K R E U   X

LËVIZJA POLITIKE KULTURORE NË SHQIPËRI PAS SHPALLJES
SË KUSHTETUTËS TURKE
(1908 – 1910)

Revolucioni i turqve të rinj (1908) dhe shqiptarët
Përvoja e lëvizjes kombëtare e viteve të fundit u tregoi shqiptarëve se një nga rrugët për të krijuar kushte të favorshme në luftën për autonominë e Shqipërisë dhe për të larguar rrezikun e copëtimit të vendit ishte përmbysja e regjimit autokrat të sulltanit dhe vendosja e një rendi kushtetues, që të njihte të drejtat kombëtare të popujve të shtypur. Për t’ia arritur këtij qëllimi, një varg personalitetesh shqiptare hynë në bashkëpunim me lëvizjen nacionale-borgjeze të turqve të rinj? që lindi në vitet 80 të shek. XIX dhe drejtohej kundër absolutizmit të sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit në Stamboll, në maj të vitit 1889, të Komitetit të fshehtë “Bashkim e Përparim” (“Ittihad ve Terakki”), i cili pas disa vitesh u shpërnda nga qeveria e sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarinë e tyre kryesisht jashtë vendit, ku gjatë viteve 1895-1896 formuan shoqëritë e tyre dhe nxorën një varg organesh shtypi.
Programi i turqve të rinj, i formuluar në mënyrë më të përcaktuar nga grupi i Ahmet Rizajt, që ishte vendosur në mesin e viteve 90 në Paris ku nxirrte gazetën “Meshveret” (“Debatet”), ishte tepër i kufizuar, përmbante vetëm kërkesën e zbatimit të ligjeve që kishin dalë nga koha e Tanzimatit (1839-1876) dhe në mënyrë të veçantë rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876, me të cilat synonin të forconin qëndrueshmërinë e Perandorisë Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj. Turqit e rinj ishin kundërshtarë të autonomisë së popujve të shtypur, nuk merrnin në konsideratë çështjen kombëtare, që përbënte problemin themelor të Perandorisë multietnike Osmane dhe synonin në fund të fundit të forconin pushtetin e saj të centralizuar mbi këta popuj. Thelbin e këtij programi e përbënin ruajtja e unitetit dhe e tërësisë së Perandorisë Osmane, paprekshmëria e dinastisë osmane, por me kusht që pushteti i saj arbitrar, absolutist, të shndërrohej në një monarki kushtetuese parlamentare. Ideologjia e tyre nuk arriti të ngrihej në shkallën e mendimit nacional-borgjez më të përparuar të kohës, por vijoi të mbështetej në osmanizmin, panturkizmin dhe panislamizmin.
Megjithatë, kishte një pikë takimi ndërmjet lëvizjes së turqve të rinj dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, që qëndronte në luftën kundër absolutizmit të sulltanit, e cila ishte një çështje që bashkonte shqiptarët e popujt e tjerë të shtypur me xhonturqit, megjithëse synimet e tyre në këtë luftë ishin të ndryshme. Ndryshe nga turqit, shqiptarët me përmbysjen e regjimit të Abdyl Hamitit II synonin të siguronin autonominë dhe të hiqnin qafe zgjedhën turke. Prandaj një pjesë e atdhetarëve u përfshinë në lëvizjen e turqve të rinj qysh në fillimet e saj dhe luajtën atje një rol të rëndësishëm. Një nga themeluesit e komitetit të parë xhonturk “Bashkim e Përparim” (1899) ishte shqiptari nga Struga, Ibrahim Temo, student i shkollës së lartë ushtarake-mjekësore të Stambollit. Edhe pas arratisjes së tij nga Turqia në Rumani (nëntor 1895), doktor Ibrahim Temo mbeti një nga veprimtarët më të dalluar të lëvizjes xhonturke dhe njëherazi një nga pjesëmarrësit më aktivë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në lëvizjen e turqve të rinj morën pjesë gjithashtu Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi Ohri, Hoxha Kadriu (Prishtina), Jashar Erebara dhe mjaft atdhetarë të tjerë brenda e jashtë atdheut.
Qysh në vitet 1896-1897, kur shoqëria “Bashkim e Përparim” nuk kishte ngritur ende organizatat e saj në Rumeli, falë ndihmesës së degës së Kostancës, të kryesuar nga dr. Ibrahim Temoja dhe veprimtarëve të tjerë shqiptarë, ajo arriti të shtrinte ndikimin e vet në Shkodër, Durrës, Manastir, Ohër, Strugë, Dibër, Elbasan, Tiranë, Korçë, Starovë, Berat, Janinë dhe në qendra të tjera. Në disa nga këto qytete ishin ngritur edhe bërthama të shoqërisë “Bashkim e Përparim”, ndërsa në Shkodër vepronte në vitet e fundit të shek. XIX një degë e organizuar e kësaj shoqërie. Këto degë kishin marrëdhënie me qendrat e Gjenevës e të Londrës të “Bashkim e Përparimit”. Nëpërmjet portit të Durrësit dhe vijës Selanik-Manastir hynin në Shqipëri, me anën e postës austriake, gazetat e revistat e turqve të rinj, që shpërndaheshin në qytete të ndryshme të vendit.
Shqiptarët që morën pjesë në lëvizjen e turqve të rinj, u përpoqën të formonin në gjirin e kësaj lëvizjeje një krah demokratik-përparimtar, të përbërë kryesisht nga përfaqësues të popujve të shtypur të Perandorisë Osmane ose nga elementë të moderuar turq, që synonin të përmbysnin absolutizmin e sulltan Abdyl Hamitit dhe të shpallnin kushtetutën.
Duke qenë përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, këta veprimtarë, në një varg thirrjesh drejtuar turqve e shqiptarëve, në artikujt e botuar në shtypin e turqve të rinj dhe në korrespondencat me Ahmet Rizanë e krerët e tjerë xhonturq gjatë viteve 1896-1905, parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen e kombësisë shqiptare dhe çeljen e shkollave shqipe”, “bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm”, madje formimin e një Shqipërie autonome. Këto kërkesa u kundërshtuan nga Ahmet Rizaj dhe krerët e tjerë të lëvizjes, që i quanin ato të papranueshme për “kombin sundues (turk) që ishte në fuqi” dhe “për shtetin osman që kishte si gjuhë të përgjithshme dhe zyrtare atë osmane” (turke).
Në Kongresin xhonturk të Parisit, që u mbajt në shkurt të vitit 1902, morën pjesë përveç turqve edhe shqiptarët (Ismail Qemali, Dervish Hima, Jashar Erebara etj.), armenët, maqedonët, arabët etj. Shqiptarët, midis të cilëve u shqua Ismail Qemali, kërkuan që t’u njiheshin atyre dhe kombësive të tjera joturke liria e gjuhës dhe e shkollës amtare, si edhe të drejtat e tjera politike. Ismail Qemali theksoi gjithashtu nevojën e përgatitjes së kryengritjes kundër absolutizmit të sulltanit, ku të merrnin pjesë edhe forcat ushtarake. Por turqit e rinj deri në fund të vitit 1907 mbetën në pozita konservatore e reformiste, u shprehën kundër revolucionit dhe kryengritjes, duke i quajtur ato “të dëmshme e shkatërrimtare për Turqinë”.
Në këto rrethana, kur Shoqëria “Bashkim e Përparim” nuk deshi t’u njihte popujve joturq asnjë të drejtë kombëtare, pjesëmarrja e shqiptarëve në lëvizjen e turqve të rinj, deri në pragun e Revolucionit xhonturk, nuk ishte e gjerë. Sikurse dëshmon edhe shtypi i kohës (“Shqipëria”, Bukuresht, 1897-1899; “Drita”, Sofje, 1901-1908; “Shkopi”, Kajro, 1907-1908; “Kombi”, Boston, 1906-1908 etj.), shumica e qarqeve atdhetare shqiptare e shihnin me mosbesim lëvizjen e turqve të rinj dhe deri në këtë periudhë mbajtën ndaj saj një qëndrim të rezervuar, madje opozitar. Edhe vetë turqit e rinj, deri në vitet 1905-1906, nuk ndërmorën as në Anadoll, as edhe në Rumeli, veprime konkrete politike, organizative e të armatosura, që do t’i tërhiqnin shqiptarët dhe popujt e tjerë në lëvizje, por u kufizuan me propagandën që shtypi i tyre i jashtëm bënte kundër absolutizmit të sulltanit, për rivendosjen e kushtetutës.
Zhvillimi me sukses i luftës së armatosur të popullit shqiptar dhe atij maqedon nga njëra anë, forcimi i ndërhyrjeve të Shteteve të Mëdha dhe të atyre fqinje nga ana tjetër, i nxitën turqit e rinj të shtonin përpjekjet për të tërhequr në anën e tyre shqiptarët e maqedonët. Në vitin 1906 u ngrit qendra e Selanikut e “Bashkim e Përparimit”, që luante rolin e një komiteti qendror për Turqinë evropiane dhe zhvillonte një propagandë të gjerë në vilajetet e Rumelisë. Në Kongresin e dytë, që u mbajt në Paris në dhjetor të vitit 1907, turqit e rinj po për këtë qëllim pranuan të përdornin kryengritjen e armatosur si mjet të luftës kundër absolutizmit të sulltanit dhe për të rivendosur kushtetutën.
Në shpërthimin e shpejtë të revolucionit ndikuan veçanërisht dy ngjarje të rëndësishme ndërkombëtare, të cilat u vlerësuan si hapa të mëtejshëm në politikën kapitulluese të sulltanit përpara Fuqive të Mëdha dhe si një kërcënim i rëndë për tërësinë e Perandorisë. Në janar të vitit 1908 ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Erental, deklaroi se qeveria e tij me pëlqimin e sulltanit do të fillonte ndërtimin e hekurudhës së Mitrovicës. Në këtë mënyrë Vjena do të lidhej drejtpërdrejt me vijën hekurudhore që shkonte përmes vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit dhe dilte në Selanik. Ndërtimi i një hekurudhe të tillë do të lehtësonte depërtimin austriak në dy vilajetet shqiptare dhe në territoret e tjera me popullsi sllavo-maqedone. Si përgjigje ndaj këtij veprimi të njëanshëm të Austro-Hungarisë, në qershor 1908 u mbajt takimi i Revalit (Rusi), i carit të Rusisë me mbretin e Anglisë, në të cilin u arrit marrëveshja anglo-ruse mbi programin e reformave të reja në Maqedoni, që do të çonin në forcimin e kontrollit të këtyre fuqive në Turqinë Evropiane.
Duke qenë tanimë të bindur se Turqia Evropiane do të shkëputej nga Perandoria Osmane, qoftë si rrjedhojë e ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha, qoftë për shkak të lëvizjeve çlirimtare shqiptare e maqedone, xhonturqit i shtuan përpjekjet për organizimin e kryengritjes së armatosur. Ky orientim i ri, si edhe premtimet që u bënë shqiptarëve, maqedonëve e popujve të tjerë për t’u dhënë, bashkë me kushtetutën, “lirinë, barazinë, vëllazërimin dhe drejtësinë”, i siguruan udhëheqjes xhonturke përkrahjen e këtyre popujve e në mënyrë të veçantë të shqiptarëve. Në këtë ndikuan edhe thirrjet që xhonturqit u drejtuan shqiptarëve gjatë vitit 1908, të cilat kishin një tingëllim antiimperialist, bënin fjalë për “synimet e Austro-Hungarisë dhe të Italisë për të pushtuar vilajetet shqiptare të Shkodrës, të Kosovës dhe të Janinës”. Në këto rrethana u rrit ndikimi i xhonturqve mbi popujt e Rumelisë dhe veçanërisht në Shqipëri.
