nji lëvizje t’armatosun kundra sundimit turk”. Për këtë kërkonin përkrahjen e Anglisë. Konsulli u shpreh i gatshëm t’ia përcillte menjëherë këtë kërkesë Londrës. Pas disa ditësh ai i njoftoi Hasan Prishtinës se vendi i tij nuk kishte interesa në Ballkan, prandaj as nuk do ta kundërshtonte dhe as nuk do ta përkrahte kryengritjen kundërosmane të shqiptarëve.
Kujdes të veçantë udhëheqësit e kryengritjes i kushtuan qëndrimit të Perandorisë Dualiste. Hasan Prishtina hyri në lidhje edhe me kryekonsullin austro-hungarez në Selanik, Kral. Edhe Vjena nuk premtoi ta ndihmonte kryengritjen shqiptare. Me këtë rast, Krali kërkoi që Lëvizja Kombëtare Shqiptare të mbetej në kuadër të një lëvizjeje paqësore e kufizuar me kërkesa kulturore, arsimore dhe ekonomike. Ai u mundua t’i mbushte mendjen Hasan Prishtinës se “mirëqenia e shqiptarëve nuk realizohej me revolucion, por me evolucion”. Edhe përfaqësuesit konsullorë të Vjenës në Shkodër, në Manastir e në Prizren u bënë të ditur krerëve shqiptarë dhe komiteteve të fshehta se qeveria e tyre ishte e interesuar për ruajtjen e gjendjes ekzistuese në Ballkan dhe të tërësisë territoriale të Perandorisë Osmane. Si rrjedhim, në rast se do të shpërthente kryengritja në Shqipëri, ata nuk do ta ndihmonin. Përveç kësaj, kryengritësit do të quheshin nga Fuqitë e Mëdha fajtorë për prishjen e paqes.
Në këto rrethana atdhetarët, deri në prag të kryengritjes, nuk arritën të siguronin në Evropë armët e nevojshme. Kjo i detyroi krerët e lëvizjes në Kosovë që t’i drejtonin sytë nga vendet fqinje. Mali i Zi, ndryshe nga viti i kaluar, duke qenë edhe nën trysninë e Austro-Hungarisë, mbajti një qëndrim të rezervuar ndaj përpjekjeve të shqiptarëve për organizimin e kryengritjes. Cetina u deklaroi krerëve të Gjakovës dhe të Pejës, që u orvatën të hynin në lidhje me të, se nuk do të pranonte të zhvillonte bisedime me ta.
Ndryshe nga Mali i Zi, Serbia u tregua e gatshme që t’i furnizonte shqiptarët me armë. Qysh në vitin 1911 dhe sidomos në fillim të vitit 1912 autoritetet serbe hynë në lidhje me krerë të Kosovës, me Hasan Hysen Budakovën, Iljaz Agushin, Mahmut Zajmin, Bajram Daklanin, Sadik Ramën e Gjurgjevikut dhe me Ramadan Shabanin e më pas edhe me Isa Boletinin. Disa shkuan deri në Beograd, ku u takuan me funksionarë të ministrisë së Jashtme dhe me Nikolla Pashiqin. Beogradi vuri përsëri si kusht të parë, për të siguruar ndihmën e Serbisë, dorëheqjen nga çdo synim për të fituar autonominë administrative të Shqipërisë. Edhe koha kur do të fillonte kryengritja, sipas Serbisë duhej përcaktuar në marrëveshje me autoritetet serbe. Prandaj edhe sasia e armëve të siguruara në Serbi ishte tejet e kufizuar. Megjithatë, Beogradi nuk nxori pengesa për kalimin e armëve në Shqipëri përmes kontrabandës, e cila, në pragun e shpërthimit të kryengritjes mori përmasa të mëdha.
Përballë këtyre rrethanave udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare bënë të gjitha përpjekjet që kryengritja të fillonte sa më parë, duke pasur si kërkesë kryesore formimin e një shteti autonom shqiptar.
Përgatitjet për kryengritjen e përgjithshme përkuan me zgjedhjet parlamentare. Më 18 janar 1912 xhonturqit shpallën shpërndarjen e parlamentit. Sipas kushtetutës, zgjedhjet e reja duhej të bëheshin në vjeshtë, por, për të mos i dhënë kohë opozitës të shtonte ndikimin në provinca, xhonturqit vendosën që ato të zhvilloheshin menjëherë, që në muajin shkurt. Ata synonin të fitonin shumicën absolute në parlamentin e ri. Ligji i zgjedhjeve, veç të tjerave, i kufizonte shumë të drejtat e kombësive joturke të Perandorisë dhe lejonte hapësira të gjera për manipulimin e listave të zgjedhësve nga autoritetet qeveritare.
Shtypi patriotik dhe në mënyrë të veçantë gazeta “Liri e Shqipërisë”, si edhe shoqëritë e komitetet atdhetare brenda e jashtë vendit, duke u përfshirë në fushatën elektorale, i bënin thirrje popullit që të mos votonte për ata kandidatë që kishin braktisur interesat e atdheut dhe që ishin propozuar nga xhonturqit, por të zgjidhnin deputetë atdhetarë të sprovuar, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Bajram Topulli, Ismail Haki Strazimiri, Ibrahim Temo, Aqif pashë Elbasani, dr. Haki Mborja etj. Xhonturqit, nga ana e vet, mobilizuan njerëzit e tyre për të penguar zgjedhjen e atdhetarëve shqiptarë në parlament. Organet e xhandarmërisë bënin presion mbi zgjedhësit e dytë për t’i detyruar që të miratonin kandidatët e Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Malësorët e Mbishkodrës, të zhgënjyer nga premtimet e xhonturqve, që nuk zbatuan marrëveshjen e gushtit të vitit 1911, nuk morën pjesë në votime.
Shpërdorimet e qeverisë xhonturke gjatë fushatës së zgjedhjeve e acaruan edhe më shumë situatën në vend. Ministri i Jashtëm turk, Asim Beu, pranoi para ambasadorit austro-hungarez në Stamboll se “shkaku i kryengritjes në Shqipëri janë gabimet e bëra në zgjedhjet”.

2. SHPËRTHIMI I KRYENGRITJES DHE VEPRIMET
E PARA TË ARMATOSURA
(MARS - MAJ 1912)

Dështimi i misionit të Komisionit të reformave
Gjendja e vështirë e krijuar në Shqipëri i shtyu autoritetet xhonturke të dërgonin në Shqipëri një komision qeveritar të kryesuar nga ministri i Brendshëm Haxhi Adil beu. Me pretekstin se do të hetonte në vend nevojat e administratës dhe të popullsisë, kinse për të përgatitur reforma administrative, Komisioni u përpoq të forconte pushtetin e tronditur të xhonturqve, posaçërisht aparatin administrativ, ushtarak e gjyqësor. Por detyra e tij kryesore ishte t’i largonte shqiptarët nga lëvizja kryengritëse. Jo rastësisht ai e filloi veprimtarinë e tij në vilajetin e Kosovës e më pas në atë të Shkodrës, të cilat kishin qenë vatrat e kryengritjeve të mëdha kundërosmane.
Shqiptarët, duke njohur qëllimet e vërteta të Komisionit, i bënë atij kudo një pritje të ftohtë, madje edhe armiqësore. Në Prishtinë ai u bojkotua nga banorët e qytetit dhe të rrethinave.
Komisioni vizitoi qytetet kryesore të Shqipërisë i shoqëruar nga forca ushtarake. Ai u prit me pushkë në Kosovë, ku u detyrua të çante rrugën me anën e artilerisë. Më 7 mars, kur ministri turk po kalonte nga Peja në Gjakovë, i shoqëruar nga dy batalione, u sulmua nga forcat kryengritëse të komanduara nga Mahmut Zajmi në rrugën Pejë-Gjakovë, në afërsi të fshatit Strellc. Këtu u zhvilluan luftime të ashpra që zgjatën disa orë. Komisioni mundi të hynte në Gjakovë vetëm pasi siguroi besën e bajraktarëve të atjeshëm, ndërsa eskorta që e shoqëronte ndeshi përsëri në pritën e shqiptarëve, në rrugën e kthimit për në Pejë, afër fshatit Strellc ku, sipas burimeve konsullore austro-hungareze, la 30 të vrarë dhe 50 të plagosur.
Edhe forcat që u dërguan në drejtim të Prizrenit për t’i hapur rrugën Komisionit u sulmuan nga kryengritësit më 11 mars midis fshatrave Racë e Moglicë. Pas tri ditë luftimesh ushtritë turke i sprapsën kryengritësit vetëm pasi përdorën forcat e artilerisë. Një sulm tjetër po aq i fuqishëm u ndërmor nga forcat kryengritëse, të komanduara nga Ramadan Zaskoci, kundër Komisionit dhe trupave që e shoqëronin në bregun e djathtë të Drinit, gjatë udhëtimit të tyre nga Prizreni në Shkodër.
Përpjekjet më të ashpra gjatë kohës që ministri i Brendshëm qëndroi në Kosovë u bënë në Krumë të Hasit. Më 21 mars 1912, 800 ushtarë dhe 60 xhandarë të pajisur me topa u drejtuan kundër 200 kryengritësve, të prirë nga Mahmut Zajmi, që kishin mbështetjen e popullsisë së Gjakovës dhe të rrethinave të saj. Sipas udhëzimeve të autoriteteve xhonturke, shkoi në Has pranë kryengritësve katolikë, fandë e mirditas imzot Ndre Mjeda për t’i bindur që të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Por ata i thanë se të gjithë shqiptarët ishin vëllezër, myslimanë e të krishterë, prandaj nuk do të veçoheshin si katolikë, por të gjithë së bashku, pa dallim feje, do të kërkonin zbatimin e 12 pikave që iu dhanë malësorëve disa muaj më parë, si dhe shpalljen e një faljeje të përgjithshme.
Në fillim të prillit kryengritësit e Pejës i dërguan një ultimatum qeverisë, në të cilin kërkonin si masa më të para hapjen e shkollave shqipe në Shqipëri me shkronjat kombëtare, caktimin e nëpunësve shqiptarë dhe kryerjen e shërbimit ushtarak brenda kufijve të Shqipërisë. Këto kërkesa nuk përfshinin ende idenë e një autonomie të plotë të Shqipërisë. Megjithatë, kryengritësit e Kosovës, siç shkruante shtypi, duke u bërë jehonë ngjarjeve në këtë trevë, ishin të gatshëm të paraqisnin kërkesa më të përparuara politike, të kërkonin “autonomi të plotë ose vetëqeverisje”.
Sulmet e forcave kryengritëse kundër ushtrisë osmane, vazhduan edhe gjatë udhëtimit të ministrit të Brendshëm, Haxhi Adil beu, në Shqipërinë e Mesme e të Jugut, deri në Manastir e në Janinë.
Kudo që shkoi komisioni i reformave, i kryesuar nga Haxhi Adil beu, ndërhyri në fushatën elektorale për të përkrahur kandidatët e Komitetit “Bashkim e Përparim”. Për këtë Adil Beu përdori gjithfarë formash, duke filluar nga ndërrimi arbitrar i vendvotimeve, rryshfetet, kërcënimet e shantazhet e ndryshme, burgosjen e ithtarëve të opozitës dhe deri te mjetet e dhunës e forca e armëve. Vetëm në këtë mënyrë xhonturqit arritën të siguronin shumicën absolute në parlament.
Të gjitha masat që ndërmori Komisioni, si shtimi i xhandarmërisë, ngritja e burgjeve, forcimi i aparatit burokratik-administrativ osman, hapja e rrugëve të reja për lehtësimin e lëvizshmërisë së forcave ushtarake osmane, në vend që ta qetësonin gjendjen, i ashpërsuan më tej kontradiktat ndërmjet popullit shqiptar dhe sundimtarëve osmanë. Prandaj Luigj Gurakuqi i quajti këto reforma “shtypje dhe shtrëngime të reja që ndezën një zjarr të ri”. Pra, misioni i Haxhi Adil beut nuk bëri gjë tjetër veçse përshpejtoi shpërthimin në mbarë Shqipërinë të kryengritjes së përgjithshme, që ishte duke u përgatitur prej kohësh.