Në pranverën e verën e vitit 1908, në një varg qytetesh të Shqipërisë, si në Ohër, Prespë, Strugë, Manastir, Shkup, Gjirokastër, Shkodër, Prizren, Ferizaj, Mitrovicë etj., përveç komiteteve kombëtare “Për lirinë e Shqipërisë”, u formuan edhe komitetet xhonturke “Bashkim e Përparim”, ku krahas turqve hynë edhe oficerë e intelektualë shqiptarë. Suksese më të mëdha turqit e rinj siguruan në repartet ushtarake, sidomos midis oficerëve e ushtarëve shqiptarë. Shumica e oficerëve shqiptarë të garnizonit të Shkupit përkrahu lëvizjen e turqve të rinj. Në verën e vitit 1908 u bënë të shpeshta edhe veprimet kundërqeveritare të ushtarëve dhe të oficerëve shqiptarë të garnizonit të Shkodrës.
Zgjerimi i veprimtarisë së organizatave xhonturke në Shqipëri e në Maqedoni u dha mundësi turqve të rinj të fillonin kryengritjen. Më 3 korrik të vitit 1908 ngriti krye reparti ushtarak i Resnjës, i komanduar nga oficeri shqiptar Ahmet Njaziu. Kjo kryengritje u pasua nga ajo e majorit turk Enver Beut, që shpërtheu më 6 korrik në Demir Hisar. Këto dy ngjarje shënuan fillimin e Revolucionit xhonturk, që u përhap pastaj në qytetet kryesore të Shqipërisë e të Maqedonisë, të cilat u bënë vatra e tij kryesore.
Në proklamatat, që Ahmet Njaziu dhe Komiteti “Bashkim e Përparim” përhapën në ditët e para të korrikut të vitit 1908 në qytetet e fshatrat e Shqipërisë, theksohej se synimi i tyre ishte të shpallnin kushtetutën dhe me këtë akt “t’u siguronin gjithë popujve të perandorisë, pa dallim feje, lirinë, barazinë, vëllazërinë dhe drejtësinë”, ndërsa fshatarëve shqiptarë iu premtua se do t’i çlironin nga taksat dhe do t’i shpëtonin nga arbitrariteti i nëpunësve. Sikurse pohon Ahmet Njaziu në “Kujtimet e tij” (“Hatirati Niazi”, Stamboll, 1910), kryengritja u përkrah nga fshatarësia shqiptare e rretheve të Resnjës, të Ohrit, të Starovës, të Dibrës, të Elbasanit, të Korçës, që formoi njësitë e saj vullnetare të armatosura dhe u hodh në luftë kundër pushtetit autokratik të sulltanit.
Qysh në ditët e para të revolucionit qeveria e Stambollit, duke qenë e ndërgjegjshme për rolin e shqiptarëve në këto ngjarje, dërgoi kundër kryengritësve gjeneralin turk, Shemsi Pasha, i cili, siç thuhej në një nga dokumentet e kohës, njihej si “specialist për shtypjen e shqiptarëve”. Por Shemsi Pasha, me vendim të komitetit xhonturk të Manastirit, u vra sapo mbërriti këtu, më 7 korrik të vitit 1908.
Përputhja e kërkesave të reja, që xhonturqit shpallën në ditët e para të kryengritjes së korrikut, me ato të lëvizjes shqiptare çoi në bashkëpunimin ndërmjet komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe atyre xhonturke. Që në ditët e para të kryengritjes Komiteti i fshehtë i Korçës e përkrahu revolucionin me njerëz e me të holla dhe u bëri thirrje çetave shqiptare të bashkoheshin me repartet kryengritëse. Ky akt pati rëndësi të veçantë, sepse me këtë komitet ishin lidhur komitetet e fshehta “Për lirinë e Shqipërisë” të qyteteve të Shqipërisë së Jugut. Me kryengritjen e turqve të rinj u bashkua që në ditët e para edhe Komiteti shqiptar i Ohrit.
Me kryengritjen u bashkuan gjithashtu çetat e armatosura shqiptare, të cilat iu përgjigjën thirrjes për bashkëpunim, që Ahmet Njaziu, qysh më 5 korrik, u kishte drejtuar atyre e sidomos çetës së Çerçiz Topullit, që kishte ndikim të madh në Toskëri. Si komitetet, ashtu edhe çetat shqiptare nuk hoqën dorë nga programi i tyre kombëtar dhe gjatë bisedimeve me xhonturqit paraqitën kërkesën e autonomisë së Shqipërisë. Më 20 korrik 1908, pas takimit që u bë në fshatin Çëravë të Pogradecit, u arrit marrëveshja ndërmjet përfaqësuesve të Ahmet Njaziut dhe atyre të çetave shqiptare, të udhëhequra nga Çerçiz Topulli. Shqiptarët paraqitën si kusht për bashkëpunim kërkesën e autonomisë së vendit, “që Shqipëria të sundohej vetvetiu nga një guvernator i dërguar prej sulltanit”. Mihal Gramenoja, pjesëmarrës aktiv i këtyre ngjarjeve, shkruante në kujtimet e tij (“Kryengritja Shqiptare”, Vlorë, 1925) se përfaqësuesit e Njazi Beut nuk i kursyen premtimet e tyre dhe deklaruan se do të plotësoheshin të gjitha kërkesat e shqiptarëve.

Kuvendi i Ferizajt (14-23 korrik 1908).
Shpallja e kushtetutës
Lajmi mbi koncesionin e hekurudhës së Mitrovicës, si edhe marrëveshja anglo-ruse për reformat në Maqedoni, kishin krijuar në Kosovë një atmosferë shumë të nderë. Shpërthimi në këto rrethana i revolucionit përkoi në kohë me rritjen e lëvizjes së popullsisë shqiptare kundër zgjedhës turke dhe ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në Kosovë, që arriti kulmin e saj me thirrjen e Kuvendit të Ferizajt, në korrik të vitit 1908. Ky Kuvend, si edhe lëvizja shqiptare e qershor-korrikut e vitit 1908, u zhvilluan për shkaqe krejtësisht të veçanta dhe të ndryshme nga ato të turqve të rinj dhe pikërisht për shkak të rrezikut të aneksimit nga Austro-Hungaria të territoreve shqiptare, përmes të cilave do të kalonte vija hekurudhore austriake.
Lëvizja shqiptare, që solli si rrjedhim thirrjen e Kuvendit të Ferizajt, i ka fillimet e saj në dhjetëditëshin e fundit të muajit qershor të vitit 1908. Qëndresa e armatosur filloi në rrethet e Mitrovicës qysh në prill-maj të vitit 1908 dhe vijoi më pas me grumbullimet e protestat e shqiptarëve në Prizren, në Prishtinë e në tërë vilajetin e Kosovës. Vatër e kësaj lëvizjeje u bë Ferizaj. Në shpërthimin e zemërimit popullor ndikoi edhe lajmi i përhapur ato ditë, sipas të cilit Porta e Lartë kishte ndërmend t’u shiste austriakëve tokat rreth Ferizajt për ndërtime dhe për vendosjen e kolonëve.
Më 5 korrik gjithë hapësira nga Kaçaniku e deri në Lipjan, me një shtrirje prej 40 km, ishte zënë nga shqiptarët e armatosur, të cilët kishin ardhur nga Kaçaniku, Ferizaj, Morava e Epërme dhe e Poshtme, madje edhe nga Podrima. Më 9 korrik, sipas të dhënave konsullore serbe, në Ferizaj qenë mbledhur 15 000 veta të armatosur.
Thirrjes së kryengritësve për t'u bashkuar me ta, iu përgjigjën thuajse të gjitha kazatë e vilajetit të Kosovës. Më 15 korrik u mblodhën në Ferizaj njëri pas tjetrit krerët shqiptarë të sanxhakut të Prishtinës, ata të sanxhakut të Pejës, të atij të Prizrenit dhe të krahinave veriore të Kosovës, midis të cilëve qenë Isa Boletini, Ferhat bej Draga etj. nga Mitrovica; Bajram Curri, Sulejman agë Batusha etj. nga Gjakova; Qerim Mahmut Begolli etj. nga Peja; Jahja Beu dhe Rasim Aga nga Prizreni; Mustafa Lita, Ramadan Zaskoku etj. nga Luma; Fuat Pasha, Zenel agë Alushi etj. nga Prishtina; Zejnullah Beu dhe Abdyl Kadri efendiu nga Vuçiterna; Murat Aga etj. nga Tetova; Jakup Beu etj. nga Gjilani; Idriz Seferi që njihet edhe si organizator i këtij Kuvendi, Islam Pira, si edhe Hasan Prishtina.
Tubimin e tij të parë Kuvendi i Ferizajt e mbajti më 14 korrik. Në këtë mbledhje delegatët u shprehën kundër ndërhyrjeve të huaja, kundër refomave, që do të sillnin copëtimin e trojeve shqiptare dhe diskutuan për masat që duheshin marrë për mbrojtjen e vendit nga një invazion i mundshëm i jashtëm.
Kryengritësit kërkuan reforma për tërë Turqinë Evropiane, me të cilat t'u siguroheshin shqiptarëve dhe gjithë popujve të Perandorisë të drejta të plota kombëtare, të barabarta me ato të turqve, dhe që këto të garantoheshin me ligj e me kushtetutë. Konsulli serb në Prishtinë, dr. Peçanaci, duke u mbështetur në burime që ai i merrte për të sigurta, i shkruante Beogradit, më 15 korrik, se në Kuvend ishte diskutuar edhe çështja e formimit të një Shqipërie autonome dhe se pritej të merreshin vendime për këtë problem. Megjithatë, deri më sot nuk janë gjendur të dhëna të tjera që të vërtetojnë se Kuvendi i Ferizajt shtroi edhe kërkesën e autonomisë së Shqipërisë.
Shqiptarët u shprehën kundër projekteve të Fuqive të Mëdha për zbatimin e reformave vetëm për të ashtuquajturat vilajete maqedone, te të cilat shihnin rrezikun e copëtimit dhe të aneksimit të viseve shqiptare të vilajetit të Kosovës dhe të atij të Manastirit nga shtetet fqinje.
Por ngjarjet e mëtejshme, ndikimi i propagandës së turqve të rinj në radhët e lëvizjes shqiptare dhe veçanërisht zhvillimi me sukses i kryengritjes së turqve të rinj, i dha Kuvendit të Ferizajt një drejtim disi të ndryshëm, e tërhoqi atë në rrjedhën e lëvizjes së përgjithshme kundër absolutizmit të sulltanit, që dominoi jetën politike të Turqisë Evropiane në vitin 1908.
Për të tërhequr në anën e vet masën e madhe të kryengritësve shqiptarë, të mbledhur në Ferizaj, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, me qendër në Selanik, dërgoi atje emisarët e vet, Galip Beun, komandat i xhandarmërisë së Shkupit, një nga krerët e komitetit xhonturk të atij qyteti dhe Selaedin Beun nga Manastiri, bashkë me disa të tjerë, që u bënë thirrje shqiptarëve të grumbulluar në Ferizaj të bashkoheshin me Revolucionin xhonturk, të kërkonin shpalljen e kushtetutës dhe mbledhjen e parlamentit.
Duke njohur aspiratat e vërteta kombëtare të shqiptarëve, xhonturqit dhe emisarët e tyre, përveç premtimeve për t'u dhënë atyre lirinë, barazinë e drejtësinë, u munduan t'i bindnin se me shpalljen e kushtetutës do të zhdukej edhe rreziku që kërcënonte tërësinë e territoreve shqiptare, do të merrnin fund ndërhyrjet e kontrolli i huaj, si edhe arbitrariteti i administratës osmane. Ata u premtuan gjithashtu shqiptarëve se me shpalljen e kushtetutës do të shpëtonin nga taksat dhe nga detyrimet e tjera të rënda, nga gjyqet e padrejta dhe nga arbitrariteti i shtetit osman dhe se nuk do të shkonin ushtarë.
Pas tri javë përpjekjesh turqit e rinj arritën të tërhiqnin shqiptarët e grumbullur në Ferizaj në Revolucionin e korrikut të vitit 1908. Në këtë ndikoi edhe qëndrimi i përgjithshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, i komiteteve dhe i çetave të armatosura shqiptare, që tanimë qenë bashkuar me Revolucionin xhonturk.