Shpërthimi i kryengritjes
Pas përgatitjeve të para për kryengritjen e përgjithshme u shtuan veprimet e armatosura dhe u kalua në krijimin e çetave, të cilat vepronin veçanërisht në Kosovë, ku u ndërmorën, siç u pa, edhe sulme kundër Komisionit të reformave. Moszbatimi i marrëveshjeve të gushtit të vitit 1911, vënia e taksave të reja dhe keqësimi i gjendjes ekonomike në vend e shtuan pakënaqësinë e popullit në fillim të vitit 1912. Gjendja u acarua më tej për shkak të përpjekjeve të autoriteteve xhonturke për manipulimin e zgjedhjeve, për të penguar çeljen e shkollave shqipe, si dhe për të imponuar alfabetin arab në shkolla.
Veprimtarët më të përkushtuar të komiteteve të fshehta e të shoqërive atdhetare të mërgimit iu vunë organizimit të kryengritjes dhe furnizimit të luftëtarëve me armë e me municione. Brenda vendit, përveç komiteteve që vepronin në Kosovë, me organizimin e çetave merreshin edhe komitetet e Manastirit, të Korçës, të Çamërisë, të Vlorës, të Elbasanit, të Dibrës etj., ndërsa jashtë vijonte veprimtarinë e tij Komiteti italo-shqiptar me Nikollë Ivanajn në krye. Në muajin prill Ismail Qemali rikrijoi në Korfuz një komitet të ri. Në dyjavorin e dytë të muajit prill ai, së bashku me Luigj Gurakuqin, u hodhën në Shqipëri për të organizuar kryengritjen, ku qëndruan afro tri javë, i pari në Shqipërinë e Jugut dhe i dyti në atë të Veriut.
Një kontribut të veçantë për blerjen e armëve dhe futjen e tyre në Shqipëri dhanë mërgimtarët e Rumanisë. Për përgatitjen e kryengritjes ndihmuan gjithashtu kolonitë shqiptare në ShBA, sidomos Federata “Vatra” dhe gazeta e saj “Dielli”. Një propagandë të gjerë për kryengritjen bëri shtypi i kolonive dhe veçanërisht gazeta “Liri e Shqipërisë” (Sofje), e drejtuar nga Kristo Luarasi.
Qendër e gjithë kësaj veprimtarie organizative e politike vijoi të ishte vilajeti i Kosovës. Me organizimin e forcave të kryengritjes së përgjithshme merreshin Hasan Prishtina dhe komandantët e çetave, si Mahmut Zajmi, Zefi i Vogël e të tjerë. Për shkak të rolit të veçantë që luante në përgatitjen e kryengritjes shqiptare, xhonturqit u orvatën ta zhduknin Hasan Prishtinën me anën e një atentati, i cili mbeti një tentativë e dështuar.
Ndërkaq u shtuan aksionet e armatosura të shqiptarëve kundër autoriteteve turke. Në mesin e muajit prill në Prizren u vra kryetari i komitetit xhonturk, u sulmua burgu dhe u liruan të gjithë të burgosurit.
Autoritetet vendore të Gjakovës bënë një përpjekje për ta shtypur këtë revoltë para se ajo të merrte përpjesëtime të gjera. Në mesin e muajit prill dy batalione qeveritare sulmuan kryengritësit e përqendruar në Has, por u thyen keq dhe u tërhoqën në Gjakovë.
Për të vendosur një bashkërendim të veprimeve të forcave kryengritëse në rrafsh krahinor, më 21 prill 1912 u mblodhën në Krasniqe në “Kuvendin e katër bajraqeve” krerët e Malësisë së Gjakovës, të Krasniqes, të Hasit, të Gashit e të Rekës, të cilët i parashtruan një varg kërkesash valiut të Shkupit. Duke e ndier veten të pafuqishëm përballë kryengritësve, kajmekami (nënprefekti) i Gjakovës për të fituar kohë, u premtoi atyre se brenda 15 ditëve do të vinte një përgjigje pozitive nga qendra e vilajetit për kërkesat e tyre. Ndërkaq, në drejtim të Gjakovës u dërguan nga Korpusi i 7-të i Shkupit dy batalione ushtarësh.
Kryengritësit mbajtën në afërsi të Gjakovës së rrethuar një miting të jashtëzakonshëm, nga i cili iu dërgua një ultimatum nënprefektit të Gjakovës dhe komandantit të ushtrisë, Xhavit Pashës, ku u parashtruan edhe njëherë kërkesat e tyre: kthimi i armëve, hapja e shkollave shqipe, kryerja e shërbimit ushtarak brenda vilajeteve shqiptare, zgjedhja e mydyrëve (e krahinarëve) nga paria e vendit, caktimi i nëpunësve shqiptarë, ulja e taksës së bagëtisë, ndreqja e rrugëve etj. Në të njëjtën kohë kryengritësit vendosën të hynin në qytet dhe të shtinin në dorë depon e armatimit e të municionit.
Pas vendimit që komandantët e forcave kryengritëse morën në Rekë, nisi sulmi mbi Gjakovë. Forcat e Rekës dhe të Krasniqes, të prirë nga Bajram Daklani, Zefi i Vogël, Ali Binaku, Qerim Binaku, Bajram Mani dhe Zog Abdyli, përparuan në drejtim të Çabratit. Forcat e Hasit, nën komandën e Miftar Sylës, sulmuan nga ana e Urës së Tabakëve. Sulmi mbi qytet filloi në mëngjesin e 11 majit. U zhvilluan luftime të përgjakshme që zgjatën tri ditë. Edhe pse u vunë nën zjarrin e dendur të mitralozave dhe të artilerisë, kryengritësit luftuan me vendosmëri. Por për mungesë të municioneve, u detyruan të pranonin një armëpushim dhjetëditor që u arrit me ndërmjetësinë e Riza bej Kryeziut. Megjithatë sulmi mbi Gjakovë pati jehonë në trevat e tjera dhe përshpejtoi përfshirjen e popullsisë së tyre në luftën e armatosur.
Udhëheqësit shqiptarë vijuan punën për zgjerimin e kryengritjes. Më 5 maj 1912 mbërriti nga Shkupi në Drenicë Hasan Prishtina, që iu kushtua bashkimit e organizimit të forcave shqiptare. Ai u mbështet tek Ahmet Delia në Prekaz dhe Sadik Ramë Gjurgjeviku në rrethinat e Pejës.
Më 6 maj u mbajt nën kryesinë e Nexhip Dragës mbledhja e Shalës, në të cilën u vendos që edhe kjo krahinë të bashkohej me kryengritjen.
Ndërkohë, forcat kryengritëse shtuan goditjet kundër trupave armike në rrethinat e Pejës, afër Istogut. Popullsia e Pejës, më 6 maj 1912, ngriti krye. Komanda osmane nisi me shpejtësi në drejtim të Pejës dy batalione. Por çetat e Mahmut Zajmit, me të cilin tani qe bashkuar atdhetari dibran Hasan Ballanca, dhe ato të Zefit të Vogël, të mbështetura edhe nga 500 kryengritës të Prekorupës, i goditën këto batalione gjatë rrugës dhe i shpartalluan. Luftimet vijuan gjatë 11-14 majit edhe pasi Istogu qe rrafshuar nga artileria osmane.
Sulmet e kryengritësve kundër ushtrive osmane vijuan në Pejë edhe dhjetë ditë të tjera. Gjatë këtyre luftimeve u vranë 400 ushtarë osmanë. Më 20 maj repartet ushtarake ndihmëse të nisura nga Mitrovica hynë në Pejën e rrethuar, ku u bashkuan me garnizonin e ngujuar atje. Edhe këtu, ashtu si në Gjakovë, u vendos një armëpushim ndërmjet kryengritësve dhe autoriteteve të Pejës. Vetë valiu që ndodhej atëherë në Pejë pranoi një pjesë të kërkesave të kryengritësve dhe pikërisht që forcat osmane të nënprefekturës të ndryheshin në qytet dhe që kadiu e komandanti i xhandarmërisë të largoheshin nga postet e tyre zyrtare, por nuk pranoi kërkesën për largimin e mytesarifit të Pejës. Autoritetet lokale premtuan gjithashtu se do të kërkonin nga Porta e Lartë që t’u jepte përgjigje pozitive të gjitha kërkesave të parashtruara nga kryengritësit.
Lëvizja kryengritëse u shtri edhe në sanxhakun e Prishtinës. Më 9 maj 1912 një çetë shqiptare u përlesh me repartin e xhandarmërisë në Llap e në Koshutovë dhe u ndërmor një sulm mbi depon e armëve e mbi postën e xhandarmërisë në Vuçiternë. Prefekti i Prishtinës kërkoi të shpallej gjendja e jashtëzakonshme, por popullsia e këtij qyteti, ajo e Prizrenit, e Vuçiternës, e Mitrovicës, e Gjilanit dhe e Gjakovës i bënë të ditur valiut se, po të merrej kjo masë, ata të gjithë do të dilnin në mal. Kjo i detyroi autoritetet ta pezullonin vendimin për të shpallur gjendjen e jashtëzakonshme. Ndërkaq krerët e lëvizjes në Prishtinë kërkuan nga valiu anulimin e zgjedhjeve parlamentare të manipuluara nga qeveritarët xhonturq, mbylljen e shkollave turke dhe kthimin e armëve të grumbulluara një vit më parë.
Porta e Lartë vazhdonte të përqendronte në Kosovë forca të reja ushtarake që dërgoheshin nga provincat e tjera të Perandorisë. Më 23 maj arriti në Ferizaj divizioni i nizamëve nga Stambolli, i specializuar për kryerjen e detyrave të veçanta dhe i pajisur me armatime e mjete moderne luftarake. Në fundin e majit 1912 ishin angazhuar drejtpërsëdrejti në luftime 19 mijë ushtarë, të pajisur me mitroloza e topa dhe 700 kalorës, që drejtoheshin nga komandanti i Korpusit të 7-të të Shkupit, gjeneral Ismail Fadil pasha, ndërsa forcat osmane të përqendruara në Kosovë ishin shumë më të mëdha.
Me gjithë mungesat në të holla, në armatime e në materiale luftarake, numri i kryengritësve rritej çdo ditë. Sipas shtypit të kohës ai kishte arritur në maj 1912 në 15 mijë veta.

Kuvendi i Junikut (21-25 maj 1912)
Zgjerimi i veprimeve luftarake të kryengritësve shtroi si një detyrë të ngutshme bashkërendimin dhe organizimin e kryengritjes në shkallë kombëtare. Të parët që e ndjenë këtë nevojë të organizimit ishin udhëheqësit e forcave kryengritëse të Kosovës. Në thirrjen drejtuar popullit shqiptar në fillim të muajit maj nga Malësia e Gjakovës shtrohej kërkesa e bashkimit të kryengritësve nën drejtimin e një komiteti të vetëm kombëtar, i cili, duke pasur edhe një organ shtypi në gjuhë të huaj, të propagandonte programin e luftës së armatosur të popullit shqiptar: “Lirinë administratore të Shqypëniës”. Thirrja ishte nënshkruar nga Mahmut Zajmi, Bajram Daklani, Zefi i Vogël, Pjetër Çeli, Halil Mehmeti, Idriz Jaha, Hasan Ballanca dhe nga Sali Hoxhë Elbasani, si sekretar i përgjithshëm.
Përmasat që po merrte lëvizja kryengritëse në trevat verilindore të vendit bënë të mundur organizimin e shtrirjen e kryengritjes në të gjithë Shqipërinë dhe bashkimin e të gjitha forcave rreth një programi politik kombëtar. Për këto qëllime u vendos të thirrej në Junik një kuvend shqiptar.
Sulmi i kryengritësve mbi Gjakovë krijoi kushte të volitshme për mbajtjen e kuvendit, sepse forcat e Korparmatës së 7-të osmane (me qendër në Ferizaj) u detyruan të përqendroheshin atje. Ministri i Brendshëm turk deklaroi atëherë në parlament se “kryengritësit shqiptarë po u krijonin udhëheqësve të tyre mundësitë për të mbajtur lirisht kuvendin në Junik”.
Kuvendi u mblodh në Junik më 21-25 maj 1912, me nismën e Hasan Prishtinës. Në të morën pjesë 250 delegatë nga vilajeti i Kosovës, si dhe nga sanxhakët e Dibrës, të Shkodrës dhe të Elbasanit; ishin gjithashtu disa përfaqësues nga krahinat e Jugut.
Me përpjekjet e Hasan Prishtinës, që u mbështet nga Bajram Curri?, Isa Boletini e të tjerë, Kuvendi arriti të paralizonte qëndrimet e elementëve turkomanë, të cilët kishin depërtuar në radhët e pjesëmarrësve, dhe të neutralizonte lëkundjet e krahut të moderuar. Me vendimet e Junikut do të bashkohej edhe Riza bej Kryeziu. Misioni “i paqes” i dërguar në Junik nga mytesarifi i Pejës nuk arriti t’i bindte pjesëmarrësit e Kuvendit të hiqnin dorë nga kryengritja e armatosur. Madje, anëtarët e tij u mbajtën peng në Junik për disa ditë. Shumica e pjesëmarrësve të Kuvendit u treguan të vendosur për vazhdimin e kryengritjes. Në Kuvend u lidh besa dhe u vendos të ndërmerrej një kryengritje e përgjithshme kundër sundimit të huaj. Krerët autonomistë, në kundërshtim me parinë turkomane të Kuvendit, shpallën këtu programin politik të kryengritjes, i cili u miratua nga Kuvendi dhe iu dorëzua qeverisë së Stambollit. Programi përmbante këto kërkesa: njohjen e autonomisë së Shqipërisë, vendosjen e administratës shqiptare, caktimin e gjuhës shqipe me alfabetin kombëtar si gjuhë zyrtare, ngritjen e flamurit shqiptar në të gjithë vendin, emërimin e një stërnipi të familjeve “princore” shqiptare si guvernator të përgjithshëm dhe garancinë e Fuqive të Mëdha për plotësimin e këtyre kërkesave.
Vendimet e Kuvendit të Junikut i dhanë një shtytje të mëtejshme kryengritjes së përgjithshme shqiptare. Ato u përkrahën edhe nga kuvendet dhe komitetet e viseve të tjera të Shqipërisë.
Pas këtij Kuvendi qeveria turke mori masa të reja ushtarake për të penguar shtrirjen e mëtejshme të kryengritjes. Krahas saj, xhonturqit, duke u mbështetur edhe në parinë turkomane, ndërmorën një fushatë shpifjesh kundër vendimeve të Junikut, kundër kryengritësve dhe udhëheqësve të tyre, të cilët i quajtën vegla të të huajve. Xhonturqit për t’iu kundërvënë këtyre vendimeve u përpoqën të organizonin edhe tubime të veçanta, por këto tubime u bojkotuan nga shqiptarët. Menjëherë pas Kuvendit u trilluan telegrame drejtuar qeverisë, si ai i bërë gjoja në emër të popullsisë së Prizrenit, në të cilin dënoheshin “kryengritësit dhe ngatërrestarët” e rrethinave të Gjakovës e të Pejës, shprehej besnikëria e parisë turkomane ndaj sunduesve osmanë, si edhe kundërshtimi i tyre ndaj alfabetit latin. Xhonturqit nxitën gjithashtu parinë turkomane të Tetovës të ngrihej kundër disa “rebelëve qëllimkëqinj të rajoneve të Pejës e të Gjakovës, (të cilët) në kuvendet e mbledhur në emër të Shqipërisë, kanë shfaqur haptazi kërkesa të jashtëligjshme”. Me protesta të tilla të sajuara u bashkuan edhe përfaqësues të parisë së Prishtinës. Në telegramet e elementëve turkomanë të Tiranës e të Durrësit vendimet e Junikut paraqiteshin si kërkesa të individëve a të një pakice njerëzish. Telegrame me përmbajtje të njëjtë iu dërguan Stambollit edhe nga paria turkomane e Dibrës, e Shkodrës dhe e Shkupit.
Hasan Prishtina dhe atdhetarë të tjerë iu vunë punës për të vënë në jetë vendimet e Kuvendit të Junikut. Ai lëshoi një shpallje në gjuhën turke dhe në gjuhë të tjera, drejtuar “Shqiptarëve liridashës dhe botës së qytetëruar”, në të cilën theksonte se “pas përpjekjesh të pafrytshme për sigurimin e të drejtave kombëtare me mjete ligjore, përmes zbatimit të kushtetutës, shqiptarëve nuk u mbeti rrugë tjetër veç asaj të rrëmbimit të armëve. Është momenti kur vendoset fati i Shqipërisë: vdekja ose liria e saj”, përfundonte thirrja e Hasan Prishtinës.
Pasi kaloi afati i armëpushimit me autoritetet turke, kryengritësit vijuan luftën për të vënë në jetë vendimet e Kuvendit të Junikut.

3. DREJT KRYENGRITJES SË PËRGJITHSHME
(31 MAJ - QERSHOR 1912)

Zgjerimi i veprimeve luftarake në viset e tjera të Kosovës
Përballë një kryengritjeje të re shqiptare të fuqishme dhe të organizuar, me një program politik që u shpall botërisht në Kuvendin e Junikut, xhonturqit përqendruan forca të shumta ushtarake në Kosovë. Në Ferizaj u sollën tri regjimente të Divizionit I të Stambollit. Në Mitrovicë ishin përqendruar një regjiment i plotë, një batalion pushkatarësh dhe dy bateri artilerie; në Prishtinë një regjiment kalorësie dhe një bateri artilerie; në Prizren një regjiment kalorësie dhe në Pejë një regjiment tjetër këmbësorie. Në Gjakovë ndodheshin në gatishmëri një regjiment këmbësorie, një regjiment artilerie fushore dhe një batalion pushkatarësh. Në Pazar të Ri, në Senicë, në Beranë e në Guci kishte nga dy batalione dhe në Plavë një regjiment nizamësh e një kompani mitralozash.
Përballë tyre qëndronin forcat e kryengritësve, që ishin gjysmë të armatosur, por të vendosur për të luftuar për çlirimin e vendit. Në fundin e majit kryengritësit filluan veprimet e organizuara luftarake kundër trupave turke. Të parët u hodhën në luftë, pas Kuvendit të Junikut, kryengritësit që vepronin në Rrafshin e Dukagjinit dhe që udhëhiqeshin nga Hasan Prishtina e nga Bajram Curri.
Një pjesë e këtyre forcave, rreth 2 000 veta, të përqendruara në fshatin Strellc, nën drejtimin e Isa Boletinit, të Bajram Daklanit, të Sadik Ramës, të Mahmut Zajmit, të Zefit të Vogël etj., filluan më 31 maj sulmin mbi Pejë, ku asgjësuan pozicionet ushtarake dhe postat e xhandarmërisë të rrethinave të saj. Luftimet ishin të rrepta dhe zgjatën disa ditë. Garnizoni i qytetit ishte në prag të kapitullimit. Por në ndihmë të tij erdhën forca të reja ushtarake. Divizioni XIX i nizamëve, që mbërriti nga Mitrovica, pas përleshjes me forcat kryengritëse në fshatin Strellc (Klinë) arriti të futet në qytet. Kryengritësve shqiptarë iu desh të përballonin për dy ditë e dy netë kundërsulmin e këtyre formacioneve të mëdha ushtarake, të pajisura me teknikën luftarake të kohës. Më 6 qershor 1912, për mungesë armësh e municionesh, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin në drejtim të Gucisë dhe të Beranës. Grupi i parë sulmoi në Guci kazermat e ushtrisë dhe pastaj vijoi rrugën për t’u bashkuar në Krasniqe me grupin tjetër, që kishte marrë drejtimin e Beranës. Autoritetet malazeze kishin marrë masa të mos u lejonin kryengritësve të kalonin kufirin dhe të hynin në Mal të Zi. Përgjithësisht, gjendja e kryengritësve në këtë zonë ishte mjaft e vështirë.
Megjithatë kryengritësit vazhduan të vepronin me sukses në drejtime të tjera. 2 000 kryengritës sulmuan më 9-10 qershor kazermat ushtarake të Gucisë, shtinë në dorë një sasi të madhe armësh e municionesh. Prej andej iu drejtuan Krasniqes për t’u bashkuar me forcat e atjeshme shqiptare. Një grup tjetër, i përbërë nga 2 300 kryengritës, qe tërhequr në anët e Rugovës. Këto veprime luftarake, që u zhvilluan në pjesën perëndimore të vilajetit të Kosovës, shënuan një kthesë të rëndësishme në ecurinë e mëtejshme të kryengritjes.
Kryengritës të tjerë të viseve të Hasit, të Gashit dhe të Bytyçit, nën drejtimin e Bajram Currit, goditën katër batalione të përqendruara në Qafën e Prushit. Forcat qeveritare u thyen keq, duke lënë në duart e shqiptarëve municione, armë, mitraloza e topa, që u përdorën për armatosjen e kryengritësve. Ata lanë gjatë këtij luftimi 300 të vrarë, të plagosur e robër lufte.
Suksesi i kryengritësve në Qafë të Prushit ushtroi ndikim në popull dhe, siç theksonte Hasan Prishtina, i dha një shtytje të fuqishme lëvizjes së armatosur edhe në viset e tjera. Kjo fitore bëri të aktivizoheshin edhe elementët opozitarë në radhët e oficerëve të garnizoneve ushtarake në viset verilindore e lindore të Shqipërisë.
Ndërkohë, 4 000 ushtarë osmanë rrethuan më 30 qershor 1912 Boletinin, ku gjendeshin 1 500 kryengritës nën komandën e Isa Boletinit. Këtu u zhvilluan luftime të rrepta, gjatë të cilave turqit lanë rreth 100 ushtarë të vrarë. Artileria turke hodhi mbi fshatin Boletin më shumë se 1 200 predha. Pas dy javë luftimesh, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin nga Boletini në drejtim të Pazarit të Ri.
Përkundrejt goditjeve që kryengritësit u dhanë forcave qeveritare në Rrafshin e Dukagjinit, xhonturqit ushtruan një terror të pashembullt mbi popullsinë shqiptare. Valiu i Kosovës, Masar Beu, njoftonte më 30 qershor telegrafisht Adil Beun, ministrin e Punëve të Brendshme, se “burgosja dhe internimi i familjeve të kryengritësve nuk i tremb shqiptarët, por i ka nxitur edhe më shumë; në çdo çast pritej që ata të sulmonin nga të gjitha anët”.
Kryengritja shqiptare po merrte përpjesëtime gjithnjë e më të mëdha dhe po shndërrohej gradualisht në një kryengritje të përgjithshme, në të cilën merrnin pjesë shtresa të ndryshme shoqërore, fshatarë, qytetarë, oficerë dhe ushtarë shqiptarë, që kishin dezertuar nga ushtria osmane. Si rrjedhim, kryengritja mori karakter të gjerë popullor.
Kryengritja shqiptare shpërtheu në kushtet e thellimit të krizës së Perandorisë Osmane dhe të acarimit të gjendjes ndërkombëtare në Ballkan, kur shtetet ballkanike po bënin përpjekje për një aleancë ndërmjet tyre. Më 13 mars 1912 u nënshkrua Traktati i miqësisë dhe i aleancës ndërmjet Serbisë e Bullgarisë. Në “Aneksin e fshehtë” të tij bëhej fjalë edhe për ndarjen e tokave shqiptare midis aleatëve. Më 29 maj u nënshkrua Traktati greko-bullgar dhe në korrik Mali i Zi e Bullgaria përfunduan një marrëveshje verbale.
Të gjitha këto zhvillime politike e diplomatike në Gadishullin Ballkanik nuk mund të mos ndikonin në veprimet dhe në taktikën e udhëheqjes së kryengritjes shqiptare.

Revolta antiqeveritare në ushtri
Në kushtet kur përpjekjet e qarqeve patriotike shqiptare për të siguruar aleatë në grupin e shteteve evropiane dhe të atyre ballkanike nuk dhanë fryt, kur edhe përçapjet për një aleancë me lëvizjen bullgaro-maqedone (verhoviste) nuk gjetën mbështetje në Sofje, udhëheqësit e kryengritjes u përpoqën të shfrytëzonin, jo pa sukses, luftën politike për pushtet ndërmjet xhonturqve e kundërshtarëve të tyre politikë. Kjo nuk ishte e lehtë të arrihej dhe përbënte një çështje mjaft delikate, sepse mbartte pasoja komprometuese, të rrezikshme për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Komitetet shqiptare zhvilluan midis ushtarëve dhe sidomos midis oficerëve të trupave osmane një agjitacion të dendur kundër Komitetit “Bashkim e Përparim”. Në këto kushte nisi bashkëpunimi me shoqëritë e fshehta, që vepronin në radhët e ushtrisë osmane dhe që drejtoheshin nga “Grupi i oficerëve shpëtimtarë” (“Halasqar zabitan gurubu”), si dhe me partinë opozitare “Hyrriet ve Ittilaf” (“Liri dhe marrëveshje”). Në Rumeli pothuajse të gjithë oficerët shqiptarë ishin pjesëtarë ose simpatizantë të “Grupit të oficerëve shpëtimtarë”.
Kryengritja shqiptare ndikoi, nga ana e saj, në çorientimin e paralizimin e ushtrisë, që u shoqërua me dezertimin e ushtarëve dhe të oficerëve, madje edhe me revoltat e tyre kundër qeverisë xhonturke.
Më 21 qershor të vitit 1912 një grup oficerësh e ushtarësh (8 oficerë dhe 140 ushtarë) të batalionit të parë të regjimentit të 49-të të këmbësorisë, të udhëhequr nga oficeri shqiptar Tajar Tetova, i njohur për ndihmesën e madhe që kishte dhënë në fitoren e Revolucionit xhonturk (1908), lanë kampin pranë Manastirit dhe dolën në mal. Së bashku me Tajar Tetovën dolën në mal edhe oficerë të tjerë shqiptarë, si Xhelal Preveza, Kasem Kolonja, Melek Kolonja (Frashëri), Ahmet Bejtaga (Kavaja) e të tjerë. Më pas me kryengritjen u bashkuan reparte të tëra, si batalioni që komandohej nga major Xhenabi Adili nga Gjakova.
Në Dibër pati gjithashtu ushtarakë që u bashkuan me kryengritjen. Në këtë ndikoi shtrirja e kryengritjes në këtë sanxhak. Komiteti i fshehtë i klubit të Dibrës, sipas udhëzimeve që pati marrë nga Klubi qendror i Manastirit, vendosi të hidhej në kryengritje, jo vetëm “për me kërkue lirinë e mësimit të gjuhës sonë, por, - siç shprehej Ismail Haki Peqini që ishte atje me shërbim, - për me ngritë flamurin kuq e zi”. Rreth 50 veta nga qyteti e rrethinat, nën komandën e Dan Camit, u tubuan tek Ura e Spilës. Me ta u bashkuan edhe oficerët Ismail Haki Deveja, Ismail Haki Libohova dhe Ibrahim Gjakova.
Të arratisurit, që i takonin Korpusit të 7-të, ishin, sipas burimeve diplomatike e konsullore të kohës, “të gjithë shqiptarë”. Lëvizja kundërqeveritare përfshiu edhe forcat e xhandarmërisë. Kështu nisi në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane ai që u quajt “revolucioni ushtarak”.
Shtabi i Korparmatës së Manastirit formoi reparte të veçanta për ndjekjen e të arratisurve. Ndërkaq autoritetet e vilajetit u detyruan të kërkonin zëvendësimin e oficerëve dhe sjelljen e forcave të reja ushtarake nga Anadolli. Më 1 korrik arriti në Manastir nga Dardanelet Divizoni IV i nizamëve.
Në shpalljen që oficerët e arratisur publikuan më 21-22 qershor, demaskonin regjimin antikushtetues e çnjerëzor të xhonturqve që po shkatërronte Perandorinë, si dhe “zullumin”, politikën e padrejtësive dhe të terrorit, që ata po ushtronin prej vitesh në Shqipëri. Këto ishin arsyet që ushtarakët e arratisur u solidarizuan me bashkatdhetarët shqiptarë, “të cilët, - siç thuhej në shpallje, - kanë ngritur krye për të treguar atdhetarizmin e tyre dhe vetëmohimin patriotik kundër të gjithë atyre që i kanë sjellë vendit gjithë ato të këqija”. Ushtarakët kërkonin dorëheqjen e menjëhershme të qeverisë, shpërndarjen e parlamentit dhe dekretimin e zgjedhjeve të reja, dërgimin në gjyq të personaliteteve më të larta qeveritare, ushtarake e politike xhonturke, si Ibrahim Hakiu, Mahmut Shefqeti, Said e Rifat Pasha, Talat e Xhavit Beu, si edhe shefi i shtabit të përgjithshëm. Ata deklaruan se pa u plotësuar këto kërkesa nuk do t’i lëshonin armët.
Këto kërkesa të ushtarakëve të arratisur ishin larg programit të kryengritjes shqiptare. Ndryshe nga oficerët e arratisur, kryengritësit shqiptarë, siç kishin vendosur në Kuvendin e Junikut, nuk luftonin si opozita itilafiste për rrëzimin e një “kabineti të keq” dhe për zëvendësimin e tij me një “kabinet të mirë”. Por edhe disa oficerë, pjesëmarrës të lëvizjes opozitare në radhët e ushtrisë, kishin pranuar të përfshihej në programin e tyre edhe një nen i veçantë në të mirë të shqiptarëve, që të parashikonte të paktën njohjen e disa privilegjeve për ta. Mbi këtë bazë në radhët e tyre u bë një debat i ashpër rreth një programi të përbashkët ndërmjet shqiptarëve dhe opozitës ushtarake (ku kishte edhe elementë nacionalistë ekstremë), në të cilin të përfshiheshin edhe kërkesa të tilla si zbatimi i decentralizimit administrativ dhe njohja e autonomisë për shqiptarët. Por drejtuesit e lëvizjes opozitare ushtarake nuk i pranuan kërkesat kombëtare të shqiptarëve.
Ndryshe nga këta ushtarakët shqiptarë ndiqnin “qëllime thjeshtësisht nacionaliste”, shqiptare, dhe ishin në lidhje të ngushtë me krerët e kryengritjes në Shqipërinë e Veriut, si dhe me lëvizjen në krahinat e Toskërisë. Ndërkaq, opozita, megjithëse synonte ta shpëtonte vendin nga sundimi i Komitetit Xhonturk, kërkonte të mbante në këmbë Perandorinë Osmane dhe në kuadër të saj edhe panturkizmin e osmanizmin. Megjithatë, qarqet politike e ushtarake opozitare kërkonin të përfitonin nga kryengritja shqiptare për të rrëzuar nga pushteti xhonturqit.
Edhe qëndrimi i udhëheqjes së kryengritjes shqiptare kundrejt opozitës itilafiste e sidomos ndaj asaj ushtarake ishte nën ndikimin e fuqishëm të dy faktorëve: të gjendjes së keqe materialo-ushtarake e financiare të kryengritësve dhe të zhvillimit të ecurisë së bisedimeve ndërmjet shteteve ballkanike për vendosjen e një aleance politiko-ushtarake që rrezikonte tërësinë e trojeve shqiptare. Në këto kushte edhe kuadrot ushtarakë shqiptarë, nismëtarë të revoltës në radhët e ushtrisë, u detyruan të bashkëpunonin me kundërshtarët e tjerë politikë të xhonturqve, sipas një platforme të kufizuar. Kështu u pranuan vetëm disa lëshime për shqiptarët, siç ishin: të ktheheshin armët e mbledhura; të shpallej amnisti e përgjithshme, e cila do të përfshinte të gjithë të dënuarit politikë e ordinerë të rajoneve të tyre; të mos dërgoheshin shqiptarët në vende të tjera për kryerjen e shërbimit ushtarak; të paguheshin paratë për rregullimin e shtëpive të shkatërruara gjatë operacioneve ushtarake të tanishme dhe të mëparshme; të merreshin anëtarë të komisioneve të pajtimit të gjaqeve edhe vendas; të hapeshin nëpër vende të ndryshme rrugë dhe të ngriheshin shkolla etj.
Rrethet atdhetare shqiptare brenda e jashtë vendit mbajtën një qëndrim kritik kundrejt kësaj marrëveshjeje. Gjithësesi, pika e marrëveshjes për zbatimin e politikës së decentralizimit administrativ të Perandorisë Osmane, e pranuar edhe nga opozita ushtarake turke, kuptohej nga rrethet atdhetare shqiptare si një hap përpara drejt realizimit të autonomisë shqiptare.
Komitetet e fshehta shqiptare punuan për të bindur oficerët turq që të fusnin në programin e tyre edhe kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, ose, të paktën, njohjen e privilegjeve të tyre të kahershme. Këto kërkesa nuk u pranuan nga opozita që vijoi përpjekjet për t’i dhënë fund krizës politike në vend nëpërmjet programit të saj të moderuar. Edhe pas kësaj komitetet shqiptare hynë në bisedime me opozitën ushtarake për të vendosur një program të përbashkët. Por edhe opozita ushtarake, ashtu si lëvizja opozitare, e kryesuar nga itilafistët, ishte kundër autonomisë së Shqipërisë.
Përballë zgjerimit të lëvizjes opozitare në radhët e ushtrisë osmane udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Kosovë dhe në vise të tjera nuk e patën të lehtë që në këto bashkëbisedime të arrinin në pranimin e programit të tyre kombëtar të miratuar në Kuvendin e Junikut.
Ndërkohë, qeveria vazhdoi të merrte masa për të shtypur kryengritjen shqiptare dhe revoltën e ushtarakëve. Emërimi i Xhavit Pashës si komandant i përkohshëm i Korparmatës së 6-të, dëshmonte për vazhdimin nga qeveria të një politike të ashpër.
Të ndodhur përpara një ushtrie osmane prej më shumë se 60 mijë vetash dhe përballë qëndrimesh intransigjente të opozitës, krerët e kryengritjes shqiptare, për të arritur bashkëpunimin e të gjitha forcave kundër qeverisë xhonturke, u tërhoqën përkohësisht nga platforma e miratuar në Junik. Në fund të qershorit ata botuan në gazetën “Ikdam” një deklaratë të nënshkruar ndërmjet të tjerëve edhe nga Riza Gjakova, Hasan Prishtina, Jahja Prizreni, Isa Boletini e të tjerë, e cila ishte hartuar në frymën e kërkesave të opozitës. Pasi theksonin lidhjet e tyre me Perandorinë Osmane dhe me Kalifatin, ata shpallnin se ishin ngritur për të mbrojtur “konstitucionin e vërtetë”, që ishte qëllimi i përbashkët i të gjitha forcave opozitare në Perandorinë Osmane. Në deklaratën e krerëve të kryengritjes së Kosovës thuhej gjithashtu se shqiptarët qenë të detyruar t’u drejtoheshin armëve për shkak të nevojës që kishte vendi për disa ligje, në përputhje me kushtet e veçanta. Me këto ligje nënkuptohej edhe plotësimi i të drejtave kombëtare të shqiptarëve kryengritës. Megjithatë, as ato dhe as kërkesa e autonomisë së Shqipërisë nuk përmendeshin në këtë deklaratë.
Qëndrime të tilla, edhe pse të detyruara nga rrethana e synime të caktuara, mbartnin me vete rrezikun e identifikimit si të lëvizjes opozitare të ushtarakëve shqiptarë, ashtu edhe të kryengritjes së armatosur të shqiptarëve me lëvizjen e përgjithshme opozitare itilafiste.
Komitetet e atdhetarët shqiptarë me të drejtë shprehën shqetësimin se bashkëpunimi sipas kësaj platforme do të bënte që programi itilafist të mbulonte ose të errësonte programin kombëtar të kryengritësve shqiptarë. Për këtë shqetësim bënte fjalë edhe Luigj Gurakuqi, kur shkruante në gazetën “Liri e Shqipërisë” më 10 korrik 1912, se “Mund ta ndihmojmë, në qoftë se na duket mirë, lëvizjen ushtarake që të rrëzojmë armikun e përbashkët..., por duke vënë në krye ... Shqipërinë tonë të fortë e të lirë, me kufi të shquar e me gjuhë e me zakone të njohura e të nderuara”.
Pas deklaratës së udhëheqësve të kryengritjes në Kosovë opozita ushtarake vendosi t’i përkrahte ata dhe të ndikonte mbi repartet ushtarake turke që edhe këto të bashkoheshin me kryengritësit. Por xhonturqit kishin ende forca ushtarake besnike, që u bënë qëndresë të ashpër kryengritësve shqiptarë.