Vendimi përfundimtar për t'u bashkuar me revolucionin u mor më 20 korrik, kur pas diskutimeve që krerët shqiptarë bënë në mbledhjet e fshehta, Kuvendi i Ferizajt i dërgoi sulltan Abdyl Hamitit një telegram, në të cilin kërkonte që të rivendosej menjëherë kushtetuta e vitit 1876 dhe të mblidhej parlamenti, që donte të thoshte të vendosej në Perandorinë Osmane një regjim monarkist kushtetues e parlamentar. Më 22 korrik iu dërgua Pallatit një telegram tjetër, po nga Kuvendi i Ferizajt, ku thuhej se në rast se nuk shpallej menjëherë kushtetuta, populli me armë në dorë do të zbriste drejt Stambollit. Mendimi se masa prej 30 000 vetash të armatosur, të grumbulluar në Ferizaj, mund të marshonte drejt Shkupit, Selanikut e Stambollit shqetësoi jo vetëm sulltanin, por edhe xhonturqit, që i kishin nxitur shqiptarët të bashkoheshin me ta. Më 23 korrik, pa ardhur ende përgjigjja nga Stambolli, kryengritësit shqiptarë shpallën kushtetutën në Manastir, në Selanik, në Preshevë, në Kopryly dhe në qendra të tjera.
Bashkimi po ato ditë me xhonturqit i ushtrisë dhe sidomos i Armatës II të Maqedonisë, shumica e ushtarëve dhe e oficerëve të së cilës ishin shqiptarë, si edhe përkrahja e kryengritjes nga Kuvendi i shqiptarëve i mbledhur në Ferizaj, ishin faktorët vendimtarë, që përcaktuan fitoren e Revolucionit të korrikut të vitit 1908.
Më 23 korrik repartet kryengritëse, të përshëndetura nga popullsia hynë në Selanik, në Manastir dhe në qytete të tjera, ku “në emër të ushtrisë dhe të popullit” shpallën rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876.
Në rrethanat kur administrata osmane në Rumeli ishte shthurur dhe zotër të situatës ishin bërë xhonturqit, si edhe përballë rrezikut të një sulmi të ushtrisë kryengritëse kundër Stambollit, Abdyl Hamiti u detyrua të pranonte, natën e 23-24 korrikut, shpalljen e kushtetutës së vitit 1876 dhe rivendosjen e rendit kushtetues.

Regjimi i turqve të rinj dhe qëndrimi i shqiptarëve ndaj tij (24 korrik - tetor 1908)
Shpallja e kushtetutës a e Hyrietit (lirisë), si në gjithë Perandorinë Osmane edhe në Shqipëri u prit me gëzim e entuziazëm nga gjithë populli shqiptar, që vuante prej shekujsh nën sundimin e autokracisë së sulltanëve. Në manifestimet që shpërthyen në mënyrë spontane në qytete të ndryshme të vendit, nën parullat e përhapura në atë kohë “liri, barazi, vëllazëri dhe drejtësi”, populli shprehu solidaritetin me revolucionin dhe kushtetutën. Të pritur me gëzim nga populli, zbritën nga malet në qytete luftëtarët e lirisë, çetat kryengritëse, që kishin luftuar kundër tiranisë së sulltanit për çlirimin e Shqipërisë.
Drejtuesit e shumë aktivistë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare shpresonin se me shpalljen e kushtetutës shqiptarëve dhe gjithë kombësive të shtypura do t’u siguroheshin liritë politike e barazia, të premtuara nga turqit e rinj. Vetëm disa përfaqësues konservatorë të parisë e të klerit të lartë myslimanë, që merrnin pensione e shpërblime nga sulltani, e pritën shpalljen e kushtetutës në mënyrë të ftohtë e të përmbajtur.
Manifestime të mëdha u mbajtën më 24-29 korrik në qytetet kryesore të Shqipërisë së Jugut, të Mesme, si edhe në Shkodër e në qytetet e Kosovës. Gjatë këtyre mitingjeve populli përshëndeti shpalljen e kushtetutës dhe shprehu njëherazi besnikërinë ndaj Shqipërisë dhe dashurinë për gjuhën shqipe. Në shumë nga këto qytete ushtarët turq vëllazëroheshin me luftëtarët e çetave.
Në këto manifestime populli shfaqi gjithashtu aspiratat e tij kombëtare. Shpallja e kushtetutës u kuptua si shpallja e lirisë dhe e të drejtës së vetëqeverisjes së Shqipërisë. Qysh në ditët e para pas fitores së revolucionit, në shumë qytete, si në Vlorë, Krujë, Durrës, Tiranë, Prizren, Gjakovë, Pejë, Ferizaj, Kaçanik etj., populli me nismën e vet filloi të dëbonte nëpunësit e aparatit të vjetër administrativ, mutesarifët, kajmekamët, gjykatësit, komandantët e xhandarmërisë, të policisë etj., dhe bëri përpjekje për të marrë pushtetin në duart e veta, duke krijuar komisione që kryenin funksionet e organeve të vetëqeverisjes, pajtonin gjaqet dhe mbanin rregullin e qetësinë. Shkupi e kremtoi shpalljen e kushtetutës më 25 korrik, në rrethana të veçanta, i rrethuar nga forcat e këmbësorisë e të artilerisë turke, që u ngarkuan të ndalonin hyrjen në qytet të katër mijë fshatarëve të armatosur, të cilët donin të shpallnin autonominë e Shqipërisë me qendër në Shkup. U lejuan të hynin në qytet vetëm disa dhjetëra nga prijësit e kryengritësve shqiptarë, që u pritën me gëzim nga populli.
Duke parë shthurjen e plotë të administratës së vjetër osmane në Shqipëri, turqit e rinj shpejtuan të krijonin në të gjitha qytetet e vendit komitetet osmane “Bashkim e Përparim”, të cilat do të përqendronin pushtetin në duart e tyre, derisa të formohej qeveria e re. Menjëherë pas shpalljes së kushtetutës, në ditët e fundit të korrikut dhe në fillim të gushtit, komitete të tilla të “Bashkim e Përparimit” u formuan në Tiranë, në Durrës, në Kavajë, në Krujë, në Berat, në Vlorë e më pas në gjithë Shqipërinë. Në radhët e tyre hynë anëtarët e komiteteve lokale të turqve të rinj, oficerë xhonturq, por edhe përfaqësues të popullsisë shqiptare. Për shkak të përfaqësimit të gjerë të shqiptarëve dhe veprimtarisë së tyre në të mirë të lëvizjes kulturore-kombëtare, këto komitete shprehnin më shumë aspiratat e popullsisë shqiptare sesa të xhonturqve.
Në Vlorë komiteti osman i bashkimit u kujdes për të ngritur një shtypshkronjë për botimet në gjuhën shqipe. Në Berat ky komitet iu kushtua përhapjes së gjuhës shqipe, për të cilën zhvilloi një veprimtari të gjerë në qytet dhe në fshatra. Në Tiranë një komitet i tillë (me emrin “Shoqëria mirëbërëse”) dhe komisioni që doli prej tij, i drejtuar nga Refik bej, Abdi bej dhe Fuat bej Toptani, mori përsipër mbajtjen e rendit e të qetësisë në vend, si edhe kujdesin për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore dhe për hapjen e shkollave shqipe.
Në vilajetin e Kosovës, për shkak të gjendjes së acaruar politike, xhonturqit ngritën komitetet osmane të “Bashkim e Përparimit”, vetëm në ndonjë qendër si në Shkup e në Ferizaj, ndërsa në shumicën e qyteteve të tjera të kësaj province formuan komisione të përzjera, në të cilat merrnin pjesë përfaqësues të parisë së vendit dhe të komiteteve të turqve të rinj. Megjithatë, ata arritën ta kthejnë Komitetin “Bashkim e Përparim” të Shkupit në një organ të rëndësishëm qeveritar për gjithë këtë provincë.
Revolucioni xhonturk dhe shpallja e kushtetutës krijuan kushte disi të favorshme për zhvillimin e lëvizjes shqiptare e sidomos të asaj kulturore-kombëtare. Në rrethana të tilla, kur edhe shqiptarët ende nuk e kishin humbur besimin te regjimi i ri kushtetues dhe shpresonin se në kushtet e tij do të përmbushnin aspiratat e tyre kombëtare, pothuajse të gjitha forcat politike shqiptare u bashkuan në mendimin se lëvizja kombëtare duhej të zhvillohej duke respektuar këtë regjim, duke përfituar prej lirive të shpallura prej tij dhe pa shtruar si qëllim të afërm përmbysjen e tij me anën e dhunës, me rrugën e kryengritjes së armatosur.
Shumica e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare brenda e jashtë vendit dhe organet e shtypit atdhetar, e quanin të dobishme që shqiptarët të shfrytëzonin liritë që u dha kushtetuta për të zhvilluar në mënyrë legale lëvizjen kulturore-kombëtare, për të hapur shkolla shqipe në tërë vendin, për të përhapur me të gjitha mjetet mësimin e gjuhës shqipe dhe për lëvrimin e saj të mëtejshëm. Zhvillimi i lëvizjes kulturore shihej si një nga mjetet më të rëndësishme për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit dhe për forcimin e bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
Megjithatë, edhe në këto kushte u vunë re dallime ndërmjet atdhetarëve shqiptarë, me pikëpamje radikale dhe atyre të krahut të moderuar, që u shprehën në qëndrimet e ndryshme ndaj objektivit kryesor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndaj luftës politike për autonominë e Shqipërisë, që kundërshtohej me ashpërsi nga xhonturqit.Të parët theksonin se kishte një dallim thelbësor midis synimeve të turqve të rinj, që përpiqeshin të ruanin sundimin osman në Shqipëri, dhe aspiratave të shqiptarëve për çlirimin kombëtar, midis asaj që ishte arritur pas fitores së revolucionit dhe programit themelor të lëvizjes shqiptare, formimit të një Shqipërie autonome. Ky krah radikal i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndonëse këmbëngulte për të shfrytëzuar liritë e shpallura kushtetuese në të mirë të lëvizjes për zhvillimin e arsimit e të kulturës shqiptare, nuk e shihte këtë si një qëllim të fundit, por si një mjet për arritjen e objektivit themelor të lëvizjes shqiptare, të autonomisë së Shqipërisë dhe të çlirimit të saj nga robëria osmane. Disa ditë pas shpalljes së kushtetutës, më 31 korrik 1908 gazeta “Kombi” shkruante se “dëshira dhe mejtimi i çdo shqiptari duhet të jetë vetëqeverimi dhe storasja (shpallja - shën. i aut.) e një konstitucie kombëtare, e një shteti shqiptar. Atje duhet të drejtohen të gjitha veprimet tona”. Në shkrimet e botuara në gazetën “Shkopi” (15 nëntor 1908) u bëhej thirrje shqiptarëve të hapnin shkolla shqipe, por të kërkonin edhe të drejtat e tyre politike, njohjen e kombit shqiptar nga qeveria osmane dhe të punonin për vetëqeverimin e Shqipërisë.
Këto qarqe atdhetare i mbaheshin pikëpamjes se kërkesat politike, siç ishin ajo e njohjes së kombit shqiptar dhe e autonomisë, nuk mund të plotësoheshin në kuadrin e bashkëpunimit me xhonturqit, që i kundërshtonin ato, por vetëm me një zhvillim dhe organizim të pavarur të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ngjarjet e mëvonshme treguan se edhe në luftën për të siguruar lirinë e shkollës e të shkrimit shqip, që përbënin një nga të drejtat më elementare njerëzore e kombëtare, shqiptarët do të ndesheshin me kundërshtimin dhe me dhunën e turqve të rinj.