4. SHTRIRJA E KRYENGRITJES NË VILAJETET E TJERA

Zgjerimi i veprimeve luftarake në viset e tjera
Sukseset e kryengritësve në Kosovë i dhanë një shtytje të mëtejshme lëvizjes kombëtare në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, forcuan gatishmërinë e popullsisë së tyre për t’u hedhur në kryengritjen e armatosur.
Një nga vatrat e luftës së armatosur të shqiptarëve kundër regjimit xhonturk u bënë krahinat e Mirditës e të Lezhës. Në Mirditë që në fund të muajit prill kishin filluar sulmet kundër postave të xhandarmërisë. Në fillim të muajit maj zadrimorët dhe mirditasit u ndeshën me forcat osmane, numri i të cilave arrinte në 2 500 veta, që ishin dërguar për zbatimin e reformës në armën e xhandarmërisë në zonën e Mirditës. Luftimet zgjatën pesë ditë dhe u zhvilluan në vijën Vjerdhë-Gomsiqe-Naraç. Ato nuk arritën t’i thyenin kryengritësit, midis të cilëve qe radhitur edhe at Shtjefën Gjeçovi, dhe u detyruan të sprapsen, duke lënë dhjetëra të vrarë e të plagosur.
Shtimi i radhëve të kryengritësve në këto treva krijoi kushtet për të ndërmarrë veprime luftarake të përmasave më të mëdha. Më 11 maj 1912, në mbledhjen e organizuar në fshatin Zejmen, 30 përfaqësues të Bregut të Matit, të Kthellës, të Malësisë së Lezhës e të Mirditës lidhën “Besën Shqiptare” dhe vendosën të sulmonin Lezhën. Por përfaqësuesi konsullor austro-hungarez në Shkodër, Fon Zambaur, i këshilloi kryengritësit (me anën e sekretarit të peshkopit të Shkodrës) që të hiqnin dorë nga sulmi i planifikuar mbi qendrën e krahinës. Ndërkohë, autoritetet osmane dërguan përforcime nga Shkodra, çka e bëri më të vështirë çlirimin e qytetit.
Më 15 qershor, në vendin e quajtur Qafa e Trapit, të besëlidhurit e kësaj treve u përleshën me forca të mëdha osmane, të mbështetura edhe nga artileria. Kryengritësit lanë tetë të vrarë, midis të cilëve edhe dy gra. Forcat armike u tërhoqën me humbje të mëdha në Lezhë, ndërsa kryengritësit u përqendruan në Pëdhanë.
Më 21-22 qershor malësorët e Bregut të Matës u zunë pritë forcave osmane që po shkonin prej Lezhës në Tiranë dhe pas një përpjekjeje që zgjati tri orë i thyen ato. Turqit lanë dhjetëra ushtarë e xhandarë të vrarë e të plagosur, midis tyre edhe katër oficerë. Por edhe nga kryengritësit pati të vrarë e të plagosur.
Pas sukseseve të para kryengritja në këto anë u zgjerua më shumë. Në krye të saj u vu Gjeto Coku e të tjerë, që tani luftonin në një zonë të gjerë nga Kepi i Muzhlit e deri në Shëngjin. Kryengritësit vendosën kontrollin mbi rrugën Tiranë-Shkodër, ndërprenë linjat telegrafike, duke rrezikuar kështu sigurinë e forcave osmane në veri të Shqipërisë.
Ndërkohë u përfshi në kryengritje, në shkallë më të gjerë, grupi i kryengritësve në Shqipërinë e Mesme, i udhëhequr nga Abdi Toptani, që zhvilloi luftime me njësitë turke në Tiranë, në Shijak e në Krujë.
Po në qershor lëvizja e armatosur nisi të shtrihej në zonën e Dibrës, ku nën udhëheqjen e Ismail Strazimirit u ngritën fshatarët e Çidhnës, të Arrasit e të Muhurit. Malësorët e Nëntë Maleve të Dibrës së Epërme dhe të Poshtme thirrën “Kuvendin e Dheut”, te vendi i quajtur Gropa e Ujkut, ku u kërkua largimi i forcave ushtarake dhe i postave të xhandarmërisë, hapja e shkollave shqipe, anulimi i detyrimeve të vergjisë dhe kryerja e shërbimit ushtarak në vend. Ndërkohë, rreth 300 ushtarë osmanë, që ndërmorën një sulm kundër kryengritësve në zonën e Gjurasit, të Homeshit, të Dardhës e të Reçit, u thyen nga fshatarët e këtyre anëve dhe të shpartalluar u detyruan të ktheheshin në Dibër prej nga nuk guxuan të dilnin më.
Dalja në mal e Tajar Tetovës dhe e ushtarakëve të tjerë të bashkuar me të, ndikoi në zgjerimin e lëvizjes kryengritëse në zonën e Dibrës, sidomos në atë të Korçës e të Kolonjës. U vendos një bashkëpunim i grupit të Tajar Tetovës me çetat e Sali Butkës e të Izet Zavalanit dhe u bashkuan me kryengritësit mjaft krerë të tjerë të Jugut.
Ndërkaq kishte filluar riorganizimi i çetave kryengritëse, si dhe krijimi i çetave të reja në jug të vendit, ku vepronin Themistokli Gërmenji?, Sali Butka, Spiro Bellkameni, Memduh Zavalani etj. Ato u përleshën me forcat turke në zonën e Frashërit e të Kolonjës. Çetat merreshin edhe me asgjësimin e elementëve tradhtarë, vegla të xhonturqve. Por në këto treva nuk qenë mënjanuar ende luhatjet e elementëve të moderuar, ku bënte pjesë edhe Myfit Libohova. Këta ngurronin të fillonin luftën e armatosur në shkallë të gjerë. Sali Nivica u bënte thirrje shqiptarëve të Jugut që të kapërcenin qëndrimet pritëse, të bashkoheshin me kryengritjen duke vendosur lidhje me Hasan Prishtinën.

Çlirimi i territoreve të gjera të Kosovës
Porta e Lartë ndërmori masa të reja dhune ndaj popullsisë së pambrojtur e sidomos ndaj familjeve të kryengritësve. Në shpalljen që publikoi më 6 korrik 1912 Fadil Pasha, komandant i Korpusit të 7-të, i cilësoi udhëheqësit e kryengritjes, Hasan Prishtinën, Zejnullah Vuçiternën, Isa Boletinin, Xhemal Prishtinën, Riza Gjakovën, Bajram Currin, Ahmet Gjakovën, Mahmut Zajmin nga Peja, Sali Gjilanin etj., si “tradhtarë” dhe deklaroi se, po të mos dorëzoheshin brenda tri ditëve, do t’u digjeshin kullat, do t’u internoheshin familjet dhe do t’u konfiskoheshin pasuritë.
Terrori qeveritar ishte më i egër sidomos në vatrat më të nxehta të kryengritjes në Shqipëri, në rrethet e Prishtinës, të Mitrovicës dhe të Vuçiternës. Autoritetet osmane arrestuan këtu familjet e udhëheqësve dhe të pjesëmarrësve të thjeshtë të kryengritjes (si atë të Bajram Currit e të tjerë) dhe duke i mbajtur peng synonin t’i përdornin si mjet presioni ndaj tyre. Me vendosjen e gjendjes së jashtëzakonshme dhe ngritjen e gjyqeve të posaçme praktikuan sërish si më 1910 rrahjet publike të njerëzve. Këto masa u bënë shkak për protesta të popullsisë shqiptare sidomos të asaj të qyteteve.
Ndërkohë vazhduan dezertimet në ushtrinë osmane. Më 5 korrik një batalion nuk pranoi të zbatonte urdhrin e komandantit të ushtrisë në Ferizaj për t’u hedhur në luftë kundër Isa Boletinit. Të nesërmen një batalion tjetër nuk pranoi të shkonte në Gjilan. Ushtarët i deklaronin komandës së tyre se ata ishin gati ta mbronin Perandorinë nga armiqtë e jashtëm, por jo të luftonin kundër shqiptarëve.
Në fundin e qershorit kryengritësit, të udhëhequr nga Hasan Prishtina, Isa Boletini, Ahmet Prekazi, Zehnullah Vuçiterna, Xhemal Prishtina etj., u hodhën në sulm në zonën Drenicë-Mitrovicë, Podujevë-Prishtinë. Pas sukseseve të para në rrugën Mitrovicë-Pejë dhe Podujevë-Prishtinë kryengritësit e Shalës, të Llapit e të Gollakut, të mbledhur afër Vuçiternës, lidhën besën për ta çuar luftën deri në fund. Më 28-29 qershor kryengritësit e këtyre rretheve të udhëhequr nga Hasan Prishtina shpartalluan tek Ura e Sitnicës, pranë Mitrovicës, dy batalione ushtarësh osmanë, që u detyruan të tërhiqeshin në Mitrovicë.
Në të njëjtën kohë kryengritësit përballuan në zonën e Boletinit operacionin që ndërmori kundër tyre komanda osmane. Nga data 30 qershor deri më 2 korrik 1912, 4 000 forca turke, të pajisura me artileri, nën komandën e Fadil Pashës rrethuan kullën e Isa Boletinit, përkrah të cilit qenë rreshtuar 1 500 kryengritës. Sulmi mbi kullën filloi më 3 korrik, pas një bombardimi të dendur me artileri. Luftimet vijuan më shumë se dymbëdhjetë orë. Ushtria turke la këtu rreth 100 të vrarë e të plagosur, ndërsa kryengritësit u tërhoqën, një pjesë (nën udhëheqjen e Isa Boletinit) drejt Pazarit të Ri, ndërsa pjesa tjetër drejt Llapit, nga Podujeva.
Më 9 korrik kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, të udhëhequr nga Bajram Curri, rrethuan dhe shpartalluan tri batalione.
Më 10 korrik shqiptarët e Llapit dëbuan xhandarët dhe rrethuan 300 ushtarë e 50 xhandarë të përqendruar në Podujevë. Autoritetet e atjeshme mbetën të veçuara pa asnjë lidhje me qendrën e prefekturës. Kryengritësit zunë gjithashtu pozitat strategjike në drejtim të Prishtinës, prenë lidhjet telefonike midis Ferizajt e Gjakovës, Vuçiternës e Mitrovicës, Ferizajt e Prishtinës dhe Prishtinës e Podujevës.
Një betejë e rreptë u zhvillua më 12 korrik në hyrje të Fushës së Llapit. Forcat osmane u nisën drejt kësaj zone nga dy drejtime për t’i futur kryengritësit në mes dy zjarresh. Fadil Pasha në krye të tetë batalioneve u nis nga Prishtina, ndërsa një kolonë tjetër këmbësorie e shoqëruar me artileri nga Vuçiterna. Forcat kryengritëse, të përbëra nga 2 000 veta, rezistuan në hyrje të Fushës së Llapit për gjashtë orë në një betejë të pabarabartë dhe të përgjakshme, në të cilën ushtria la 56 të vrarë e 60 të plagosur. Pas kësaj artileria osmane filloi të qëllonte dhe të shkatërronte fshatrat e pambrojtura.
Ndërkohë popullsia shqiptare e qytetit të Prishtinës u grumbullua para prefekturës dhe kërkoi ndërprerjen e menjëhershme të veprimeve luftarake. Ajo i paralajmëroi autoritetet turke se do të bashkohej me kryengritësit nëse, nuk ndërpritej terrori. Edhe banorët e Mitrovicës, të Pazarit të Ri e të Vuçiternës i mbyllën pazaret. Në telegramet që popullsia e Prishtinës dhe e Mitrovicës i dërgoi sulltanit e senatit, kërkohej dorëheqja e qeverisë, shpërndarja e parlamentit dhe shpallja e zgjedhjeve të rregullta. Në Mitrovicë populli i shpalli të pushuar nga puna zëvendësprokurorin, komisarin e policisë dhe disa punonjës të tjerë të urryer. Fitore të rëndësishme në luftën kundër sunduesve osmanë arriti grupi i zonës Gjilan-Prizren dhe Lumë-Tetovë, i udhëhequr nga Idriz Seferi, Islam Spahiu, Mehmet pashë Deralla etj. Në gjysmën e parë të korrikut, pasi kishin shpartalluar repartet xhonturke të strukura nëpër qytete, ata kishin çliruar krahina të tëra në trevën juglindore të Kosovës.
Ndërkohë forcat kryengritëse, nën komandën e Bajram Currit, i shkaktuan ushtrisë turke në Has humbje të rënda, rreth 300 të vrarë e të plagosur dhe shumë ushtarë të zënë robër. Pas një përleshjeje të shkurtër në Qafën e Prushit, 250 ushtarë e 5 oficerë u dorëzuan me të gjitha armatimet. Kryengritësit shtinë në dorë 800 pushkë. Prej këtej forcat kryengritëse marshuan drejt Gjakovës dhe e rrethuan qytetin për herë të dytë. Më 13 korrik kryengritësit, të drejtuar nga Bajram Curri, Riza Beu (Kryeziu) dhe Mahmut Zajmi, u futën në lagjet e jashtme të qytetit të Gjakovës.
Sukseset e kryengritësve, si dhe turbullirat në Prishtinë, në Mitrovicë, në Vuçiternë, në Pazar të Ri dhe në qytete të tjera, e nxitën të vepronte edhe opozitën ushtarake. Oficerët e shtabit të Divizionit I të nizamëve në Gjakovë hynë në bisedime me kryengritësit për të ndërprerë luftimet. Më 15 korrik, pas arritjes së marrëveshjes, në emër të ushtrisë e të popullsisë iu përcoll telegrafisht sulltanit dhe komandës së lartë kërkesa për dorëheqjen pa vonesë të qeverisë, për shpërndarjen e parlamentit e të Komitetit xhonturk, për shpalljen e zgjedhjeve të reja, si dhe për ndërprerjen e operacioneve ushtarake kundër kryengritësve. Sulltanit iu dërgua një telegram tjetër me po këtë përmbajtje dhe me nënshkrimet e 78 oficerëve e përfaqësuesve të parisë. Me kryengritësit u bashkuan edhe oficerët e divizioneve të Mitrovicës, të Selanikut, të Manastirit, të Shkupit dhe të Edrenesë. Në telegramet me të njëjtën përmbajtje që i dërguan Stambollit ata e paralajmëruan se, në rast se nuk plotësoheshin kërkesat e tyre, do të marshonin me ushtri drejt kryeqytetit.
Më 17 korrik kryengritësit hynë në Gjakovë pa ndeshur ndonjë qëndresë. Një pjesë e mirë e oficerëve dhe e ushtarëve u bashkuan me ta për t’u hedhur më pas bashkërisht drejt Prishtinës.
Prishtina u bë në ato ditë të korrikut qendër e tubimeve të parisë shqiptare nga Gjilani, Presheva, Vuçiterna dhe nga Mitrovica. Këtu qenë ftuar edhe përfaqësues nga Pazari i Ri, Prizreni, Peja, Gjakova dhe nga Rozhaja. Prej këtej paria e Kosovës i dërgoi sulltanit e senatit kërkesën për ndërrimin e ministrave, shpërndarjen e parlamentit dhe shpalljen e zgjedhjeve të reja. Ky tubim shënon hapin e parë që paria qytetare bëri për të përkrahur kryengritjen. Stambollit iu deklarua që, në rast se kërkesat e tyre nuk do të plotësoheshin, ata do të bashkoheshin me kryengritjen e armatosur.
Ndërkaq u shtuan veprimet luftarake të kryengritësve edhe në viset e tjera të Shqipërisë. Në fillim të muajit korrik kryengritësit elbasanas dogjën prefekturën dhe prenë rrugën që lidhte Elbasanin me Tiranën. Më 4 korrik kryengritësit morën Krujën e mbrojtur nga 600 ushtarë. Garnizoni u detyrua të mbyllej në kështjellën e qytetit. Në të njëjtën kohë grupe të tjera kryengritësish hynë në Shijak, ku shtinë në dorë depon e municioneve. Kavaja ishte e rrethuar nga forcat kryengritëse. Komanda osmane, me qëllim që të rimerrte Krujën, dërgoi katër batalione (rreth 3 000 forca) nga Shkodra dhe tri batalione nga Tirana, të pajisura me artileri. Pas përpjekjeve të ashpra, që u zhvilluan më 8 korrik, kryengritësit, përballë epërsisë së armikut, u detyruan ta lënë qytetin (Krujën).
Po në këtë kohë gjallërohet lëvizja e çetave të armatosura po merrte hov edhe në viset e Jugut. Në korrik vepronte në rrethet e Gjirokastrës çeta e studentëve shqiptarë të Selanikut e të qendrave të tjera, që ishte formuar me nismën e Salih Gjukës, me të cilin u bashkua edhe Dervish Hima, duke u vënë në krye të saj. Çeta prej rreth 40 vetash zbarkoi në fillim të korrikut nga Korfuzi në Ksamil, hyri në lidhje me çetat e tjera të Shqipërisë së Jugut dhe zhvilloi në këto vise një veprimtari të gjerë politike e ushtarake në të mirë të kryengritjes shqiptare. Në fillim të korrikut katërmbëdhjetë atdhetarë nga qyteti i Korçës dolën në mal për t’u bashkuar me kryengritësit. Çetat e këtij rajoni hynë në bashkëpunim me forcat e Tajar Tetovës. Ato goditën në Kolonjë ushtrinë e komanduar nga Dajlan bej Qafëzezi, që ishte vënë në shërbim të autoriteteve. Atij i shkuan në ndihmë 500 forca qeveritare nga Korça. Luftimet e Kolonjës zgjatën disa orë. Pas saj çetat u tërhoqën në anët e Skraparit.
Ndërkohë kryengritësit kosovarë po përgatisnin sulmin për çlirimin e qyteteve të këtij vilajeti.

Ndryshimi i kabinetit në Stamboll.
Çlirimi i qyteteve
Megjithëse u ndodhën përballë një ushtrie të shumtë, të përqendruar në vilajetin e Kosovës, kryengritësit arritën të çlironin krahina të tëra, ku nuk ndihej më pushteti xhonturk. Kryengritja shqiptare e futi Portën e Lartë dhe pallatin sulltanor në një krizë të rëndë. Të gjitha masat që mori qeveria për shtypjen e kryengritjes së armatosur të shqiptarëve, nuk dhanë ndonjë përfundim. Opozita kundërqeveritare në ushtri, duke përfituar nga kryengritja shqiptare, shtoi ndikimin e saj në repartet ushtarake osmane në Shqipëri dhe përgjithësisht në Rumeli. Parlamenti e qeveria xhonturke ishin të detyruar të merreshin pothuajse çdo ditë me çështjen shqiptare, çështje të cilën ata e kishin mohuar deri atëherë dhe që në fund të fundit nuk mund ta zgjidhnin.
Në këto rrethana dhe kur vazhdonte ende lufta me Italinë, qeveria xhonturke u detyrua të jepte dorëheqjen më 17 korrik 1912. Ministri i Luftës, Mahmut Shefqet pasha, duke qenë i pafuqishëm të rivendoste rregullin në ushtri, dha i pari dorëheqjen. Shembullin e tij e ndoqi i gjithë kabineti i Said Pashës.
Udhëheqësit e kryengritjes në Kosovë, si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini e të tjerë, përshëndetën formimin e qeverisë së re, por kërkuan shpërndarjen e parlamentit. Ata shpresonin se qeveria e re do të vinte në jetë kushtetutën dhe do të respektonte të drejtat e popullit shqiptar.
Ismail Qemali u shkruante nga Korfuzi komiteteve të Shqipërisë së Jugut se kishte shpresa që me kabinetin e ri të fitoheshin të drejtat kombëtare. Por në të njëjtën kohë ai porosiste që, duke u nisur nga “provat e hidhura të deritashme, duhet të mbajmë një qëndrim të rezervuar” kundrejt këtyre ndërrimeve. “Ju atje, - këshillonte ai, - duhet të jeni gati gjithmonë dhe të jeni gati për sakrifica më shumë se në çdo kohë”.
Edhe shtypi shqiptar, si gazeta “Dielli” e të tjera organe, i paralajmëronin kryengritësit që të hapnin sytë e të mos gënjeheshin me premtime të thata nga qeveria e re.
Qeveria e re, e përbërë nga përkrahës të itilafistëve e të opozitës ushtarake dhe e kryesuar nga Ahmet Muhtar pasha, premtoi se do të zbatonte kushtetutën dhe do të anulonte ligjet që ishin në kundërshtim me të. Si detyrë të parë ajo përcaktoi marrjen e masave për të qetësuar gjendjen në Shqipëri që t’i jepej fund kryengritjes shqiptare.
Ndërkohë forcat kryengritëse në Kosovë u hodhën në sulm për çlirimin e qyteteve. Pasi kishin çliruar Gjakovën më 17 korrik, kryengritësit, të udhëhequr nga Hasan Prishtina e Bajram Curri, iu drejtuan Prishtinës. Qytetarët e Prishtinës, me një aksion të shpejtë, të përkrahur edhe nga xhandarët e vendit dhe nga një pjesë e ushtrisë, rrethuan zyrën e telegrafës dhe e detyruan komandantin osman që të hiqte dorë nga qëndresa. Kështu, kryengritësit hynë në Prishtinë pa luftë dhe e çliruan atë më 21 korrik.
Më 22 korrik forcat e Mitrovicës çliruan Pazarin e Ri. Autoritetet civile e ushtarake të qytetit u bashkuan me kryengritësit. Banorët shqiptarë të Senicës, të Novi Varoshit, të Akovës, të Prepoljes, të Plevljes, të Tërgovishtës, të Beranës dhe të Kolashinit hynë në lidhje me Isa Boletinin. Po më 22 korrik u solidarizuan me kryengritësit edhe forcat qeveritare që ndodheshin në Prizren.
Nga Pazari i Ri forcat e komanduara nga Isa Boletini, rreth 6 000 veta, u drejtuan për në Mitrovicë. Qyteti, pas bisedimeve të nënprefektit me Isa Boletinin, u dorëzua pa luftë më 27 korrik 1912. Pas Mitrovicës u çliruan edhe Vuçiterna e Ferizaj. Që këtej kryengritësit marshuan drejt Prishtinës për t’u bashkuar me forcat e Bajram Currit.
Edhe popullsia e qytetit të Pejës, e udhëhequr nga krerë të zejtarëve dhe të tregtarëve të vegjël, në mbledhjen e datës 27 korrik vendosi të bashkohej me kryengritjen. Mytesarifi, i pafuqishëm përballë revoltës popullore, nuk veproi dhe e tërhoqi ushtrinë në kazerma. Në këto kushte edhe bejlerët e Pejës shpejtuan që të bashkoheshin me forcat kryengritëse të grumbulluara në Prishtinë. Në mbarim të korrikut rreth 1 700 pejanë të armatosur u nisën së bashku me krerët e tyre për në Fushë-Kosovë.
Afër 30 000 kryengritës, me gjithë mungesën e ushqimeve, të veshmbathjeve e sidomos të materialeve luftarake, po marshonin në të gjitha anët e Kosovës, edhe pse kishin përballë rreth 70 000 ushtarë osmanë, të armatosur mirë dhe të përforcuar me reparte artilerie e kalorësie. Kryengritësit kudo ku hynë u pritën me gëzim të madh nga popullsia vendase. Me të hyrë në qytete, ata lironin të burgosurit dhe dëbonin funksionarët e urryer nga populli.
Në viset juglindore të Kosovës, rreth 2 000 kryengritës të drejtuar nga Idriz Seferi e Bejtullah Aga, pas vendimit që morën në kuvendin e organizuar në Pozharan, nisën sulmin mbi qytetin e Gjilanit, dhe e çliruan atë. Kryengritësit e kësaj treve ishin të gatshëm të marshonin drejt Kaçanikut e Shkupit. Më 27 korrik forcat kryengritëse çliruan Bujanovcin, ku vendosën rendin dhe qetësinë. Që këtej Idriz Seferi, i shoqëruar nga 70 kryengritës, u nis më 29 korrik për në Prishtinë.
Pas sukseseve që arritën forcat kryengritëse kundër ushtrisë osmane dhe pas çlirimit të një pjese të mirë të qyteteve, në Kosovë për një kohë u ndërprenë veprimet luftarake. Repartet ushtarake osmane u tërhoqën kudo në kazerma. Organet administrative xhonturke po ua lëshonin vendin udhëheqësve radikalë të kryengritjes, të cilët formuan këshillat lokalë. Këta këshilla në shumë vende morën në dorë ruajtjen e rendit dhe detyra të tjera. Në të vërtetë ata duhej të luanin rolin e organeve të pushtetit të ri shqiptar që kishte dalë nga kryengritja e armatosur. Një kujdes të veçantë këto organizma i kushtuan edhe mbrojtjes së popullsisë serbe.
Ndërkaq në Kosovë, që ishte vatra kryesore e lëvizjes, lindën vështirësi për furnizimin dhe për mbajtjen me ushqime të kryengritësve, numri i të cilëve ishte tani shumë i madh. Ndihmat e siguruara nga jashtë ishin të pamjaftueshme.

5. MARRËVESHJA SHQIPTARO-TURKE

Parashtrimi i kërkesave kombëtare të shqiptarëve
Më 22 korrik u formua qeveria e re me kundërshtarë të xhonturqve, e kryesuar nga Ahmet Myftar pasha. Ajo urdhëroi të ndërpriteshin veprimet luftarake në Shqipëri dhe vendosi të dërgonte në Kosovë një komision qeveritar për të biseduar me kryengritësit.
Rretheve atdhetare shqiptare u dolën tani dy detyra të ngutshme për fatet e lëvizjes kombëtare. Detyra e parë ishte të shkëputeshin nga programi itilafist dhe t’i paraqitnin komisionit kërkesat për autonominë territoriale-administrative të Shqipërisë. Detyra tjetër ishte që, në bisedimet me komisionin, të përfaqësoheshin të gjitha krahinat e vendit e që me qeverinë turke të arrihej një marrëveshje për gjithë Shqipërinë dhe në emër të kombit shqiptar.
Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi, të cilët ndodheshin në këtë kohë jashtë, u shkruanin ato ditë atdhetarëve të Shqipërisë së Mesme: “ ... Të mos gënjehemi edhe njëherë tjetër, por të mbajmë vendet që kemi, të forcohemi e të lidhemi me njëri-tjetrin e të ngulim këmbë, që t’u jepen katër vilajeteve ato 12 pikat që kishim kërkuar vjet nga ana e malësorëve”, më poshtë i porositnin: “...duhet nga të gjitha anët e Shqipërisë të dërgohen njerëz në Kosovë që të rrëfejnë se si me armë, me mendime, si me kërkime jemi të gjithë shqiptarë të pandarë”.
Pas çlirimit të Prishtinës, Hasan Prishtina njoftoi telegrafisht deputetët shqiptarë në Stamboll për këtë sukses të madh të kryengritësve. Ai njoftonte gjithashtu, se atje ishte vendosur pushteti i shqiptarëve dhe shpresonte që së shpejti do të themelohej edhe parlamenti shqiptar. Duke parashikuar pengesat nga qeveritarët e rinj të Stambollit, në të cilat do të ndeshte programi i miratuar në Kuvendin e Junikut, Hasan Prishtina shpejtonte të shpallte synimet politike të kryengritjes shqiptare. Deklarata e tij dëshironte ta vinte qeverinë itilafiste para faktit të kryer.
Por krerët shqiptarë, të grumbulluar në Prishtinë, nuk kishin të njëjtin mendim lidhur me të ardhmen e Shqipërisë. Ata qenë ndarë në dy grupime, njëri nga të cilët përbëhej nga udhëheqësit kryesorë të kryengritjes, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Riza Beu, Jahja Efendiu dhe Musa Efendiu nga Prizreni. Ndërsa grupimi tjetër përbëhej nga përfaqësues të moderuar të Lëvizjes Kombëtare dhe nga disa elementë turkomanë të qyteteve, si edhe nga katër pjesëtarë të kombësisë serbe. Të dy grupimet dolën me kërkesa të veçanta para komisionit qeveritar të ardhur nga Stambolli.
Në muajin korrik iu dërgua nga Prishtina qeverisë osmane platforma e udhëheqësve kryesorë e më të përparuar të lëvizjes shqiptare për t’i njohur Shqipërisë të drejtat e një province autonome. Në këtë platformë parashtroheshin këto kërkesa: kryerja e shërbimit ushtarak në Shqipëri, me përjashtim të rasteve të luftës; arsimi në gjuhën shqipe e përdorimi i alfabetit latin; mosndërhyrja e qeverisë në shkollat private, si dhe masa të nevojshme për përhapjen e arsimit në Shqipëri; vendosja në administratë e nëpunësve që dinin gjuhën e vendit; ligje të posaçme në dobi të krahinave malore për të lehtësuar detyrimet e popullsisë së varfër; zbatimi i vendimeve të marra në mbledhjen e këshillit të përgjithshëm të vilajetit; vendosja e një kontrolli për plotësimin e të gjitha kërkesave të parashtruara.
Përveç këtyre, përfshiheshin edhe masa të tjera, të cilat synonin të plotësonin ato kërkesa që kishin qenë shkak i drejtpërdrejtë i shpërthimit të kryengritjes, siç ishin: kthimi i armëve të marra me forcë, zhdëmtimi i pronarëve të dëmtuar nga operacionet ushtarake, ndërtimi i rrugëve kombëtare e krahinore, mbështetja e zhvillimit të bujqësisë përmes kredive të dhëna nga një bankë bujqësore që do të krijohej, shlyerja e taksave dhe e tatimeve të caktuara nga qeveria deri ditën që gjendja ekonomike e vendit të përmirësohej, si dhe caktimi i një pjese të të ardhurave të buxhetit për nevojat lokale.
Grupi tjetër i udhëheqësve të kryengritjes shtroi këto kërkesa: të shpërndahej parlamenti brenda 48 orëve, përndryshe do të sulmohej Shkupi; të kishte liri për mbajtjen e armëve; shqiptarët ta kryenin shërbimin ushtarak në pjesën evropiane të Perandorisë; të hapeshin shkolla në marrëveshje me organet shtetërore; të emëroheshin brenda mundësive në administratën e këtyre viseve nëpunës shqiptarë; të nxirreshin para gjyqit ministrat xhonturq; të shpallej amnisti për të dënuarit politikë; t’i kushtohej kujdes i madh bujqësisë e komunikacionit; të hidhej poshtë ideja për ndarjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Me gjithë karakterin e moderuar të këtyre kërkesave, që ishin larg programit autonomist të kryengritjes, komisioni qeveritar nuk i pranoi.
Ndërkohë udhëheqësit e kryengritjes në Shqipërinë e Jugut më 23 korrik u mblodhën në Sinjë të Beratit, ku miratuan një memorandum prej 12 pikash, të ngjashëm me atë të Greçës. Memorandumi, i nënshkruar nga dyzet e nëntë drejtues kryesorë të forcave kryengritëse në Jug, iu parashtrua më 29 korrik vezirit të madh. Kryengritësit e Shqipërisë së Jugut kërkonin: njohjen e kombit shqiptar; krijimin e një administrate vendase për të gjithë Shqipërinë, në të cilën sulltani të caktonte një inspektor për të kontrolluar zbatimin e ligjeve; garanci, brenda këtij kuadri, për zbatimin e kushtetutës, të zakoneve dhe të traditave të popullsisë; të drejtën për të mësuar në gjuhën amtare dhe lirinë për të çelur shkolla shqipe; pranimin si gjuhë zyrtare të turqishtes, por krahas saj të përdorej edhe shqipja. Veç këtyre kërkohej të shpërndahej parlamenti, të zhvilloheshin zgjedhje të lira, një pjesë e të ardhurave të përdorej për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë, t’i ktheheshin popullsisë armët e konfiskuara e të tjera.
Përkujtesa përmbante në thelb kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, e cila, ndonëse nuk ishte shprehur fjalë për fjalë, nënkuptohej me kërkesën e krijimit të një administrate shqiptare (vendase) që do të ishte e njëjtë për gjithë Shqipërinë, që do të përfshinte katër vilajetet shqiptare.
Edhe Komiteti revolucionar i Vlorës parashtroi 13 kërkesa të ngjashme me ato të Memorandumit të Greçës, me të cilat mendonte të shkohej në bisedimet me qeverinë e re. Në to përfshiheshin: liri e plotë për mësimin e gjuhës shqipe dhe për hapjen e shkollave publike e private; të gjitha të drejtat për shqiptarët si ato që kishin siguruar edhe popujt e tjerë; respektimi i të gjitha zakoneve shqiptare, që nuk ishin në kundërshtim me kushtetutën; zgjedhje të lira dhe numri i deputetëve në përpjesëtim me numrin e popullsisë; qeverisja e Shqipërisë sipas parimit të decentralizimit të administratës në shkallë perandorie; emërimi si vali i një njeriu që njihte zakonet e vendit dhe gjuhën shqipe; emërimi në gjyqe e në polici vetëm i shqiptarëve; caktimi i një inspektori për kontrollin e punës së nëpunësve; njohja e gjuhës shqipe në Shqipëri si gjuhë zyrtare; shërbimi ushtarak në vend; shpenzimi i të ardhurave të vendit për nevoja lokale; krijimi nga kuvendi i buxhetit të vilajetit dhe kontrolli nga ai i shpenzimit të mjeteve financiare; dëmshpërblimi për shtëpitë e rrënuara nga ushtria; kthimi i armëve popullsisë.
Këto kërkesa, sipas hartuesve të tyre, do t’u siguronin shqiptarëve “një farë ekzistence si politikisht, ashtu dhe financiarisht” dhe do t’u hapnin “rrugën e përparimit e të qytetërimit”. Autorët e këtyre kërkesave theksonin gjithashtu se ato ishin në pajtim me kushtetutën. Pranimin e tyre atdhetarët vlonjatë e shikonin si kusht që vetë Turqia të shpëtonte ekzistencën e saj, ndërsa Shqipëria të siguronte një jetë të lumtur e të qetë.
Kundërshtimet e Syrja Vlorës ndaj kësaj përkujtese, siç thekson zëvendëskonsulli austro-hungarez në Vlorë, nuk u pranuan nga pjesëmarrësit e tjerë të mbledhjes.
Kërkesat e parashtruara nga përfaqësuesit e viseve të ndryshme të Shqipërisë dëshmonin se shqiptarët, pa dallime krahinore, ishin të bashkuar rreth një programi kombëtar, thelbin e të cilit e përbënte autonomia e Shqipërisë. Këto akte tregojnë gjithashtu se udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e të kryengritjes shqiptare do të shkonin në bisedimet me përfaqësuesit e qeverisë turke duke pasur si bazë programin e autonomisë së Shqipërisë.