Krahu i moderuar i lëvizjes kombëtare të periudhës së pasrevolucionit xhonturk, i mbahej pikëpamjes se shqiptarët në këto kushte të reja nuk duhej të shtronin kërkesa politike, por të kufizoheshin vetëm me kërkesa humanitare, arsimore e kulturore, të punonin për të përhapur arsimin në Shqipëri nëpërmjet klubeve, gazetave e shkollave shqipe, të paktën për një periudhë 10-20- vjeçare. Këto parashikohej të arriheshin nëpërmjet një bashkëpunimi të plotë e pa kushte me xhonturqit. Qëndrime të tilla u shprehën nga atdhetarë të këtij grupimi në organet e ndryshme të shtypit shqiptar, por sidomos në gazetën “Liria” (Selanik, 1908-1910), të drejtuar nga Mithat Frashëri, drejtor për çështjet e jashtme të vilajetit të Selanikut, e cila u bë zëdhënëse e këtij krahu të moderuar. Në shkrimet e botuara në këtë gazetë pas revolucionit (më 17 korrik e 21 korrik, më 18 gusht e 18 tetor 1908 etj.), theksohej se shqiptarët do të përmbushnin kërkesat e tyre arsimore e kulturore dhe “do të shijonin frytet e kulturës së sotme, nëse do të hynin në komunitet me turqit” dhe “do të bashkëpunonin me xhemijetin (Komitetin “Bashkim e Përparim”), i cili i do të mirën dhe i jep të drejta çdo kombi”; “se shqiptarët dhe xhonturqit nuk i ndante asgjë”, se ata kishin “qëllime e dëshira të njëjta” dhe se përparimi i Shqipërisë nuk do të arrihej “pa ndihmën e mirëdashjen e qeverisë turke”.
Në të vërtetë turqit e rinj pas ardhjes në fuqi hoqën dorë nga premtimet, që u kishin bërë shqiptarëve për t’u dhënë të drejtën e autonomisë. Në çështjen kombëtare ata mbajtën qëndrim të hapur shovinist. Përballë prirjeve autonomiste të popujve të shtypur, xhonturqit vunë doktrinën e “osmanizmit”, e cila ishte shpallur në kushtetutën e vitit 1876 (Neni 8) dhe u përfshi pastaj edhe në programin, që Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” miratoi në mbledhjen e mbajtur në Selanik, në ditët e para të shtatorit të vitit 1908. Me ndihmën e kësaj doktrine, që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj” dhe si të tillë gjoja të barabartë para ligjit, turqit e rinj synonin të mohonin ekzistencën e popujve të tjerë e të çështjes kombëtare në Turqi dhe të mos u njihnin kombësive joturke të drejtat më elementare. Ata shpallën gjuhën turke si gjuhë zyrtare e të detyrueshme në organet shtetërore e në shkollat. Doktrina e osmanizmit tregoi se xhonturqit do të vijonin politikën e vjetër të asimilimit të popujve të shtypur, të turqizimit të tyre. Një politikë e tillë i ktheu në fraza boshe parimet e mëdha demokratike të shpallura nga xhonturqit gjatë revolucionit: “Liri”, “Barazi”, “Vëllazëri” dhe “Drejtësi”.
Në rrethana të tilla qysh në periudhën e parë të pasrevolucionit dolën në shesh kontradiktat ndërmjet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, synimeve të saj për vetëqeverisjen e vendit, madje edhe kërkesave të saj më të thjeshta kulturore-kombëtare dhe pushtetit të turqve të rinj, që synonin të ruanin me çdo mjet sundimin e tyre mbi shqiptarët e popujt e tjerë dhe tërësinë e Perandorisë Osmane. Në këto orvatje turqit e rinj u përkrahën nga kategori të caktuara të shoqërisë shqiptare, nga paria konservatore, e lidhur me interesa ekonomikë e politikë me këtë Perandori, nga nëpunës të aparatit shtetëror, rrethe burokratike-ushtarake etj. Ata u përpoqën gjithashtu të tërhiqnin pas vetes edhe veprimtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe veçanërisht përfaqësuesit e krahut të saj të moderuar.
Klubet kombëtare (1908)
Atdhetarët rilindës, pa marrë parasysh pengesat që nxirrnin xhonturqit, duke e vlerësuar gjithnjë si detyrë kryesore luftën për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha turke, shfrytëzuan mundësitë legale që u krijuan pas shpalljes së kushtetutës për të organizuar në përmasa mbarëshqiptare lëvizjen politike-kulturore, për ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare dhe për bashkimin e popullit. Për këtë qëllim menjëherë pas revolucionit u ngritën klubet kombëtare, që u shtrinë në qytetet e në fshatrat e vendit dhe në qendra të tjera të Perandorisë ku kishte shqiptarë, filloi ngritja e shkollave shqipe, dhënia e mësimit të gjuhës amtare në shkollat e huaja në Shqipëri dhe u bënë përpjekje për miratimin e përdorimin e një alfabeti të vetëm për gjuhën shqipe.
Më 31 korrik 1908 u themelua klubi “Bashkimi” i Manastirit, me kryetar Fehim Zavalanin që sapo ishte liruar nga internimi, nënkryetar Gjergj Qiriazin dhe sekretar Naum Naçin. Ishte ndër klubet më të mëdha dhe më të rëndësishme, që luajti një rol të veçantë në formimin e klubeve të tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në periudhën e regjimit xhonturk. Menjëherë pas themelimit të tij, klubi i Manastirit dërgoi në qytetet e tjera të vendit emisarët e vet për të propaganduar idetë kombëtare të shqiptarëve, siç ishin bashkimi i vilajeteve të Shqipërisë dhe ruajtja e tërësisë së saj. Në shembullin e tij dhe me nismën e atdhetarëve, u formuan në muajt gusht-shtator 1908 klubi i Korçës, i Vlorës, i Elbasanit, i Shkodrës, i Shkupit (“Klubi arsimor shqiptar”), i Kumanovës, i Tetovës, i Beratit, i Selanikut, i Stambollit, i Pogradecit, i Janinës, i Filatit. Në periudhën e mëvonshme u ngritën klubet shqiptare në qytetet dhe në qendrat e tjera të Shqipërisë, në Tiranë, Durrës, Gramsh, Gjirokastër, Ohër, Strugë, Gjilan, Dibër, Vuçiternë, Tepelenë, Delvinë, Filat, Follorinë, Kurvelesh, Përmet, Pogon, Konicë, Negovan, Bellkamen etj. Në gjithë Shqipërinë u ngritën atëherë më shumë se 40 klube.
Klubet ishin organizata të gjera demokratike, të cilat përfshinin në gjirin e tyre përfaqësues të shtresave të ndryshme të popullsisë. Në klube merrnin pjesë intelektualë, nëpunës të aparatit shtetëror e mësues shkollash, përfaqësues të borgjezisë qytetare, të prodhuesve e të tregtarëve të vegjël të qytetit e të fshatit, të bejlerëve-çifligarë, të oficerëve, si edhe të parisë të lidhur me sunduesit osmanë. Ato bashkonin në gjirin e tyre të gjitha rrymat politike të lëvizjes kombëtare, si atdhetarët me pikëpamje radikale, ashtu edhe të moderuarit, ndërsa në udhëheqjen e tyre zotëronin intelektualët e dalluar edhe më parë për veprimtari atdhetare. Klubet nuk kishin një program të vetëm e të përbashkët. Por statutet e tyre (si “Kanonizma e ligj’e klubit të shqiptarëve në Manastir”, Sofje, 1908; Kanonizma e klubit të “Diturisë shqip” në Korçë, 1908; Kanonizma e klubit të Gjirokastrës “Drita”, 1908; “Rregullore e shoqërisë së shqiptarëve në Janinë”, 1908 etj.), ndonëse ishin të veçanta për secilin klub, kishin një përmbajtje të përbashkët, që i afronte klubet si organizata të njëjta kombëtare. Pothuajse në të gjitha këto statute kërkohej që kombi shqiptar të gëzonte të gjitha liritë që garantoheshin nga një regjim kushtetues, si edhe të drejtën e mësimit të gjuhës amtare; vihej si detyrë të punohej për bashkimin e kombit shqiptar, për “të ndriturit e tij duke përhapur dituritë”, për përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe dhe për lëvrimin e saj, për ngritjen kulturore të popullit duke hapur shkolla, shtypshkronja dhe duke botuar gazeta e libra.
Për të mos u dhënë shkas xhonturqve të mbyllnin klubet që vepronin në mënyrë legale, atdhetarët theksonin se, duke punuar për interesat e veçantë të kombit shqiptar, ata do të vepronin gjithashtu në pajtim me “qëllimet e larta” të Komitetit “Bashkim e Përparim”. Ky qëndrim u përfshi në shumë nga statutet e tyre, ndërsa pothuajse në të gjitha ato thuhej se klubet “nuk do të përziheshin në çështjet politike”. Në të vërtetë, shumica e klubeve mori pjesë aktive në tërë jetën politike të vendit dhe mbrojti me vendosmëri interesat kombëtarë të popullit shqiptar.
Klubet gëzonin përkrahjen e popullit që i quante ato si organet e veta në luftën për përmbushjen e aspiratave kombëtare. Në mjaft raste popullsia njihte më shumë autoritetin e klubeve, sesa atë të administratës osmane.
Në periudhën e parë pas revolucionit xhonturqit nuk guxuan të dilnin haptazi kundër klubeve, madje u detyruan për një kohë “të pajtoheshin” me zhvillimin e lëvizjes kulturore-arsimore shqiptare. Në këtë qëndrim të Komitetit “Bashkim e Përparim” ndikuan faktorë të tillë politikë, si gjendja e nderë në Shqipëri pas shpalljes së kushtetutës, roli i madh që luajtën shqiptarët në Revolucionin e korrikut të vitit 1908 dhe fakti që turqit e rinj nuk e kishin stabilizuar ende diktaturën e tyre ushtarake. Ndërkaq, turqit e rinj shtypën me rreptësi çdo prirje të lëvizjes shqiptare për autonominë a për pavarësinë e Shqipërisë, që nuk munguan të shfaqeshin edhe në këto kushte, ndërsa në ato raste, kur gjetën mbështetjen e forcave turkomane vendase, ata u munduan të pengonin formimin e klubeve shqiptare. Kështu, themelimi i klubit “Bashkimi” në Elbasan u arrit pas një konflikti ndërmjet atdhetarëve shqiptarë e xhonturqve, që përkraheshin nga elementët turkomanë. Në Tiranë e në Durrës xhonturqit, duke pasur përkrahjen e disa klerikëve fanatikë dhe të elementëve konservatorë turkomanë, penguan për një kohë themelimin e klubeve shqiptare, që u arrit pas qëndresës së vendosur të popullit kundër klubit të oficerëve dhe komiteteve xhonturke të këtyre qyteteve. Ngritja e klubit “Labëria” në Vlorë u arrit gjithashtu pasi u kapërcyen pengesat që nxorën xhonturqit dhe paria turkomane e këtij qyteti. Në Shkodër në vjeshtën e vitit 1908 xhonturqit, të mbështetur edhe në ulematë e në disa hoxhallarë fanatikë e turkomanë, shpërndanë për një kohë klubin e këtij qyteti dhe kundërshtuan të gjitha kërkesat për ngritjen e shoqërive kulturore shqiptare. Këtu Komiteti “Bashkim e Përparim” dhe ushtarakët xhonturq arrestuan më 26 gusht 1908 atdhetarin Dervish Hima, që sapo ishte kthyer në Shkodër nga internimi, për shkak se kundërshtoi propagandën xhonturke, që i shpallte shqiptarët “osmanllinj” dhe mbrojti idenë e një Shqipërie të lirë e të pavarur.
Ndërkaq turqit e rinj, qysh në fillim, duke u mbështetur në elementët e moderuar, si edhe në ata turkomanë, si Arif Hiqmeti (nënkryetar i klubit të Selanikut) me shokë, arritën të ushtronin një ndikim të fuqishëm në dy nga klubet më të rëndësishme shqiptare, në atë të Stambollit e të Selanikut, dhe u përpoqën që me anën e tyre të vinin nën kontrollin e vet të gjitha klubet, si dhe vetë lëvizjen kombëtare. Por shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk ra pre e kësaj veprimtarie, i dënoi këto orvatje të xhonturqve dhe nuk u pajtua me ata shqiptarë që bashkëpunuan me ta. Kësaj periudhe i përket pamfleti i Andon Z. Çajupit “Klubi i Selanikut”, në të cilin fshikullohet rëndë bashkëpunimi i drejtuesve të këtij klubi me xhonturqit.