Bisedimet shqiptaro-turke
Sukseset e kryengritjes shqiptare e çuan Perandorinë Osmane drejt fundit të saj. Ato shkaktuan shqetësime në qarqet drejtuese politike të vendeve ballkanike dhe të Evropës. Fuqitë e Mëdha i shqetësonte fakti se përmbushja e kërkesave të kryengritësve shqiptarë mund të çonte në prishjen e status quo-së dhe të ekuilibrit të forcave në Ballkan e në Evropë dhe do të përshpejtonte afrimin e një konflikti të armatosur të përmasave botërore. Nga ana tjetër, shtetet ballkanike, e shikonin dobësimin e Perandorisë Osmane si një mundësi për të arritur synimet e tyre të përcaktuara tashmë në marrëveshjet e nënshkruara në kuadër të Aleancës Ballkanike. Në këtë kohë ata po hartonin planet konkrete për fillimin e veprimeve ushtarake kundër Perandorisë Osmane, ndërsa formimin e një Shqipërie autonome e shihnin si pengesë për realizimin e këtyre planeve.
Komisioni qeveritar mbërriti në Shkup më 27 korrik. Ai përbëhej nga Sulejman Pasha, Danish Efendiu dhe Avni bej Gjilani. Po në këtë ditë u mblodhën në Prishtinë udhëheqësit e kryengritjes që në fillim kërkuan prej tij shpërndarjen e parlamentit. Komisioni nuk e pranoi këtë kërkesë, duke e quajtur antikushtetuese. Si rrjedhim, bisedimet u ndërprenë dhe më 29 korrik udhëheqësit e kryengritjes i dërguan Stambollit nga Prishtina një ultimatum, ku thuhej: “Në qoftë se shpërndarja e parlamentit nuk bëhet brenda dyzet e tetë orëve, do të vazhdojmë marshimin”. I tronditur nga ky paralajmërim, Veziri i Madh njoftoi krerët shqiptarë që të prisnin për t’i vijuar bashkëfjalimet me Ibrahim Pashën, i cili ishte vënë në krye të delegacionit.
Në këto rrethana u bë edhe më e domosdoshme që të gjitha forcat politike shqiptare dhe udhëheqësit e kryengritjes në Veri e në Jug të dilnin me një qëndrim të përbashkët. Më 30 korrik udhëheqësit radikalë të kryengritjes me Hasan Prishtinën në krye lëshuan thirrjen me titullin “Vllazën të dashtun” dhe të nënshkruar nga “Atdhetarët e vërtetë të Kosovës”. Në këtë dokument u bëhej thirrje qarqeve atdhetare të të katër vilajeteve që të dërgonin përfaqësuesit e tyre, “njërëz atdhetarë e me randësi”, në një mbledhje, ku do të vendosej për të drejtat e kërkesat që do t’i paraqiteshin komisionit qeveritar në emër të të gjithë Shqipërisë.
Thirrja u përkrah nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi, të cilët porositën menjëherë komitetet e Shqipërisë së Mesme që të nisnin në Kosovë përfaqësues nga të gjitha krahinat. Ata theksonin se shqiptarët duhej të bashkoheshin rreth programit kombëtar për të fituar autonominë territoriale-administrative.
Qeveria e re turke nuk mundte t’i qetësonte me mjete të tjera shqiptarët që ishin ngritur me armë në dorë për të kërkuar lirinë e atdheut, prandaj ishte e detyruar të ulej e të bisedonte me ta.
Në këto rrethana, udhëheqja e kryengritjes në Kosovë, ku parashikoheshin të zhvilloheshin bisedimet, e quajti të nevojshme të shkëputej plotësisht dhe sa më shpejt nga programi i përbashkët itilafist i lëvizjes opozitare dhe të parashtronte zyrtarisht kërkesat e miratuara në Junik për sigurimin e autonomisë territoriale-administrative. Detyrë tjetër e saj ishte të merrte masat që në këto bisedime të përfaqësoheshin të gjitha viset e banuara nga shqiptarët. I ndërgjegjshëm për domosdoshmërinë e plotësimit të tyre, Hasan Prishtina u bëri thirrje komiteteve shqiptare që të përfaqësoheshin në bisedimet shqiptaro-turke.
Më 1 gusht Ibrahim Pasha, që sapo kishte arritur në Prishtinë, rifilloi këtu bisedimet me udhëheqësit e kryengritjes. Në radhët e tyre, krahas krahut radikal, bënin pjesë edhe elementë të moderuar e të lëkundur si edhe elementë me bindje turkomane. Madje, ky grup kishte një peshë jo të vogël midis përfaqësuesve të kryengritjes. Qysh në fillim të bisedimeve Hasan Prishtina në fjalën që mbajti para Komisionit qeveritar dënoi ashpër barbarizmat e xhonturqve dhe parashtroi këto kërkesa: të njiheshin zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë; autoritetet civile e ushtarake të ishin të kombësisë shqiptare; ushtria shqiptare të shërbente në vend dhe të komandohej nga oficerë shqiptarë; shqipja të ishte gjuhë zyrtare në Shqipëri.
Ibrahim Pasha i quajti këto kërkesa të papranueshme dhe si një hap për t’u shkëputur nga Perandoria Osmane. Në këto kushte mbledhja u shpërnda pa arritur ndonjë përfundim. U pranua vetëm shpërndarja e parlamentit, që më parë ishte shpallur si një kërkesë antikushtetuese.
Përpjekjet që Ibrahim Pasha bëri për ta trajtuar Kryengritjen e Përgjithshme të vitit 1912 si një lëvizje lokale, që i përkiste vetëm Kosovës, dështoi përballë këmbënguljes së Hasan Prishtinës e Bajram Currit në kërkesat e përgjithshme kombëtare. Megjithatë kjo platformë kombëtare nuk u përkrah nga elementët e lëkundur dhe u kundërshtua hapur nga elementët turkomanë, të Prishtinës. Përfaqësuesit e krahinave të tjera nuk kishin arritur ende. Ndërkaq Ibrahim Pasha punoi për të përçarë udhëheqjen e kryengritjes, për ta bindur atë se kërkesa për autonomi ishte e rrezikshme për fatet e trojeve shqiptare dhe për vetë fatet e kombit shqiptar, në një kohë kur Aleanca Ballkanike po kristalizohej dhe po bëhej gati të fillonte veprimet ushtarake. Një propagandë e tillë i bëri të lëkundet jo vetëm Riza bej Gjakovën, por edhe Isa Boletinin. Për të përçarë udhëheqjen e kryengritësve, punonte në mënyrë të ethshme edhe agjentura serbe.
Për t’iu shmangur ndikimit të elementëve turkomanë të Prishtinës në ecurinë e bisedimeve, udhëheqësit e kryengritjes u zhvendosën më 4 gusht në Ferizaj. Ata deklaruan me këtë rast se qendra e mbledhjeve tradicionale të shqiptarëve nuk është Prishtina, por Ferizaj. Në të njëjtën kohë Hasan Prishtina përsëriti thirrjen që i drejtohej gjithë krahinave të Shqipërisë që të dërgonin përfaqësuesit e tyre në kuvendin mbarëshqiptar që mendohej të mblidhej atje.
Më 5 gusht qeveria e shpërndau parlamentin. Duke u ndodhur në një gjendje të vështirë, veçanërisht për shkak të mungesës së një qëndrimi të njësuar rreth platformës më të përparuar kombëtare, që i ishte paraqitur palës turke, Hasan Prishtina dhe krerë të tjerë të kryengritjes për të mënjanuar përçarjen në udhëheqjen shqiptare, paraqiti një program tjetër kërkesash, më të moderuar, i cili do të ishte më i pranueshëm edhe për Portën e Lartë. Kjo parashtresë, e njohur me emrin “Katërmbëdhjetë pikat e Hasan Prishtinës”, u miratua nga përfaqësuesit e kryengritjes shqiptare në kuvendin e mbajtur në Ferizaj me 6 gusht dhe iu paraqit palës turke.
Në këtë hap të detyruar të udhëheqjes së kryengritjes (që shënonte një tërheqje nga vendimet e Kuvendit të Junikut) ushtroi ndikimin e vet të fuqishëm edhe gjendja e acaruar ndërkombëtare (ishte në përfundim e sipër Aleanca Ballkanike), që po e çonte këtë gadishull drejt një lufte me pasoja të rënda edhe për Shqipërinë. Madje Mali i Zi kishte filluar në këtë kohë veprimet e veçanta luftarake në Veriun e Shqipërisë.
Në këto rrethana udhëheqja e kryengritjes e pa të arsyeshme që të arrihej sa më shpejt një marrëveshje me qeverinë turke, e cila t’i siguronte Shqipërisë të drejta sa më të gjera kombëtare, t’i hapte rrugën kthimit të saj në të ardhmen në një provincë autonome dhe në këtë mënyrë të çliroheshin forcat e saj njerëzore për t’iu kundërvënë agresorëve ballkanas që po përgatisnin sulmin mbi territoret shqiptare.
Në parashtesën prej 14 pikash të Hasan Prishtinës kërkohej t’i njiheshin Shqipërisë të drejta të gjera kombëtare siç ishin: emërimi në Shqipëri i nëpunësve të aftë që njihnin gjuhën dhe zakonet e vendit; kryerja e shërbimit ushtarak në Shqipëri e në Maqedoni, me përjashtim të kohës së luftës; zbatimi i ligjit të maleve për krahina të caktuara; armatosja e shqiptarëve me armë moderne; hapja e shkollave reale e bujqësore, në programet e të cilave do të përfshihej edhe mësimi i gjuhës së vendit; lejimi për hapjen e shkollave private në Shqipëri; hapja e shkollave teologjike moderne në përputhje me nevojat e vendit; mësimi i gjuhës së vendit në shkollat fillore, qytetëse dhe në gjimnazet; zhvillimi i tregtisë, i bujqësisë, i punëve botore dhe ndërtimi i hekurudhave; zbatimi i organizimit të krahinave, ruajtja e zakoneve dhe e traditave të vendit; shpallja e faljes së përgjithshme për të gjithë pjesëmarrësit e lëvizjes kundërqeveritare; zhdëmtimi i shtëpive të djegura e të shkatërruara; nxjerrja në gjyq e pjesëtarëve të kabinetit të Haki e Said Pashës.
Hasan Prishtina e paraqiti këtë program në emër të të gjithë Shqipërisë, duke pasur edhe autorizimet e lëshuara nga komitetet e Shqipërisë së Mesme dhe më pas të Jugut. 14 pikat iu bënë të njohura edhe përfaqësuesve të popullsisë serbe të cilët morën pjesë në këtë kuvend, pavarësisht se ato i nënshtroheshin politikës së Beogradit.
Kërkesat e paraqitura nga udhëheqja shqiptare ishin një hap prapa në krahasim me programin autonomist të Greçës e të Junikut, megjithatë plotësimi i tyre do të shënonte pa dyshim një hap të rëndësishëm drejt autonomisë.
Programi prej 14 pikash iu dorëzua komisionit qeveritar më 9 gusht, duke i deklaruar atij që, në rast se brenda dy ditëve ky program nuk do të pranohej, atëherë forcat kryengritëse do të marshonin drejt qendrës së vilajetit, Shkupit.
Kryengritësit e trevave të tjera dhe komitetet e tyre mbështetën kërkesat e paraqitura nga Hasan Prishtina. Komiteti i Elbasanit deklaroi në emër të njëmijë kryengritësve të mbledhur në Kryezjarr, më 10 gusht, se ata bashkoheshin me kërkesat e paraqitura nga Hasan Prishtina; ai i përcolli udhëheqjes së kryengritjes në Kosovë këtë njoftim telegrafik: “Të drejtat tona kombëtare e të ligjshme ia kena shpjegue shkëlqesis’ së tij Hasan bej Vuçiternit, ish-deputet i Prishtinës dhe e kena autorizue atë me folë ose me shkrue në emën të komitetit t’Elbasanit. Lutemi ta pranoni me këtë cilësi e të na lajmoni”. Ndërsa vendimi i Komitetit të Krujës për zgjedhjen e Abdi bej Toptanit dhe të Mustafa Asimit (Kruja) si përfaqësues të tyre në bisedimet me komisionin qeveritar erdhi me shumë vonesë. Ndërkohë krerët shqiptarë të Shqipërisë së Jugut, pasi morën njoftim me anën e Komitetit të Krujës për thirrjen e kuvendit mbarëshqiptar në Ferizaj, organizuan më 7 gusht mbledhjen e tyre në Fier, ku merrnin pjesë Ismail Qemali, Ymer pashë Vrioni, Aziz pashë Vrioni, kolonel Ismail Haki Tatzati, Izet bej Zavalani dhe të tjerë. Nga mbledhja iu dërgua Hasan Prishtinës një telegram, me të cilin ai autorizohej të fliste e të vendoste edhe në emër të Shqipërisë së Jugut. Meqë mbledhja e quajti të mjaftueshëm këtë telegram, nuk vendosi, siç kishte propozuar Ismail Qemali, të dërgonte dy përfaqësues në Kosovë. Në të njëjtën kohë u vendos që Ismail Qemali të nisej menjëherë në Stamboll për të zhvilluar bisedime me qeverinë.
Ndërkaq, fillimi i bisedimeve shqiptaro-turke dhe mundësia e plotësimit të kërkesave kombëtare të shqiptarëve ngjallën shqetësime në Beograd. Qeveria serbe, nëpërmjet emisarëve të saj dhe personelit të konsullatave në Prishtinë e në Shkup, zhvilloi në këtë kohë një veprimtari të gjerë për të nxitur përçarjen në gjirin e udhëheqjes së kryengritjes dhe për t’i bërë shqiptarët të hiqnin dorë nga kërkesat kombëtare.
Këtij qëllimi i shërbyen takimet e autoriteteve konsullore e ushtarake serbe me Riza bej Kryeziun dhe me Bajram Currin. Në një nga këto takime konsulli serb në Prishtinë, Milojeviç, u tha atyre se udhëheqësit e kryengritjes nuk duhet të merrnin asnjë vendim në bisedimet me komisionin turk dhe asnjë veprim pa u këshilluar më parë me përfaqësuesit e Serbisë. Bajram Curri kërkoi të dinte se deri ku do të shkonte përkrahja ushtarake e Beogradit në mbështetje të kryengritësve shqiptarë në rast se rihapej konflikti i armatosur me Stambollin. Ai kërkoi gjithashtu të dinte nëse do të ishte i mundshëm një takim i përfaqësuesve shqiptarë me Pashiçin për të shqyrtuar me hollësi çështjet e marrëdhënieve serbo-shqiptare.
Konsulli Milojeviç i tha Bajram Currit se shqiptarët mund të ishin të sigurt në përkrahjen e qeverisë së tij, por parapëlqeu të heshtte për kërkesën e tij për t’u takuar me Pashiçin.

Çlirimi i Shkupit
Bisedimet shqiptaro-turke u zvarritën disa ditë për shkak të qëndrimit të Ibrahim Pashës, i cili po përpiqej t’i ngushtonte sa më shumë kërkesat shqiptare. Diskutimet u zhvilluan më shumë rreth çështjeve të tjera, që nuk qenë parashtruar me shkrim në 14 pikat e Hasan Prishtinës. Ibrahim Pasha e kaloi në heshtje edhe çështjen e caktimit të një komisioni të veçantë, që do të kontrollonte zbatimin e kërkesave të shqiptarëve, sepse qeveria e re nuk kishte ndërmend të zbatonte lëshimet që do të ishte e detyruar t’u bënte atyre. Përveç kësaj, mendohej se ngritja e këtij komisioni do të kuptohej si njohje e autonomisë së katër vilajeteve, gjë që do të çonte, sipas përfaqësuesve të Stambollit, në cenimin e tërësisë territoriale të Perandorisë.
Meqenëse kryengritësit, edhe pas mbarimit të afatit të caktuar nuk morën asnjë përgjigje për kërkesat e paraqitura në 14 pikat e Hasan Prishtinës, u vendos të marshohej drejt Shkupit. Më 11 gusht hyri atje grupi i parë i kryengritësve, i përbërë nga 200 veta me Zefin e Vogël dhe me Bajram Daklanin në krye. Bajram Daklani, sipas gazetës “Shkupi”, shpalosi në qytet flamurin kombëtar shqiptar. Më 13 gusht hynë forcat e komanduara nga Isa Boletini. Forcat kryesore të kryengritjes, rreth 6 000 veta, hynë në Shkupin e çliruar më 15 gusht, të udhëhequra nga Bajram Curri. Ushtarët osmanë nuk bënë asnjë qëndresë. Numri i kryengritësve në Shkup arriti në më shumë se 30 000 veta. Prej tyre afër gjysma qenë të armatosur vetëm me ndonjë kobure ose shpatë. Të paarmatosurit u pajisën me armë pasi u shpërthye depoja e ushtrisë. Bajram Curri, sapo hyri në Shkup, hapi burgun dhe liroi 960 të burgosurit e pranguar aty.
Nga Shkupi grupe kryengritësish marshuan drejt Tetovës, Kumanovës e Preshevës dhe i çliruan edhe këto qytete, duke liruar gjithashtu të burgosurit. Një grup kryengritësish u drejtua për në Velesh.
Megjithëse kryengritësit nuk arritën të ngrinin administratën e tyre dhe megjithëse atyre u mungonin veshjet dhe ushqimet, falë masave të rrepta të parapara nga udhëheqësit e shqiptarëve kundër shkelësve të rendit publik nuk pati raste vjedhjeje, vrasjeje, abuzimesh ose shpërdorimesh.
Lajmi i çlirimit të Shkupit i dha një hov të ri kryengritjes edhe në viset e tjera të Shqipërisë. Shqiptarët e mbledhur në Milot vendosën të sulmonin Durrësin, por kjo nuk u arrit të bëhej për shkak të mosmarrëveshjeve ndërmjet krerëve të tyre. Nga kjo gjendje përfituan autoritetet turke, të cilat sulmuan më 14 gusht forcat kryengritëse në afërsi të Durrësit dhe i detyruan të tërhiqeshin në Shijak. Këtu u zhvillua një përpjekje e ashpër, ku mbetën të vrarë 13 kryengritës. Pas kësaj forcat kryengritëse u tërhoqën në zonën e Milotit.
Nga mesi i muajit gusht edhe Komiteti i Korçës lëshoi një thirrje; në të ai nxirrte në pah rreziqet para të cilave ndodhej atdheu, ftonte të gjithë shqiptarët të bashkoheshin me forcat kryengritëse që ndodheshin në male, të ndihmoheshin vëllezërit gegë dhe të luftohej për të fituar autonominë. Me vendim të komitetit, u vra komandanti i xhandarmërisë Rexhep Palla, i njohur për qëndrimin e tij të egër ndaj shqiptarëve.
Më 14 gusht kryengritësit hynë në qytetin e Fierit, ndërsa më 15 gusht çeta e Përmetit (e komanduar nga Mehmet Pavari) dhe çeta e Spiro Bellkamenit hynë në këtë qytet. Forcat osmane si dhe në raste të tjera nuk bënë qëndresë. Në Gjirokastër, në Leskovik, në Prevezë e në Filat u organizuan mitingje, në të cilat u shpall “Bashkimi i toskëve me kërkesat e njohura kombëtare”. Këto deklarata iu bënë të njohura vezirit të madh dhe kryetarit të senatit.
Qeveria e re osmane kishte ende në Shqipëri forca të mëdha, të cilat mund t’i përdorte kundër shqiptarëve. Ajo urdhëroi komandantin e Korparmatës V, gjeneralin Kara Said pashën, të përgatiste trupat për të marshuar mbi Shkup. Mareshali Ibrahim Pasha u emërua gjithashtu komandant i trupave ushtarake në Kosovë. Megjithatë, qeveria ishte e interesuar të merrej vesh me kryengritësit në Shqipëri. Ky qëndrim diktohej ngaqë vazhdonte lufta me Italinë, nga shfaqja në horizont e një rreziku të ri që vinte nga aleatët ballkanikë dhe nga kujdesi që të mos u jepej shkas Fuqive të Mëdha të ndërhynin në punët e brendshme të Perandorisë.