Si lëvizja kombëtare, ashtu edhe klubet nuk e humbën karakterin e vet luftarak e të pavarur. Të ndodhur nën vëzhgimin e vazhdueshëm të autoriteteve osmane, klubet e kishin gjithnjë më të vështirë të zhvillonin legalisht e haptazi veprimtarinë e tyre politike-kombëtare. Për këtë arsye pranë tyre u krijuan komitete të fshehta, të cilat merreshin me propagandën kundërosmane dhe me organizimin e luftës për autonominë e vendit.
Nga komitetet e para të fshehta ishte ai që u themelua në Vlorë në fund të gushtit 1908, si organ drejtues i “Lidhjes kombëtare për përkrahjen e shkollave shqipe”. Ky komitet, i përbërë kryesisht nga ushtarakë, propagandonte “idetë e pavarësisë” dhe kishte si qëllim të parë organizimin e “një aksioni energjik për formimin e një Shqipërie autonome”. Për këtë arsye ai u shpërnda me ashpërsinë më të madhe nga xhonturqit. Një komitet i tillë i fshehtë u formua në vjeshtën e vitit 1908 pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit. Ky klub dërgoi njerëz për themelimin e komiteteve të fshehta në qytetet e vilajeteve të Manastirit e të Kosovës. Në nëntor të vitit 1908 komitetet e fshehta vepronin në Korçë, në Kolonjë e në fshatrat përreth, në Follorinë, në Kozhanë, në Selfixhe, në të gjitha qytetet e vilajetit të Janinës, në Gjakovë, në Shkup dhe në qendrat e tjera të vilajetit të Kosovës. Më 7 dhjetor të vitit 1908 konsulli austriak në Manastir njoftonte Vjenën se “komitete të tilla të fshehta qenë ngritur tanimë në çdo qytet dhe fshat të Shqipërisë”. Me nismën e veprimtarit të njohur të lëvizjes kombëtare Themistokli Gërmenji, Komiteti i fshehtë i klubit të Manastirit vendosi lidhje me komitetet e fshehta maqedone dhe bashkëpunoi me to për të siguruar armë.
Komitetet e fshehta ndiqnin qëllime të rëndësishme politike, punonin për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit dhe për të bashkuar, nën drejtimin e tyre, gjithë shqiptarët që ishin të gatshëm të kundërshtonin regjimin xhonturk dhe të siguronin në momentin e përshtatshëm autonominë e Shqipërisë
Me veprimtarinë e tyre klubet dhe komitetet e fshehta luajtën një rol të rëndësishëm në organizimin e lëvizjes kombëtare në këtë fazë të re të zhvillimit të saj. Me nismën e klubeve, për herë të parë në historinë e vendit, filluan të botoheshin brenda në Shqipëri dhe në disa qytete të tjera të Perandorisë gazeta në gjuhën shqipe. Në Korçë dolën njëra pas tjetrës gazetat: “Korça” (1908-1910), nën drejtimin e Sami Pojanit; “Lidhja Orthodokse” (1909-1910) dhe “Koha” (1911-1912), nën drejtimin e Mihal Gramenos; në Manastir “Bashkim’i Kombit” (1909, 1910), nga Fehim Zavalani dhe më pas “Drita” (1911-1912), nga Mustafa Hilmi Leskoviku; në Shkup “Shkupi” (1911-1912), nën drejtimin e Jashar Erebarës; në Janinë “Zgjim’i Shqipërisë” (1909-1910), nga Abdyl Hakiu; në Elbasan “Tomori” (1910), nga Lef Nosi dhe organe të tjera. Nga organet kryesore të shtypit shqiptar ishin gjithashtu “Lirija” në Selanik (1908-1910), nga Mithat Frashëri; “Shqipëtari” në Stamboll (1909-1911), nga Dervish Hima etj. Pranë klubit të Manastirit e klubeve të tjera u ngritën shtypshkronja për botimin e gazetave dhe të librave shqip.
Jashtë Shqipërisë vijuan të botoheshin organe të tilla të rëndësishme të shtypit atdhetar shqiptar, si “Shqypeja e Shqypenis” (1909-1911) në Sofje, nën drejtimin e Josif Bagërit “Shkopi” (1907-1908) dhe “Rrufeja” (1909-1910) në Egjipt, “Dielli” (1909-1910) në Boston, “Liri e Shqipërisë” (1911-1915) në Sofje etj. Në vitet 1908-1912 në Shqipëri dhe jashtë botoheshin më shumë se 35 organe të shtypit shqiptar.
Në organet e shtypit gjetën pasqyrim problemet dhe ngjarjet kryesore të lëvizjes kombëtare të viteve 1908-1912. Ato u bënë propaganduese të ideve kombëtare dhe mbrojtëse të programit politik të kësaj lëvizjeje. Shumica e tyre edhe në gjendjen e re të krijuar pas shpalljes së kushtetutës, quante si detyrë themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare luftën për çlirimin e Shqipërisë dhe për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar. Gazeta “Kombi” shkruante për “çporjen e xhonturqve dhe për vetëqeverisjen e Shqipërisë” (24 korrik 1908); “Korça” parashtronte hollësisht kërkesën e formimit të një shteti autonom shqiptar duke bashkuar katër vilajetet shqiptare në një të vetëm, me kryeqytet Ohrin ose Manastirin, me gjuhën shqipe si gjuhë zyrare, me një vali të emëruar nga Stambolli dhe me nëpunës, ushtri e oficerë shqiptarë (18 shkurt dhe 14 shtator 1909). Ideja e formimit të një shteti autonom shqiptar, të një “Shqipërie për shqiptarët” propagandohej edhe nga gazeta të tilla, si “Dielli”, “Bashkim’i Kombit” etj.
Me shkrimet e botuara, në vitet 1909-1910, kur xhonturqit iu kundërvunë në përmasa më të gjera lëvizjes kulturore-kombëtare shqiptare, filluan të mbyllnin shkollat shqipe dhe po u impononin shqiptarëve alfabetin arab, organet e shtypit atdhetar protestuan kundër kësaj politike obskurantiste dhe shoviniste të Komitetit “Bashkim e Përparim”. “Dielli” shkruante në ato ditë se “sot punërat në Shqipëri janë më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit dhe se gjuha shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë” dhe u bënte thirrje shqiptarëve “të bashkoheshin dhe të zinin luftën e vërtetë kundër armiqve të kombit tonë, luftën e fundit kundër xhonturqve” (17 shtator 1909).
Organe të tilla të shtypit, si “Shqypeja e Shqypenis”, “Korça”, “Dielli”, “Shqipëtari” etj., pasqyruan hap pas hapi konfliktin e madh që shpërtheu në fillim të vitit 1910 për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, botuan një varg shkrimesh për mbrojtjen e kulturës shqiptare, si edhe dhjetëra protesta, që iu dërguan parlamentit e qeverisë turke nga mësuesit atdhetarë, nga nxënësit e shkollave dhe nga mitingjet që u mbajtën në fillim të vitit 1910. Gazeta “Korça” shkruante më 18 shkurt se me këto mitingje populli shqiptar “tregoi gatishmërinë e tij për të mbrojtur shkronjat e veta qoftë edhe me gjak po të ishte nevoja”. Me shkrimet e tij shtypi shqiptar u bë paralajmëtar i konfliktit të madh që po piqej në Shqipëri ndërmjet popullit shqiptar e xhonturqve, në fushën ekonomike, arsimore, kulturore e politike, për t’u shndërruar më pas në një luftë të hapur të armatosur.
Shtypi atdhetar shqiptar u bë gjithashtu tribunë dhe propagandues i kryengritjeve të mëdha kundërosmane që shpërthyen në Shqipëri në vitet 1910-1912. Gazeta të tilla, si “Kombi”, “Shqipëtari”, “Shqypeja e Shqypenis” etj., duke u bërë jehonë ngjarjeve të Kryengritjes së Kosovës të vitit 1910, shkruanin për qëndresën e shqiptarëve të Prishtinës, të Kaçanikut, të Shkupit, të Gjakovës, të Prizrenit, të Pejës, të Lumës etj. kundër hordhive të gjeneralit turk Shefqet Turgut pashës dhe dënonin masakrat e papara të ushtrisë turke mbi kryengritësit, mbylljen e klubeve e të shkollave shqipe, si edhe persekutimin e internimin e atdhetarëve shqiptarë (“Shqypeja e Shqypenis”, 15 maj 1910; “Shqipëtari”, 8 prill 1910, 26 maj 1910 etj.). Duke përkrahur Kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës, të pranverës së vitit 1911, shtypi atdhetar ftonte gjithë shqiptarët, gegë e toskë, të rrëmbenin armët, të bashkoheshin dhe të hidheshin në kryengritjen e përgjithshme shqiptare për të shpëtuar atdheun, për lirinë e Shqipërisë (“Shqypeja e Shqypenis”, 2 prill 1911). Shtypi mbrojti programin e autonomisë së Shqipërisë, ose “Memorandumin e Greçës” të vitit 1911, dhe kërkoi që ai të vihej në themel të kryengritjes së përgjithshme shqiptare (“Drita”, Manastir, 7 dhe 28 korrik 1911).
Me shpërthimin e Kryengritjes së përgjithshme të vitit 1912, veprimtarët rilindës, nëpërmjet artikujve të botuar në organet e shtypit, i tregonin popullit shqiptar se tanimë kishte ardhur koha të zbatohej programi i autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë, kërkonin nga Stambolli që të njihte Shqipërinë autonome dhe u bënin thirrje kryengritësve ta çonin deri në fund luftën, “të merrnin fuqinë në dorë të tyre dhe të ngrinin një qeveri të përkohshme që të mbante sigurimin e vendit” (“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 18 qershor 1912, 11 gusht 1912).
Lufta për autonominë e Shqipërisë trajtohej në shtypin atdhetar e lidhur ngushtë me qëndresën ndaj politikës shoviniste të shteteve fqinje, të cilët kundërshtonin çdo përpjekje për formimin e një shteti autonom shqiptar. Gjithë veprimet e këtyre shteteve, theksonte shtypi shqiptar më 1912, në pragun e Luftës Ballkanike, që nga ngritja e shkollave të huaja e ndërhyrjet e vazhdueshme në Shqipëri dhe deri tek armatosja e përgatitjet për luftë, dëshmonin për synimet e tyre për copëtimin e trojeve shqiptare (“Drita”, 7 qershor 1912). Në këto kushte, kur, siç theksohej në organet e shtypit, Shqipërisë i kanosej rreziku i copëtimit, kur po vihej në pikëpyetje vetë ekzistenca e saj dhe e kombit shqiptar, shtrohej si detyrë e ngutshme shkëputja e Shqipërisë nga Turqia dhe formimi i një shteti të veçantë shqiptar (“Liri e Shqipërisë”, 27 shkurt 1912).
Idetë atdhetare e përparimtare të propaganduara nga shtypi shqiptar ndikuan fuqishëm në luftën e popullit shqiptar për bashkimin dhe për çlirimin kombëtar.

Çelja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit shqip (korrik-nëntor 1908)
Ndonëse u njihte të drejtën e arsimimit të gjithë shtetasve të Perandorisë, pa dallim feje, kushtetuta turke, duke i shpallur ata si “osmanllinj” dhe turqishten si gjuhë mësimi zyrtare e të detyrueshme në shkolla, mohonte në thelb të drejtën e popujve joturq, rrjedhimisht edhe të shqiptarëve, për t’u arsimuar në gjuhën amtare dhe për të pasur shkollat e tyre kombëtare. Në këto kushte çelja e shkollave shqipe dhe përhapja në popull e mësimit dhe e këndimt shqip, ashtu si më parë, mbeti atribut i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në mënyrë të veçantë i klubeve dhe i shoqërive atdhetare shqiptare.
Qysh në ditët e para të formimit klubet, në përputhje me statutet e programet e tyre, u bënë qendra të veprimtarisë kulturore të atdhetarëve shqiptarë, të përpjekjeve për hapjen e shkollave dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Me nismën e tyre dhe me përkrahjen aktive të popullit brenda pak muajve u hapën shkolla jo vetëm në qytete, por edhe në fshatra. Nga shkollat e para fillore shqipe, të çelura pas shpalljes së kushtetutës, ishte ajo e Elbasanit, që u hap më 2 gusht 1908. Në gusht u hapën gjithashtu shkolla të tjera shqipe, si ajo e Vlorës, e Kaninës, e Tiranës dhe dy shkollat e Beratit. Gjatë muajve shtator-tetor 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Gjirokastër (shkolla “Liria”), rifilloi shkolla e vajzave e Korçës, u hap po në këtë qytet një shkollë fillore për djem, të dyja nën administrimin e misionit protestant, si edhe shkollat shqipe në Filat e në Luros të Çamërisë. Me përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë u hap një shkollë shqipe në qytetin e Manastirit dhe një tjetër në Nistrovë të Dibrës, ndërsa në Prizren vijonte të funksiononte shkolla shqipe e ngritur më parë.
U bënë hapat e parë edhe për hapjen e shkollave shqipe në fshatra. Në gusht të vitit 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Myzeqe, në katundin Libofshë dhe po në këtë periudhë të parë pas shpalljes së kushtetutës, me nismën e klubit të Beratit dhe të atdhetarit Hasan Koprëncka, u ngritën tri shkolla shqipe në katundet Koprënckë, në Gostenckë dhe në Çorovodë. Në nëntor filloi të funksionojë një shkollë shqipe në Bellkamen.
Në disa nga qytetet e Shqipërisë, si në Elbasan, në Berat, në Vlorë, në Tiranë etj., hapja e shkollave shqipe u shoqërua me manifestime popullore, ku morën pjesë mijëra njerëz, dhe me ceremoni, ku u mbajtën fjalime me frymë atdhetare dhe u hodhën parullat “Rroftë liria!”, “Rroftë gjuha shqipe!”, “Rroftë Shqipëria!” etj.
Ngritja e lëvizjes kulturore në Shqipëri e shtyti Vjenën, që nëpërmjet ambasadorit të saj në Stamboll, Pallaviçini, t’i kërkonte Portës së Lartë të fuste mësimin e gjuhës shqipe në të gjitha shkollat shtetërore të viseve shqiptare. Duke e parë lëvizjen për mësimin e gjuhës shqipe si një aspiratë të përgjithshme të kombit shqiptar, Vjena e paralajmëronte Stambollin që të mos e kundërshtonte atë dhe të mos ua linte shqiptarëve ta arrinin vetë. Austro-Hungaria synonte që me këtë ndërhyrje “të siguronte epërsinë në çështjen shqiptare, e cila po merrte një rëndësi gjithnjë e më të madhe”.
Të themeluara me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve shqiptarë, shkollat shqipe nuk u ngritën mbi dasitë fetare dhe, ndryshe nga ato turke, greke, vllahe, sllave etj., bashkonin fëmijët e të gjitha besimeve, myslimanë e të krishterë. Ato dalloheshin gjithashtu për karakterin e tyre kombëtar shqiptar e laik. Shkollat u kthyen jo vetëm në qendra të arsimimit të shqiptarëve, por edhe në vatra të zgjimit e të bashkimit të tyre kombëtar.
Megjithëse në kushtet kur mungonte një sistem shtetëror i arsimit kombëtar, shkollat shqipe nuk kishin një program unik, në shumicën e tyre, krahas lëndëve të kulturës së përgjithshme (që jepen në të gjitha shkollat fillore të çdo vendi, si bukurshkrimi, kënga, vizatimi, aritmetika etj.), mësoheshin si të veçanta gjuha dhe letërsia shqipe, historia e Shqipërisë, gjeografia e Shqipërisë etj.
Ngritja e shkollave dhe mësimi i gjuhës shqipe u shndërruan në një lëvizje të gjerë patriotike. Shkollat i ndiqnin jo vetëm fëmijët, por edhe të rriturit, për të cilët u krijuan posaçërisht kurse të mbrëmjes, ku mësonin shkrim e këndim zanatçinjtë, tregtarët, shegertët, nëpunësit dhe në katunde bujqit. Vetëm klubi “Bashkimi” i Manastirit ngriti në këtë qytet disa kurse nate. Në klubin e Elbasanit ishte ngritur një shkollë nate, ku mësonin shkrim e këndim çdo mbrëmje rreth 60-70 djem të rinj, myslimanë e të krishterë. Kurse të tilla qenë ngritur gjithashtu pranë klubeve të tjera ose pranë shkollave, në Korçë, Gjirokastër, Janinë, Filat, Vlorë, Tiranë, Durrës, Shkodër, Prizren, Shkup, në disa fshatra të Skraparit etj. Klubet shqiptare plotësonin në atë kohë, në një farë mënyre, mungesën e shkollave shtetërore shqipe.
Sipas të dhënave dokumentare arkivore dhe atyre të shtypit shqiptar, në periudhën gusht-nëntor 1908 në trevat shqiptare qenë ngritur rreth 20 shkolla të ditës e 15 kurse a shkolla të mbrëmjes, që dëshmonin për një përparim të rëndësishëm në lëmin e arsimit kombëtar, të panjohur më parë në Shqipëri.
Mësimin e gjuhës shqipe dhe të lëndëve të tjera në këto shkolla e jepnin mësuesit patriotë, si Hysen Ceka, Babë Dudë Karbunara, Petro Nini Luarasi, Andrea Konomi, Thoma Papapano, Nuçi Naçi, motrat Sevasti e Parashqevi Qiriazi, Josif Bagëri, Musa Demi, Jani Minga, Jovan Ndreko, Toli Xhaxhollari etj. Meqenëse nuk mjaftonin mësuesit, dhënia e mësimit të gjuhës shqipe u bë një çështje nderi e një detyrë e lartë atdhetare për gjithë ata që mund ta kryenin atë, për “djemtë myslimanë e të krishterë me zemër të nxehtë”, sikurse i quante në një nga letrat e tij të tetorit 1908 atdhetari Sotir Kolea.
Gjuha shqipe mësohej edhe në mënyrë individuale ose në kurse të drejtuara nga mësues e të rinj atdhetarë, në qytete e në fshatra të Shqipërisë, që ndiqeshin kryesisht nga të rriturit, nga nëpunës të ndryshëm, hoxhallarë e mësues të shkollave turke etj.
Duke marrë parasysh vështirësitë e mëdha për hapjen e shkollave shqipe nga klubet dhe nga vetë populli, atdhetarët shqiptarë bënë përpjekje që mësimi i gjuhës shqipe të përfshihej në sistemin shtetëror shkollor, në shkollat shtetërore turke dhe në ato të huaja, greke etj., që kishin buxhet të rregullt. Ky do të ishte hapi i parë për kthimin më pas, të paktën të shkollave fillore, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi. Qysh në fillim të gushtit të vitit 1908, në Tiranë, me përpjekjet e komisionit të kryesuar nga Refik Toptani, u arrit të futej mësimi i gjuhës shqipe në shkollat turke e në atë greke të këtij qyteti. Klubi “Bashkimi” i Elbasanit dhe atdhetarët e kryesuar nga Aqif pashë Elbasani mblodhën mjetet e nevojshme financiare për të paguar mësuesit, që do të jepnin mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe caktuan nga një mësues të gjuhës shqipe për katër shkollat fillore turke, për dy shkollat greke, si dhe një mësuese për vajzat. Pranë klubit “Bashkimi” të Elbasanit u ngrit një kurs mujor për përgatitjen e mësuesve për gjuhën shqipe. Me gjithë kundërshtimin e valiut të provincës së Manastirit nga varej Elbasani, me këmbënguljen e atdhetarëve elbasanas gjuha shqipe filloi të mësohej në shkollat turke të atij qyteti qysh në vjeshtën e vitit 1908. Po në shtator u fut gjuha shqipe si gjuhë mësimi në shkollën e komunitetit ortodoks të Elbasanit, ndërsa gjuhës greke iu la vendi i dytë.
Në Korçë, me nismën e klubit të këtij qyteti, në fillim të nëntorit u fut gjuha shqipe si lëndë mësimi në shkollën fillore turke. Pas kërkesave energjike të mësuesve dhe të nxënësve gjirokastritë, administrata osmane u detyrua të fuste shqipen edhe në shkollat turke të Gjirokastrës. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat shtetërore turke të Vlorës dhe në shkollën turke për vajza të Beratit. Në Vlorë që në vitin shkollor 1908-1909 gjuha shqipe filloi të mësohej edhe në shkollën greke të këtij qyteti, që kishte si drejtor mësuesin atdhetar Jani Minga. Futja e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat greke ose të komunitetit ortodoks u arrit pas kapërcimit të pengesave që nxirrnin qarqet politike të Greqisë dhe klerikët ortodoksë shqiptarë, që u shërbenin atyre.
Me nismën e disa mësuesve e klerikëve atdhetarë shkrimi e këndimi shqip mësohej edhe në shkollat turke të disa fshatrave, si në Bilisht, në Kolonjë, në Devoll, në Frashër etj.
Përpjekje për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke, madje edhe për shndërrimin e tyre në shkolla shqipe bëri në shtator të vitit 1908 klubi i Shkupit dhe veçanërisht Nexhip Draga, që ishte një nga drejtuesit e tij. Në disa shkolla fillore të fshatrave të Kosovës, si në Pakashticë, në Dumnicë, në Dumosh etj., mësuesit e klerikët atdhetarë, si Mulla Zeka, Mulla Hamiti, Mulla Dema, Mulla Bajram Dumnica etj., bënë përçapje për të futur mësimin e gjuhës shqipe dhe për t’u mësuar fëmijëve shkrimin e këndimin e shqipes.
E ndodhur përballë kërkesave këmbëngulëse të popullsisë shqiptare për ngritjen e shkollave shqipe, Ministria e Arsimit nxori në tetor të vitit 1908 urdhëresën sipas së cilës gjuha shqipe futej si lëndë mësimi në shkollat shtetërore turke, në ato fillore (mejtepet) dhe gjysmë të mesme (ruzhdie). Edhe pse qeveria, nëpërmjet administratës lokale, nxirrte pengesa të shumta për zbatimin e këtij dekreti, publikimi i tij i dha një shtysë të re lëvizjes për futjen e gjuhës shqipe si lëndë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore. Në fundin e tetorit klubi shqiptar “Bashkimi” i Janinës vendosi të fuste gjuhën shqipe në të gjitha shkollat turke, si dhe të themelohej në Janinë një shkollë shqipe për përgatitjen e mësuesve të gjuhës shqipe për gjithë vilajetin.
Edhe nxënësit e shkollave të Prishtinës dhe ata të gjimnazit të Manastirit, duke përfituar nga dekreti i qeverisë turke, kërkuan nëpërmjet peticioneve dërguar Stambollit, që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme. Qeveria turke u detyrua t’i pranonte këto kërkesa dhe urdhëroi që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme (idadie) të këtyre qyteteve. Në vjeshtën e vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe u fut në gjimnazin shtetëror turk të Manastirit.
Në kohën kur qeveria turke nuk bënte asnjë shpenzim për shkollat shqipe dhe i nxirrte pengesa të shumta përhapjes së tyre, ato mbaheshin vetëm me përkrahjen e ndihmën materiale që jepte populli dhe klubet shqiptare; në shumë qytete, si në Elbasan, në Tiranë etj., me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve, që në gusht të vitit 1908 u krijuan për këtë qëllim fonde kombëtare. Në qytetin e Beratit për mbajtjen e dy shkollave u caktua me kërkesën e atdhetarëve një taksë prej 10 paresh për çdo lëkurë që shitej dhe u vendos të vihej monopoli mbi shitjen e vajgurit. E njëjta gjë ndodhi edhe në qytetet e tjera.