Qëndrimi i shteteve ballkanike dhe i Fuqive të Mëdha ndaj kërkesave të shqiptarëve
Përfundimi i kryengritjes dhe bisedimet e shqiptarëve me komisionin qeveritar shkaktuan shqetësime të mëdha te qeveritë ballkanike. Ministri i Punëve të Jashtme të Serbisë deklaroi ato ditë se, me pranimin e kërkesave të kryengritësve shqiptarë nga qeveria osmane, rrezikoheshin synimet e Beogradit në Ballkanin Perëndimor. Edhe Athina, duke pretenduar se zhvillimet e reja politike në Shqipëri rrezikonin interesat e Greqisë, të Malit të Zi, të Serbisë e të Bullgarisë, propozoi të “fillohej një aksion i përbashkët për t’i thyer shqiptarët”.
Beogradi paralajmëroi qeverinë turke që, në rast se do të plotësoheshin kërkesat shqiptare, nuk do të mund të shmangeshin tronditjet e reja, që do të ishin shumë të rrezikshme, në radhë të parë për Turqinë.
Beogradi e Sofja kërkuan me këmbëngulje nga Rusia dhe nga Anglia që të ndërhynin në mënyrë energjike kundër njohjes së autonomisë së shqiptarëve.
Edhe Fuqitë e Mëdha i bënë të ditur qeverisë turke që, në rast se shqiptarëve do t’u jepeshin zyrtarisht koncesionet që kërkonin, kjo jo vetëm do të sillte acarimin e marrëdhënieve me ta, por Stambolli do të përballej dhe me shtetet ballkanike, të cilat, duke pasur përkrahjen e Rusisë, po përgatisnin luftën e armatosur kundër Perandorisë Osmane. Ambasadori rus Girs i bëri të ditur Stambollit, se qeveria e tij do t’i kundërvihej çdo kombinimi politik që synonte krijimin e vilajetit të ri shqiptar. Ai theksoi gjithashtu se çdo lloj reforme që do të zbatohej nga qeveria osmane në Ballkan, domethënë çdo lëshim ndaj shqiptarëve, do të shtrihej edhe në viset e banuara nga të krishterët dhe nga popujt e tjerë joturq.
Ambasadori francez në Stamboll i tërhoqi vërejtjen ministrit të Jashtëm të Turqisë për pasojat e rënda që do të sillte caktimi i kufijve të Shqipërisë. Në këtë rast, theksonte ai, Serbia e Bullgaria do të kundërshtonin në mënyrën më energjike që brenda vilajetit të ri shqiptar të përfshihej qoftë edhe pjesa më e vogël e viseve të banuara nga serbë e bullgarë.
Qëndrimi i Vjenës ishte i ndryshëm nga ai i Fuqive të tjera të Mëdha. Ajo i quajti të arsyeshme 14 kërkesat e shqiptarëve, ndërsa konti Berhtold u përpoq që ato të përkraheshin edhe nga Fuqitë e Mëdha. Por Vjena nuk kuptonte me këto njohjen e autonomisë së Shqipërisë. Më 13 gusht kur kryengritësit shqiptarë kishin hyrë në Shkup, ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë u propozoi Fuqive të Mëdha që të ndërmerrnin një hap kolektiv në Stamboll për të kërkuar zbatimin e politikës së decentralizimit, e cila t’i përshtatej gjendjes etnike reale në Turqi. Ballplaci propozoi gjithashtu që të këshilloheshin qeveritë ballkanike nga Fuqitë e Mëdha për të mbajtur një qëndrim paqësor.
Këto përçapje diplomatike të Vjenës synonin ta detyronin Stambollin t’i pranonte kërkesat shqiptare dhe njëherazi të parandalonte ndërhyrjen e shteteve ballkanike.
Por propozimi i Vjenës i 13 gushtit nuk gjeti përkrahje nga partnerët e saj evropianë. Kundër propozimit të Berhtoldit u shprehën edhe qeveritë e shteteve ballkanike. Ato deklaruan se zbatimi i politikës së decentralizimit do të çonte në krijimin e Shqipërisë autonome dhe se ato “shqetësoheshin” në këtë rast për fatin e bashkatdhetarëve të tyre në Turqi.
Nën trysninë e Fuqive të Mëdha dhe të shteteve ballkanike Porta e Lartë u përpoq që gjatë redaktimit të marrëveshjes me udhëheqjen e kryengritjes shqiptare të mos përmendeshin fjalët Shqipëri dhe shqiptarë. Ndërkaq Porta e Lartë synonte të qetësonte shtetet ballkanike duke u bërë të ditur se privilegjet që do t’u jepeshin shqiptarëve mund të shtriheshin edhe mbi popujt joshqiptarë të vilajeteve të Kosovës, të Manastirit e të Janinës.
Ministri i Jashtëm turk u deklaroi kolegëve të vet ballkanas se Porta dëshironte të kënaqte njëlloj të gjithë popujt dhe ishte kategorikisht kundër dhënies së koncesioneve vetëm një populli, duke diskriminuar të tjerët.
Në fillim të muajit shtator Ministria e Jashtme e Turqisë udhëzonte përfaqësuesit e saj diplomatikë që t’u shmangeshin bisedave rreth propozimit të Berhtoldit dhe të deklaronin në mënyrë të prerë se Porta e quante problemin shqiptar çështje të saj të brendshme. Duke parë se Fuqitë e tjera të Mëdha i kundërshtuan propozimet e Vjenës, Stambolli deklaroi se nuk do t’i merrte ato në shqyrtim. Në këtë mënyrë dështoi edhe ky aksion diplomatik i Ballplacit, që do të ndihmonte sado pak në hapjen e rrugës për zgjidhjen e çështjes shqiptare.

Marrëveshja shqiptaro-turke e 18 gushtit 1912
Pas udhëzimeve që mori nga Stambolli, Komisioni qeveritar rifilloi bisedimet rreth kërkesave të parashtruara nga kryengritësit në 14 pikat e Hasan Prishtinës. Më 18 gusht qeveria turke deklaroi se i pranonte ato, përveç kthimit të armëve të luftës dhe hedhjes në gjyq të pjesëtarëve të kabineteve xhonturke të Haki dhe Said Pashës, duke theksuar se miratimi i këtyre dy kërkesave ishte në kompetencën e parlamentit.
Udhëheqja e kryengritjes në Kosovë deklaroi se e pranonte këtë marrëveshje dhe shpalli ndërprerjen e kryengritjes. Në rrethanat e krijuara nuk mund të bëhej fjalë për të vazhduar marshimin e kryengritësve drejt Selanikut. Pas kësaj forcat kryengritëse lanë Shkupin. Hasan Prishtina njoftoi gjithashtu përfaqësuesit e Shqipërisë së Mesme dhe të asaj të Jugut që të ndërprisnin veprimet e armatosura kundër trupave qeveritare. Ai njoftonte në këtë rast se kërkesat e kryengritësve u pranuan për të gjithë Shqipërinë. Në këto rrethana kryengritja u ndërpre.
Thirrja që Hasan Prishtina u bëri kryengritësve për t’u larguar nga Shkupi dhe për të shkuar në vendet e tyre, do të ndihmonte në organizimin e mbrojtjes së atdheut nga agresorët ballkanas, të cilët po përgatiteshin të sulmonin tokat shqiptare.
Pasi kishte përfunduar marrëveshja me qeverinë turke, mbërriti në Shkup një përfaqësi e vilajetit të Shkodrës, e përbërë nga Abdi Toptani, Marka Gjoni, Mano bej Lezha dhe Mustafa Asim Kruja me 100 luftëtarë.
Ndërkohë kryengritësit kishin filluar të ktheheshin në shtëpitë e tyre në Elbasan, në Korçë e në qytete të tjera, të pritur kudo si fitimtarë, me manifestime popullore dhe me këngë patriotike. Në fjalimet e mbajtura me këtë rast vihej theksi në barbarizmat e xhonturqve, në trimërinë e shqiptarëve, posaçërisht të atyre të Kosovës, dhe përmendej sidomos zotësia e udhëheqësve si Hasan Prishtina etj. Ata që e morën fjalën në këto mitingje paralajmëruan qeverinë se shqiptarët ishin gati të ngriheshin përsëri me armë në dorë në qoftë se ajo nuk do të zbatonte marrëveshjen e arritur. Në të vërtetë, në variantin e marrëveshjes që qeveria turke botoi zyrtarisht më 23 gusht 1912, kërkesat e shqiptarëve, të miratuara edhe prej saj, ishin formuluar në mënyrë të errët e të papërcaktuar. Kjo tregon se Porta e Lartë nuk kishte ndërmend t’i zbatonte ato.
Në këtë redaktim që i bënë marrëveshjes shqiptaro-turke, autoritetet osmane i reduktuan dhe i deformuan të 14 pikat e Hasan Prishtinës. Ato ndryshuan, në përshtatje me interesat e qeverisë së Stambollit sidomos përmbajtjen e pikave 2, 5, 11.
Sipas versionit zyrtar turk të 23 gushtit marrëveshja përmbante këto masa: përgatitja e një ligji të posaçëm për lokalitetet, në të cilat sistemi gjyqësor nuk ishte i përshtatshëm; kryerja e shërbimit ushtarak vetëm në Rumeli, përveç rasteve të luftës dhe të rrethanave të jashtëzakonshme; kthimi i armëve të konfiskuara më parë; zgjedhja e nëpunësve me përvojë që të njihnin gjuhën e zakonet e vendit; shndërrimi në lice i shkollave të mesme (idadie) në Kosovë, në Manastir e në Janinë; ngritjen e shkollave të reja, liceve dhe atyre bujqësore, duke futur në programin e tyre mësimin në gjuhën e vendit në ato prefektura, popullsia e të cilave ishte mbi tridhjetë mijë frymë; mundësia për t’i shtuar buxhetit të ministrisë së Vakëfeve kreditë e nevojshme për mbajtjen e medreseve dhe për të krijuar medrese të tjera në vendet ku do të gjykohej e nevojshme; liria për të hapur shkolla private; mësimi i gjuhës lokale në shkollat fillore e të mesme; zgjerimi e zhvillimi i punëve botore, i tregtisë dhe i bujqësisë, si dhe i hekurudhave e i rrugëve; organizimi i komunave (nahijeve); mbrojtja e dokeve dhe e zakoneve myslimane; çuarja para gjyqit të lartë të drejtësisë e qeverisë së Haki Pashës dhe e Said Pashës; falja e të gjithë atyre që kishin marrë pjesë në ngjarjet e fundit; zhdëmtimi për shtëpitë e shkatërruara.
Siç shihet, në këtë redaktim të marrëveshjes askund nuk përmendeshin emrat Shqipëri dhe shqiptarë. Përveç kësaj, qeveria turke nuk jepte asnjë garanci për zbatimin e kërkesave të kryengritësve. Edhe kësaj here Porta e Lartë, si edhe më parë, ndoqi një politikë dyfytyrëshe. Ajo u dha këtë formë pikave të marrëveshjes me qëllim që të kishte mundësi t’i interpretonte ato arbitrarisht, sipas interesave të vet.
Në marrëveshjen e arritur nuk u pranua as kërkesa që në letërnjoftimet dhe në pasaportat të vihej, krahas cilësimeve fetare mysliman, latin a rum, edhe cilësimi etnik shqiptar. Pranimi i saj do të çonte në njohjen e kombësisë shqiptare.
Përgjithësisht, marrëveshja shqiptaro-turke e 18 gushtit ishte gjysmake dhe e pasigurt.
Qeveria deklaroi gjithashtu se kërkesat e pranuara u njiheshin vetëm vilajeteve të Kosovës, të Manasirit e të Janinës. Kjo do të thoshte që ato nuk do të shtriheshin në vilajetin e katërt shqiptar, në atë të Shkodrës. Edhe pse pikat e kësaj marrëveshjeje nuk ishin të njëjta me 12 pikat që iu njohën më 1911 malësorëve të Mbishkodrës, Porta mendonte se kërkesat e asaj province (të vilajetit të Shkodrës) qenë plotësuar me marrëveshjen e Podgoricës.
Edhe pse në 14 pikat e pranuara nga qeveria osmane nuk parashihej njohja e autonomisë, shqiptarët filluan t’u jepnin një kuptim më të gjerë koncesioneve të fituara dhe bënë përpjekje për realizimin e vetëqeverisjes. Në vise të ndryshme, si në Mitrovicë, në Vuçiternë, në Prizren e në vende të tjera, u bënë përpjekje për vendosjen e administratës shqiptare. Popullsia dëbonte nëpunësit turq dhe në vend të tyre emëronte shqiptarë. U krijuan këshilla lokalë, të cilët mbanin rregullin e qetësinë dhe pengonin keqbërësit të plaçkitnin dhe të dhunonin banorët. Në ta merrnin pjesë njerëzit më me autoritet në popull dhe të dalluar në luftën kundër regjimit xhonturk. Autoritetet osmane nuk qenë në gjendje të pengonin veprimtarinë e këshillave që kishin dalë nga kryengritja. Në dokumentet konsullore të kohës theksohej se autoriteti i qeverisë kishte rënë, ndërsa autoriteti i organeve të reja të pushtetit vendor po rritej. Edhe shtypi i huaj pranonte se këshillat kishin vendosur rregullin e qetësinë në vend.
Isa Boletini sapo u kthye në Mitrovicë, pas përfundimit të marrëveshjes shqiptaro-turke, ngriti atje këshillin administrativ dhe në njoftimin telegrafik, që i bëri valiut të Kosovës në Shkup, i kumtoi: “Tash e tutje për çdo gjë populli do të vetëvendosë në mënyrë të pavarur nga pushteti osman”.
Por ky proces i realizimit të vetëvendosjes u ndërpre për shkak të fillimit më 9 tetor të Luftës Ballkanike dhe të dyndjes së ushtrive serbe e malazeze në trevat shqiptare. Lufta Ballkanike krijoi për Shqipërinë një gjendje nga më të rrezikshmet në historinë e saj, çoi në pushtimin ushtarak të territoreve të vendit nga agresorët ballkanas serbë, malazezë dhe grekë, duke i hapur kështu rrugën copëtimit dhe aneksimit të tyre.