Ngritja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit të gjuhës shqipe solli shtimin e nevojave për abetare e libra shqip, të cilët dërgoheshin në Shqipëri nga kolonitë atdhetare të mërgimit, nga ajo e Bukureshtit dhe e Sofjes. Kërkesa të shumta për libra shqip u vinin çdo ditë nga të gjitha anët e Shqipërisë klubit “Bashkimi” të Manastirit, klubit të Korçës dhe klubeve të tjera, sidomos shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit dhe shtypshkronjës “Mbrothësia” të Kristo Luarasit në Sofje. Në një nga letrat e tij të gushtit 1908, klubi i Manastirit i shkruante shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit se “tërë Shqipëria kërkonte libra”. Qindra abetare e libra shqip i kërkoheshin klubit të Elbasanit nga popullsia e këtij qyteti, si edhe nga Peqini, Gramshi e Lushnja, ndërsa nga Vlora në fund të gushtit 1908 u kërkuan 1 000 abetare të Sami Frashërit dhe 800 libra këndimi, të cilat u shpërndanë edhe në rrethin e Beratit. Kërkesa të shumta për libra shqip i vinin klubit të Korçës nga ky qytet dhe më shumë nga Kolonja, Starova, Opari e nga fshatra të tjera.
Më të kërkuar ishin librat e Sami Frashërit, si “Abetarja”, “Shkronjëtorja”, “Dheshkronja”; librat e Naim Frashërit, si “E këndimit e çunave këndonjëtoreja”, “Mësimet”, “Dituritë“, “Gjithësia”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, si edhe veprat e tjera, si “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” (e Sami Frashërit); “Bagëti e Bujqësija”, “Lulet e verës” dhe “Skënderbeu” (të Naim Frashërit); “Mirëvetia” e “Numeratorja” (të Jani Vretos); “Abetarja” (e Gasper Benusit); “Fizika” (e Gjergj Qiriazit) etj.
Qysh në ditët e para pas shpalljes së kushtetutës, në fund të korrikut dhe në fillim të gushtit 1908, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit dërgoi në Shqipëri (klubit të Manastirit) 20 000 copë abetare e libra të tjerë shqip. Në Korçë brenda disa javësh u shitën 15 000 abetare shqipe. Kristo Luarasi, në një nga letrat e tij të 4 gushtit, shkruante se përveç 400 librave që kishte bërë gati për t’i dërguar në Shqipëri, do të “çonte në Tiranë edhe 1 000 abetare gegërisht dhe 800 libra të tjerë, që i kishte gati në Sofje”.
Zhvillimi i lëvizjes politike-kulturore kombëtare ndeshi jo vetëm në pengesat e autoriteteve xhonturke, por edhe në kundërshtimin e atyre klerikëve konservatorë, myslimanë e ortodoksë, që u shërbenin fuqive të huaja. Në Tiranë, në Durrës, në Shkodër, në Ohër, në Strugë, në Dibër dhe në vende të tjera klerikët turkomanë u përpoqën të ndalonin shkrimin dhe mësimin e gjuhës shqipe, duke e shpallur atë në kundërshtim me fenë myslimane e me kuranin. Në disa nga këto qendra administrata lokale turke kërcënonte me internim atdhetarët që përhapnin shkrimin e shqipes, ndërsa në Shkodër nxiti klerikët fanatikë myslimanë t’i dërgonin telegrame të stisura Ministrisë së Brendshme, në të cilat thuhej se nuk njihnin gjuhë tjetër zyrtare veç turqishtes. Edhe shovinistët grekë e klerikët ortodoksë grekomanë u orvatën të pengonin hapjen e shkollave të para shqipe në Shqipërinë e Jugut. Këta vijuan të përdornin për këtë qëllim të gjitha mjetet e mundshme që nga kërcënimet, mallkimet e shkishërimet e atdhetarëve që dërgonin fëmijët në shkollat shqipe dhe deri te bandat e andartëve.
Megjithatë, falë entuziazmit të popullit dhe punës këmbëngulëse të klubeve këto vështirësi u kapërcyhen dhe u krijuan kushtet për thirrjen e Kongresit Kombëtar të Manastirit.

Kongresi i Manastirit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe (14-22 nëntor 1908)
Përhapja e shkollave dhe e mësimit të gjuhës shqipe, si edhe zhvillimi i kulturës kombëtare në përgjithësi, shtruan në rend të ditës nevojën e caktimit të një alfabeti të vetëm. Rilindësit me të drejtë e shihnin mungesën e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe jo vetëm si një problem gjuhësor e kulturor, por edhe si një çështje politike, një shenjë dasie, që pengonte bashkimin e shqiptarëve. Zgjidhja e saj do të ndihmonte si në lëvrimin e mëtejshëm të gjuhës e të letërsisë shqipe, ashtu edhe në konsolidimin e unitetit kombëtar dhe të bashkimit politik të popullit shqiptar.
Vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe u përgatit gjatë një epoke të tërë të Rilindjes, falë veprimtarisë krijuese në lëmin e gjuhësisë dhe të letërsisë të brezave të tërë të iluministëve shqiptarë, gjuhëtarë, shkrimtarë, poetë, publicistë etj. Një ndihmesë të vyer dhanë organet e shtypit, sidomos ato të viteve të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX, ku spikati në mënyrë të veçantë revista “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909) e Faik Konicës. Miratimi i alfabetit (alfabetares) së Stambollit, në vitin 1879, ndonëse shënoi një hap të rëndësishëm përpara në rrugën e vendosjes së një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe, nuk arriti ta zgjidhte përfundimisht këtë çështje. Alfabeti i Stambollit u përhap vetëm në Shqipërinë e Jugut e të Mesme, ndërsa në Shqipërinë e Veriut, posaçërisht në Shkodër përdoreshin tri alfabete të tjera për shkrimin e shqipes, ai i shoqërisë “Bashkimi” (1899), i “Agimit” (i jezuitëve) dhe alfabeti i shkrimtarëve të vjetër të Veriut, që përdorej më shumë nga klerikët katolikë. Organet e shtypit shqiptar, ndonëse botoheshin të gjitha me alfabetin latin, kishin ndryshime ndërmjet tyre.
Në rrethana të tilla, vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe do të arrihej jo vetëm në luftë me sunduesit e huaj osmanë, që përpiqeshin ta pengonin atë si një arritje që do të çonte në afirmimin e mëtejshëm të kombit shqiptar, por edhe duke kapërcyer frymën dhe interesat lokalë të shoqërive e të grupeve kulturore shqiptare, që ushqeheshin edhe nga dasitë krahinore të trashëguara nga e kaluara.
Ndonëse në thelb ishte një çështje kulture, njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe paraqitej njëherazi një nga problemet më të rëndësishme politike të kohës, zgjidhja e të cilit do të varej nga zhvillimi i lëvizjes kombëtare në përgjithësi. Në të vërtetë, thirrja e kongresit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe u bë e mundur vetëm në rrethanat e reja, që u krijuan për lëvizjen kulturore-kombëtare pas shpalljes së kushtetutës në vitin 1908.
Nismën për thirrjen e kongresit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe e mori klubi “Bashkimi” i Manastirit, që luante rolin kryesor ndërmjet klubeve shqiptare. Drejtuesit e këtij klubi, menjëherë pas themelimit të tij, e shpallën zgjidhjen e kësaj çështjeje si detyrën më të ngutshme të lëvizjes kombëtare. Gjatë muajve gusht-shtator, pasi kishte marrë edhe pëlqimin e klubeve e të shoqërive të tjera atdhetare, klubi i Manastirit ndërmori masat konkrete për thirrjen e kongresit kombëtar për çështjen e alfabetit. Në “Zëdhënien” që u shpërnda me këtë rast, ftoheshin të merrnin pjesë në kongres “gjithë shqiptarët, brenda dhe jashtë Shqipërisë”, si edhe “çdo filolog” shqiptar. Nisma e tij u prit mirë nga atdhetarët shqiptarë dhe nga klubet e shoqëritë patriotike brenda e jashtë vendit, që u treguan të gatshme të dërgonin përfaqësuesit e tyre në këtë kongres.
Kongresi u hap në Manastir më 14 nëntor 1908 dhe i vijoi punimet deri më 22 nëntor. Në Kongres morën pjesë 32 delegatë me të drejtë vote, që përfaqësonin 26 qytete e shoqëri të ndryshme shqiptare brenda dhe jashtë atdheut, si dhe 18 delegatë të tjerë si pjesëmarrës pa të drejtë vote. Kongresi i Manastirit u shndërrua kështu në një kuvend të vërtetë mbarëshqiptar, në të cilin morën pjesë gjithsej 50 delegatë nga të gjitha anët e Shqipërisë, nga qytetet e vilajeteve të Manastirit, të Kosovës, të Janinës e të Shkodrës, si edhe nga shoqëritë shqiptare të Bukureshtit, të Sofjes, të ShBA-së, të Egjiptit, të Italisë etj.
Kongresi i Manastirit për çështjet që diskutoi e zgjidhi dhe si një nga tubimet më të gjera e më përfaqësuese nga përbërja e tij, vlerësohet me të drejtë si kuvendi më i rëndësishëm kombëtar në historinë politike e kulturore të shqiptarëve në fillim të shek. XX. Delegatë të tij ishin shkrimtarët dhe publicistët më të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë e klerikë, si Gjergj Fishta, Nikollë Kaçori, Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi, Mithat Frashëri, Hilë Mosi, Mati Logoreci, Thoma Avrami, Sotir Peci, Shahin Kolonja, Luigj Gurakuqi, Adam Shkaba; veprimtarë të lëvizjes kombëtare dhe të klubeve shqiptare, si Bajram e Çerçis Topulli, Mihal Gramenoja, Fehim Zavalani, Dhimitër Mole, Nyzhet Vrioni, Rrok Berisha, Leonidha Naço, Dhimitraq Buda, Akil Eftimi, Shefqet Frashëri, Refik Toptani, Gligor Cilka, Emin bej Shkupi, Hafiz Ibrahim efendiu (nga Shkupi), Ramiz Daci, Xhemal Beu (nga Ohri), Fahri Frashëri (nga Resna) etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri, ndërsa nënkryetarë Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi. Megjithatë, për një varg arsyesh të diktuara nga rrethanat e kohës, pati edhe intelektualë të shquar (si Faik Konica etj.) që nuk arritën të merrnin pjesë në punimet e këtij Kongresi.
Gjatë dy ditëve të para të Kongresit u zhvilluan mbledhje të gjera e të hapura, ku morën pjesë, përveç delegatëve, edhe intelektualë e nxënës të shkollave të Manastirit, si edhe banorë të tjerë të këtij qyteti, rreth 400 veta. Këto mbledhje u shndërruan në manifestime kombëtare, në të cilat u mbajtën fjalime patriotike për nevojën e bashkimit të të gjithë shqiptarëve, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë, si dhe për përparimin e kombit e të kulturës së tij.
Vendin kryesor në punimet e Kongresit, duke përfshirë edhe mbledhjet e hapura, e zuri çështja e caktimit të një alfabeti të përbashkët për të gjithë shqiptarët. Gjatë diskutimeve që u bënë në ditët e para, të gjithë shfaqën mendimin se alfabeti që do të vendosej duhej të kishte si bazë atë latin. Por pikëpamjet e delegatëve më tej u ndanë, prandaj në ditën e tretë të punimeve Kongresi zgjodhi një komision prej 11 vetash, të kryesuar nga at Gjergj Fishta, ku bënin pjesë njohësit më të mirë të gjuhës shqipe, përkrahës të alfabeteve të Stambollit, të “Bashkimit”, të “Agimit”, si dhe intelektualë të tjerë të shquar. Komisionit iu dhanë fuqi të plota për të vendosur për këtë çështje.
Pas shumë diskutimesh Komisioni vendosi që të mos merrej në vështrim asnjëri nga tri alfabetet e përmendura më sipër, por të krijohej një alfabet i ri mbi bazën e atij latin, duke u dhënë shkronjave latine vlera fonetike në përputhje me nevojat e gjuhës shqipe. Por Komisioni ndeshi në vështirësi për caktimin e shkronjave dyshe, që nevojiteshin për ata tinguj të shqipes, që i mungonin latinishtes (për dh, gj, nj, th etj.). Në këto rrethana, pas tri ditë diskutimesh (17-19 nëntor), anëtarët e Komisionit, sikurse thuhej në vendimin e Kongresit, “të shtyrë edhe nga disa shkaqe të përjashtme”, nuk arritën të caktonin një alfabet të vetëm për gjuhën shqipe, prandaj vendosën “të kthehen prapa”, duke pranuar alfabetin e Stambollit “e me të bashkë edhe një abece thjesht latine, që të përdoreshin e të mësoheshin bashkarisht në mes të shqiptarëve”. Të dy alfabetet do të përdoreshin detyrimisht në shkolla.