Rëndësia e kryengritjes
Ndryshe nga kryengritjet e mëparshme të armatosura, ajo e vitit 1912 u shtri në mbarë Shqipërinë, bashkoi gjithë shqiptarët pa dallim krahine, feje dhe përkatësie shoqërore.
Në rrafsh të jashtëm kryengritja u zhvillua në rrethana jo të favorshme për shqiptarët. Fuqitë e Mëdha vazhdonin t’i përmbaheshin ende politikës së tyre tradicionale të ruajtjes së status quo-së në Perandorinë Osmane dhe në Ballkan. Përveç kësaj, ata mendonin se njohja e autonomisë së Shqipërisë do të krijonte të çara në marrëdhëniet ndërmjet tyre. Kryengritja shqiptare dhe kërkesat e saj kombëtare u kundërshtuan në mënyrë të veçantë nga shtetet ballkanike, të cilat e shihnin mundësinë e shpalljes së një shteti autonom ose të pavarur shqiptar si një pengesë për synimet e tyre ekspansioniste në Ballkanin Perëndimor.
Kryengritja u zhvillua gjithashtu në kushtet kur Perandoria Osmane po kalonte një krizë të rëndë që po e çonte atë drejt fundit, kur ajo ishte në luftë me Italinë (për Tripolin) dhe kur brenda saj kishte shpërthyer konflikti politik midis xhonturqve dhe opozitës liberale. Këto ishin rrethana lehtësuese për shpërthimin e kryengritjes dhe për suksesin e saj.
Megjithëse kryengritja arriti suksese të mëdha, nuk u arrit të mënjanoheshin mosmarrëveshjet në udhëheqjen e saj. Disa nga krerët shqiptarë filluan të anojnë drejt kërkesave më të moderuara, që nuk ndihmonin zgjidhjen e çështjes shqiptare. Në këto qëndrime ndikuan edhe veprimet përçarëse të përkrahësve të xhonturqve dhe të agjenturës serbe te disa prej krerëve shqiptarë. Por edhe më fuqishëm ndikoi në këto lëkundje rreziku gjithnjë e më i madh i shpërthimit të një Lufte Ballkanike që po afrohej me shpejtësi.
Në këto rrethana edhe udhëheqësit më të vendosur, si Hasan Prishtina, Bajram Curri etj., u detyruan të tërhiqeshin nga programi autonomist i Junikut. Kjo gjendje në gjirin e udhëheqjes së kryengritjes dhe sidomos afrimi i Luftës Ballkanike, fillimi i veprimeve të veçanta luftarake të Malit të Zi, i shtyti ata të parashtronin një program më të kufizuar, 14 pikat e Hasan Prishtinës.
Megjithatë, Hasan Prishtina, që ishte ithtar i programit radikal të lëvizjes, shpresonte se pikat e përfshira në marrëveshjen e arritur me qeverinë osmane më 18 gusht do të shënonin “hape të mëdha ka indipendenca e jonë”.
Nikollë Ivanaj shkruante në ato ditë: “Të gjithë janë besnikë të idealit të pavarësisë, por arsyetimi ju thotë se për momentin e tashëm duhet të moderojnë kërkesat në mënyrë që të bëhen të realizueshme”.
Pranimi nga shqiptarët i marrëveshjes shqiptaro-turke të 18 gushtit 1912 ishte në thelb një kompromis i pashmangshëm, një lëshim i detyruar, i imponuar kryesisht nga rrethanat ndërkombëtare. Megjithatë, në qoftë se qeveria turke do ta zbatonte tërësisht atë, kjo marrëveshje do t’i hapte rrugën zgjidhjes së çështjes shqiptare.
Kryengritja pati edhe dobësi të karakterit organizativ. Çlirimi i qyteteve, që ishte një sukses i madh i saj dhe mund të çonte në çlirimin e gjithë Shqipërisë, nuk u shoqërua, përveç disa rasteve, me likuidimin e administratës osmane dhe me vendosjen e një administrate të re shqiptare. Disa masa, si lirimi i të burgosurve a dëbimi i funksionarëve të veçuar, qenë të pamjaftueshme për t’ia arritur këtij qëllimi. Këtë detyrë të vendosjes së pushtetit të shqiptarëve në vend të atij osman, që do të ishte një garanci për zbatimin e marrëveshjes së pranuar nga Porta e Lartë, udhëheqja e kryengritjes nuk e shtroi fare për zgjidhje.
Kryengritja e vitit 1912 ishte e përgjithshme, u shtri në mbarë vendin, në Kosovë, në Shqipërinë e Mesme dhe në atë të Jugut, ku prej kohësh vepronin çetat e armatosura. Megjithatë, forca e veprimeve të saj luftarake nuk ishte kudo e njëjtë. Ajo qe më e fuqishme në vilajetin e Kosovës, krahasuar me territoret e tri vilajeteve të tjera (të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës). Përveç kësaj, nuk pati një bashkërendim në kohë të veprimeve luftarake, të cilat në viset e tjera, sidomos në Jug, filluan më vonë se në Kosovë.
Në ecurinë e kryengritjes së përgjithshme ushtruan ndikim negativ lëkundjet e përfaqësuesve të veçantë të parisë çifligare e bajraktare që u shfaqën sidomos në qëndrimin ndaj kërkesave kombëtare. Disa prej të tyre u treguan të gatshëm të shkëputeshin nga sundimi i huaj osman, ndërsa disa të tjerë u vunë në shërbim të qarqeve sunduese fqinje, u bënë përçues të politikës së tyre në udhëheqjen e kryengritjes dhe u përpoqën ta pengonin luftën e armatosur popullore.
Pavarësisht nga këto dobësi, Kryengritja e vitit 1912 shënoi hapa të rëndësishëm në sendërtimin e programit themelor politik të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ajo nxori në shesh dobësinë e Perandorisë Osmane, e tronditi atë dhe afroi fundin e saj. Në këto rrethana aleatët ballkanikë nuk e patën të vështirë t’i jepnin asaj goditjen e fundit. Kryengritja shqiptare dhe sukseset e saj ushtarake e politike ndikuan gjithashtu në përshpejtimin e shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike. Por ajo tregoi gjithashtu se shtetet ballkanike dhe Fuqitë e Mëdha nuk do ta kishin të lehtë tani të mënjanonin çështjen shqiptare nga të gjitha kombinacionet që do të shestoheshin pas kësaj lufte në tryezat e gjelbërta të diplomacisë.
*
* *
Kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912 përbëjnë një faqe të re, një shkallë më të lartë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Nga qëllimet që shtruan, nga cilësia e organizimit, nga forca luftarake dhe veçanërisht nga rrjedhojat e tyre, këto kryengritje zënë një vend të rëndësishëm në historinë e popullit shqiptar. Ato kishin si objektiv kryesor plotësimin e programit kombëtar të lëvizjes shqiptare, të përcaktuar qysh në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, krijimin e shtetit autonom e më pas të pavarur shqiptar. Kështu do të përmbusheshin aspiratat kombëtare të të gjithë popullit shqiptar, do t’i bëhej ballë rrezikut të copëtimit të trojeve shqiptare dhe do t’i hapej rrugë përparimit ekonomiko-shoqëror e kulturor të vendit.
Kryengritjet e viteve 1910-1912 përbëjnë fazën e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila u mbyll me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor të vitit 1912. Gjithë ecuria e tyre dëshmon për zhvillimin e ndërgjegjes politike kombëtare të të gjithë popullit shqiptar, pa dallime krahinore. Kjo ndërgjegje politike nuk u shfaq njëlloj në periudha të ndryshme dhe në treva të caktuara, të cilat patën veçoritë e tyre, të diktuara nga rrethanat e kohës. Dëshmi e qartë e një ndërgjegjeje kombëtare e shtrirë në gjithë rrafshin territorial të Shqipërisë janë ngjarjet e Kryengritjes së vitit 1911. E zhvilluar në një zonë malore jo fort të gjerë, siç qe Malësia e Madhe, kjo kryengritje qysh në fillimet e saj doli me kërkesa kombëtare dhe në emër të të gjithë shqiptarëve e të kombit shqiptar. Memorandumi i Greçës i qershorit të vitit 1911, që ishte një dokument programatik kombëtar me kërkesën e autonomisë territoriale të Shqipërisë, doli pikërisht nga Kuvendi i Greçës, i udhëheqësve dhe i përfaqësuesve të kësaj kryengritjeje shqiptare.
Edhe Shefqet Turgut pasha, në intervistën që i pati dhënë gazetës “Progrès de Salonique”, deklaronte se Kryengritja e Malësisë e vitit 1911 ishte një kryengritje “thjesht shqiptare mbi baza kombëtare”. Vlerësim të njëjtë u kanë bërë kryengritjeve të viteve 1910-1912 edhe përfaqësuesit konsullorë të shteteve fqinje, që kanë njohur karakterin e tyre të ndërgjegjshëm kombëtar.
Ashtu si Kryengritja e vitit 1911, edhe ajo e vitit 1912, që njihet si kryengritja e përgjithshme shqiptare, doli me një program kombëtar të përparuar, i parashtruar në të pesë pikat e Kuvendit të Junikut, pavarësisht se marrëveshja shqiptaro-turke e 18 gushtit 1912 shënoi një tërheqje jo të vogël në krahasim me të. Kjo tërheqje duhet të shpjegohet me zhvillimet politike e ushtarake në gadishull, në radhë të parë me rrezikun që sillte për vendin afrimi i shpërthimit të Luftës Ballkanike.
Programet e miratuara në kuvendet e kryengritësve në vitet 1910-1912 dhe nga organizatat atdhetare brenda e jashtë vendit, nuk duhen parë vetëm si rrjedhim i raportit të forcave ndërmjet krahut radikal dhe atij të moderuar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ato qenë formuluar edhe nën ndikimin e gjendjes që ishte krijuar në Ballkan pas përfundimit të bisedimeve për vendosjen e Aleancës Ballkanike dhe me afrimin e Luftës së Parë Ballkanike. Tërheqja e forcave kryengritëse shqiptare nga fronti kundërosman ishte pasojë e vlerësimit të drejtë të kësaj gjendjeje të re dhe i detyrave të tjera të ngutshme që qëndronin përpara Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në kohën kur shovinistët serbë bënin presion që forcat kryengritëse shqiptare të marshonin drejt Selanikut e madje edhe drejt Stambollit, për t’i hapur rrugën armatës serbe në marshimin e saj drejt brigjeve të Adriatikut, kryengritësit shqiptarë e panë të arsyeshme të bënin marrëveshje me qeverinë osmane.
Lëvizja shqiptare e viteve 1910-1912 luajti një rol të rëndësishëm edhe në rrafshin e jashtëm, në zhvillimin e ngjarjeve politike në Turqinë Evropiane, në mënyrë të veçantë në dobësimin e pozitave të Perandorisë Osmane në këtë zonë. Aleatët ballkanikë shpejtuan ta shfrytëzonin këtë faktor për interesat e tyre pushtues. Në vend që ta mbështesnin lëvizjen shqiptare të vitit 1912, ata shpejtuan të përfitonin prej saj, madje pa përfillur fare interesat kombëtarë të shqiptarëve.
Qarqet politike të shteteve fqinje ballkanike, synonin të pengonin me çdo mënyrë formimin e një shteti kombëtar qoftë dhe autonom shqiptar e përgjithësisht lëvizjen çlirimtare të popujve të shtypur ballkanikë dhe t’i zgjidhnin problemet e Ballkanit nëpërmjet një lufte grabitqare, pushtuese, siç qe ajo ballkanike. Beogradi, Athina e Cetina dëshironin që lufta e shqiptarëve kundër Perandorisë Osmane të përfundonte me cfilitjen e të dyja palëve.
Pavarësisht se lufta, që populli shqiptar zhvilloi në vitet 1910-1912 nuk arriti të sinkronizohej me qëndresën e popujve të tjerë të robëruar të Perandorisë Osmane dhe me luftën e shteteve ballkanike, nuk mund të mohohet kurrsesi roli i këtyre kryengritjeve në shembjen e sundimit osman në Ballkan. Ato ndihmuan në dobësimin e Perandorisë në rrafsh ushtarak, nxorën në pah dobësinë e paaftësinë e saj për t’i bërë ballë një sulmi të mundshëm të shteteve ballkanike në një të ardhme të afërt.
Kryengritjet e viteve 1910-1912 nuk ishin “çrregullime”, “trazira” e “turbullira”, që degjenerojnë në “anarki të plotë”, siç pohon historiografia ballkanike. Përkundrazi, ato ishin kryengritje çlirimtare, që e vendosën popullin shqiptar në fillim të shek. XX në ballë të lëvizjeve për çlirimin kombëtar në gdishullin e Ballkanit. Përgjithësisht lufta që populli shqiptar zhvilloi gjatë viteve 1910-1912 kundër pushtuesve osmanë radhitet përkrah qëndresës së popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë, siç ishin maqedonët e grekët, si dhe arabët.
Kryengritjet shqiptare të viteve 1910-1912 përshpejtuan përfundimin e Aleancës Ballkanike dhe për rrjedhim edhe afrimin e luftës të aleatëve ballkanas kundër Perandorisë Osmane, e cila shënoi fundin e sundimit të saj në Ballkan. Edhe nga kjo pikëpamje ato zënë një vend të rëndësishëm në procesin përfundimtar të çlirimit të popujve të Ballkanit nga zgjedha osmane. Megjithatë, aleatët ballkanas u shqetësuan nga sukseset e kryengritësve shqiptarë në fushën e betejave dhe sidomos nga marrëveshjet shqiptaro-turke, edhe pse këto nuk merrnin plotësisht parasysh kërkesat kombëtare të shqiptarëve, sepse i shikonin ato dhe mundësinë e formimit të një shteti autonom shqiptar si një pengesë serioze në arritjen e synimeve të tyre aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.
Afrimi i Luftës Ballkanike krijoi për shqiptarët një gjendje kontradiktore, tepër paradoksale. Nga njëra anë, po afrohej fundi i sundimit osman në Ballkan, aq i dëshiruar nga populli ynë dhe për të cilin ai kishte dhënë një ndihmesë të çmuar, nga ana tjetër, shqiptarëve po u mbyllej rruga për t’u çliruar përfundimisht, sepse po u përgatiteshin vargonj të rinj robërie, më të rëndë e më të rrezikshëm.
Me shpërthimin e Luftës Ballkanike shqiptarët dhe lëvizja e tyre kombëtare u gjendën, ashtu si më 1878-1881, midis dy zjarresh: midis sundimtarëve shumëshekullorë osmanë dhe aleatëve ballkanikë, që filluan të kënaqnin lakmitë shoviniste të shpallura me kohë në programet e tyre nacionale, siç qenë “Naçertania”, “Megali Ideja” etj.
Lufta Ballkanike deformoi procesin e natyrshëm të çlirimit përfundimtar të popujve të shtypur të Ballkanit nga zgjedha osmane, proces i cili kishte marrë hov të madh me kryengritjet shqiptare të viteve 1910-1912. Lufta për t’i dhënë fund sundimit osman në Ballkan nuk u udhëhoq nga interesat kombëtarë të këtyre popujve, por nga ata nacionalistë, të ngushtë të shteteve ballkanike. Ky shformim i karakterit çlirimtar të kësaj lufte, do të kishte pasoja të rënda, në radhë të parë për popullin shqiptar, kundër të cilit qenë drejtuar kryesisht lakmitë shoviniste dhe aneksioniste të këtyre shteteve, por edhe për popujt e tjerë të shtypur të Perandorisë Osmane.
Rreziku i ri i copëtimit të trojeve shqiptare nuk mund të mos ndikonte në strategjinë dhe në taktikën e luftës së shqiptarëve për çlirimin kombëtar. Kërkesë mbizotëruese e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare mbeti edhe në këtë kohë, deri tri-katër javë para se të shpallej pavarësia, ajo e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë dhe jo pavarësia e plotë e vendit dhe shkëputja e tij nga Perandoria Osmane, siç ndodhi më 28 Nëntor 1912.
Realizimi i autonomisë mendohej si rruga më e mirë për t’i bërë ballë rrezikut imediat të copëtimit tashmë tërësor të trojeve shqiptare ndërmjet fqinjëve. Por kjo kërkesë nuk e mbyllte perspektivën e arritjes së pavarësisë kombëtare, përkundrazi, në ato rrethana vetëm kështu mund t’i hapej rruga dhe të shpejtohej sigurimi i saj. Si e tillë ajo ishte një kërkesë realiste dhe njëherazi kalimtare drejt pavarësisë.
Kjo strategji mbeti në fuqi edhe gjatë kryengritjeve të mëdha të viteve 1910-1912, të cilat qëndrojnë në themelet e Kuvendit Kombëtar të Vlorës dhe të Aktit të tij historik të Shpalljes së Pavarësisë, pavarësisht se midis tyre qëndron Lufta Ballkanike e viteve 1912-1913. Ato përbëjnë faktorin vendimtar në rrugën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912. Është i njohur roli i faktorëve ndërkombëtarë, sidomos në njohjen e Pavarësisë së Shqipërisë, megjithatë ajo ishte në radhë të parë rrjedhim logjik i luftërave të popullit shqiptar kundër sundimtarëve osmanë dhe veçanërisht i kryengritjeve të viteve 1910-1912, të cilat bënë që çështja shqiptare të shtrohej për zgjidhje, jo vetëm përkundrejt pushtuesve osmanë, por edhe përballë lakmive pushtuese të shteteve ballkanike, që shpërthyen luftën më 1912.