Ky vendim, që vetë Kongresi e quajti kthim prapa, u argumentua nga Komisioni me “disa shkaqe të përjashtme” dhe pikërisht me nevojën për të shtypur me alfabetin thjesht latin libra jashtë Shqipërisë dhe për korrespondencat me jashtë. Në të vërtetë, me shkaqe të jashtme nuk kuptoheshin vetëm ato thjesht teknike, por edhe trysnia e ushtruar mbi Komisionin nga qarqet e shoqëritë e ndryshme shqiptare, që ishin për alfabetin e Stambollit (në Shqipërinë e Jugut) dhe atë të “Bashkimit” në Gegëri e sidomos në Shkodër. Vendimi për të përdorur bashkërisht dy alfabete u mor për të mos shkaktuar përçarje në radhët e delegatëve dhe të shqiptarëve në përgjithësi. Në të njëjtën kohë ai u quajt si një zgjidhje e përkohshme për të kaluar në të ardhmen në përdorimin e një alfabeti të vetëm.
Ndonëse nuk caktoi një alfabet të vetëm, vendimi i Kongresit të Manastirit ishte një hap i rëndësishëm përpara në rrugën e zgjidhjes përfundimtare të çështjes së alfabetit të shqipes dhe ushtroi një ndikim të fuqishëm në bashkimin politik dhe përparimin e mëtejshëm kulturor të kombit shqiptar. Me këtë vendim iu dha fund kaosit që mbretëronte deri atëherë në çështjen e shkrimit të shqipes. Në vend të alfabeteve të shumta që ishin përhapur në Shqipëri e në kolonitë e mërgimit, tani do të përdoreshin vetëm dy, edhe këta bashkërisht. Përveç kësaj, duke vendosur për dy alfabete, që mbështeteshin në atë latin, Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njëherë vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur individualitetin e tyre kombëtar, kundër orvatjeve të xhonturqve për t’u imponuar alfabetin arab dhe për t’i identifikuar ata me turqit.
Atë që nuk e çoi dot deri në fund Kongresi i Manastirit, e zgjidhi përfundimisht vetë jeta e popullit shqiptar. Alfabeti thjesht latin, duke qenë i papërzier e më homogjen nga karakteri i shkronjave, më i lehtë e më praktik për shtyp, u përhap gjithnjë e më shumë dhe nga fundi i Luftës së Parë Botërore u bë tashmë alfabeti i përbashkët e i vetëm për gjithë shqiptarët, alfabeti i sotëm i gjuhës shqipe.
Megjithëse çështja e njësimit të alfabetit zuri vendin kryesor në punimet e Kongresit të Manastirit, vetë Kongresi nuk ishte një mbledhje thjesht gjuhësore, por edhe një manifestim politik. Krahas tubimeve të hapura, u organizuan edhe mbledhje të fshehta kushtuar çështjeve politike të ditës. Objekti kryesor i diskutimeve në këto mbledhje ishin marrëdhëniet e shqiptarëve me turqit, lufta për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar, për zhvillimin kulturor dhe ekonomik të vendit, si edhe marrëdhëniet me shtetet evropiane. Përfundimet e këtyre diskutimeve dhe vendimet që u morën në këto mbledhje, u përfshinë në programin kombëtar prej 18 pikash që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës, për ta paraqitur në parlament në emër të shqiptarëve. Ky program ështe një nga dokumentet më të rëndësishme të Kongresit të Manastirit, në të cilin u pasqyruan aspiratat e shqiptarëve për autonominë territoriale-administrative të Shqipërisë.
Vendin kryesor në program e zinin kërkesat politike për “njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare dhe të gjuhës shqipe”. Në lidhje të ngushtë me këtë kërkohej emërimi i nëpunësve shqiptarë në të katër vilajetet, zgjedhja e të gjitha organeve lokale, zgjerimi i kompetencave të tyre dhe kryerja e shërbimit ushtarak nga dy deri në dy vjet e gjysmë në Shqipëri, nën drejtimin e oficerëve shqiptarë të dalë nga shkollat ushtarake që do të ngriheshin në vend.
Pjesë përbërëse e kërkesës për njohjen e kombësisë shqiptare dhe e të drejtave të saj, ishte edhe themelimi i shkollës së pavarur shqipe, që do të arrihej duke i kthyer të gjitha shkollat shtetërore turke në Shqipëri, ato fillore, qytetëse e të mesme, në shkolla kombëtare dhe duke vendosur gjuhën amtare shqipe “si gjuhë mësimi në të gjitha këto shkolla shtetërore”, ndërsa turqishtja do të mësohej si lëndë e veçantë, duke filluar nga viti katërt i shkollës fillore. Të lidhura ngushtë me këtë ishin edhe masat që parashikohej të merreshin për kthimin e shkollave në gjuhën greke, që funksiononin për shqiptarët e krishterë, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi, duke i hequr ato nga administrimi i klerit dhe duke i shpallur shkolla shtetërore. Këto shkolla do të mbaheshin me të ardhurat nga pasuritë e kishave, të cilat duhej të administroheshin nga shteti dhe me të ardhurat e buxhetit të shtetit osman. Për t’u prerë rrugën ndërhyrjeve të Austrisë, të Italisë e të Greqisë në Shqipëri, kërkohej që klerikët katolikë e ortodoksë të paguheshin nga shteti turk. Me këto masa do të kufizohej ndikimi i propagandave të huaja shkollore e kishtare në Shqipëri, sidomos i asaj greke.
Një nga kërkesat më të rëndësishme në fushën e arsimit ishte ajo për themelimin e një universiteti shqiptar, që kishte qenë aspiratë e hershme e rilindësve. Për përgatitjen e profesorëve për këtë universitet do të dërgoheshin çdo vit, me bursa të shtetit, të rinj që do të mësonin në shkollat e larta të Evropës dhe të ShBA-së. Po kështu kërkohej të themelohej një muze arkeologjik kombëtar në një nga qytetet e Shqipërisë.
Programi përmbante gjithashtu një varg masash, që kishin për qëllim zhvillimin ekonomik të vendit, për të cilin ishte interesuar borgjezia shqiptare. Të tilla ishin masat për hapjen dhe shfrytëzimin e minierave, për ndërtimin e hekurudhave nga sipërmarrës shqiptarë, për ngritjen e ekonomive të mëdha bujqësore në Myzeqe etj. Në pjesën ekonomike përfshihej edhe kërkesa për kufizimin e depërtimit të kapitalit të huaj në ekonominë shqiptare, që kishte për qëllim të ndalonte ekspansionin ekonomik të shteteve të huaja dhe në mënyrë të veçantë t’u jepte mundësi borgjezisë shqiptare e kapitalit vendas të shtinte në dorë tregun dhe ekonominë e Shqipërisë.
Programi politik, i miratuar në Kongresin e Manastirit, megjithëse nuk përmbante kërkesa të domosdoshme për organizimin e një shteti autonom, si veçimi i territoreve shqiptare dhe forma e qeverisjes së tyre, ai pati rëndësi të veçantë, sepse i përmbysi shpresat e tyrqve të rinj dhe të bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë për ta kufizuar Kongresin vetëm me çështjet e alfabetit, për ta mbajtur larg problemeve politike e luftës kundër regjimit xhonturk. Miratimi i tij dëshmonte gjithashtu se Lëvizja Kombëtare Shqiptare edhe pas shpalljes së kushtetutës kishte ruajtur karakterin e saj politik e të pavarur dhe kishte si objektiv themelor realizimin e autonomisë së Shqipërisë.
Kongresi i Manastirit shënoi gjithashtu një hap të rëndësishëm në ngritjen e shkallës së organizimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Vetë thirrja e tij si një forum mbarëkombëtar, vendimet që mori për çështje të tilla që i takonin gjithë kombit dhe, në mënyrë të veçantë, njohja faktike e klubit të Manastirit si klub qendror, me të cilin do të mbanin lidhje gjithë klubet e tjera, dëshmojnë për vendosjen e një bashkërendimi të veprimtarisë organizative e politike-kulturore të klubeve dhe të shoqërive shqiptare, nën drejtimin e klubit “Bashkimi” të Manastirit. Jo rastësisht konsujt e huaj e trajtonin këtë masë si një përpjekje që do të krijonte njëlloj federate të klubeve shqiptare.
Vendimi për t’i dhënë klubit “Bashkimi” të Manastirit, që qëndronte në krye të luftës për të drejtat kombëtare të shqiptarëve, atributet e një klubi qendror, u arrit pas kundërshtimit të përpjekjeve të krahut të moderuar të lëvizjes kombëtare për t’u imponuar klubeve e shoqërive shqiptare udhëheqjen politike dhe organizative të klubit të Stambollit, drejtuesit e të cilit, përgjithësisht, njiheshin si përkrahës të xhonturqve.
Kongresi i Manastirit dhe vendimet e tij përbëjnë një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e re të popullit shqiptar. Për herë të parë pas kuvendeve, që u mbajtën në periudhën e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) dhe të Lidhjes së Pejës (1899-1900), u mblodhën në këtë Kongres përfaqësues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe u morën vendime të rëndësishme për çështjen e alfabetit e për ato politike, që ndihmuan për ngritjen në një shkallë më të lartë të kulturës e të arsimit shqiptar, si edhe për bashkimin e tij të mëtejshëm në luftën për çlirimin kombëtar.

Shqipëria gjatë zgjedhjeve parlamentare të vitit 1908 dhe Kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909
Zgjedhjet për në parlamentin turk u bënë sipas ligjit elektoral të shpallur nga xhonturqit më 15 shtator 1908, i cili nuk njihte kombësitë joturke dhe i shpallte të gjithë banorët e Perandorisë “osmanllinj”. Ai vinte si kusht për të qenë deputet pranimin e përkatësisë në “kombësinë” osmane, njohjen e gjuhës turke, si dhe caktonte për këtë një cenz të lartë pasurie, duke përjashtuar kështu nga zgjedhjet shtresa të gjera të popullsisë fshatare e qytetare. Por xhonturqit e shkelën edhe këtë ligj, i kufizuan më shumë të drejtat e kombësive joturke në zgjedhje.
Fushata elektorale e muajve tetor-nëntor u zhvillua në Shqipëri në një gjendje të nderë dhe u shoqërua me konflikte ndërmjet atdhetarëve shqiptarë e xhonturqve. Në zona të tëra popullsia shqiptare, duke kujtuar se regjistrimi i popullsisë që xhonturqit ndërmorën për zgjedhjet bëhej për shtimin e taksave, e bojkotuan atë. Për shkak të veprimeve arbitrare të xhonturqve, në vilajetet e Kosovës dhe të Shkodrës pati protesta, konflikte e përleshje me autoritetet lokale. Si pasojë, krahina të tëra të shqipërisë nuk morën pjesë në zgjedhje. Popullsia katolike e Shkodrës, për shkak të shkeljes së ligjit elektoral, i bojkotoi zgjedhjet; po kështu veproi edhe popullsia e Mitrovicës, në vilajetin e Kosovës. Pothuajse gjithë popullsia e sanxhakut të Prevezës, shumica e asaj të sanxhakëve të Gjirokastrës e të Janinës etj., që përbëheshin nga çifçinjtë, u përjashtuan nga e drejta elektorale. Përveç kësaj, xhonturqit përdorën të gjitha mjetet për t’i detyruar zgjedhësit të votonin për deputetët turq e proturq, që ishin kandidatë të Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Në Vlorë e në Berat xhonturqit organizuan një fushatë të ashpër kundër kandidaturës së Ismail Qemalit. Megjithatë, në saje të veprimtarisë së klubeve dhe të atdhetarëve, popullsia e sanxhakut të Beratit e zgjodhi atë deputet. Në Elbasan klubet dhe atdhetarët e tjerë vunë përballë kandidaturës së Abdullah Mahir efendiut, që përkrahej nga xhonturqit, atë të atdhetarit doktor Ibrahim Temo. Megjithëse gëzonte mbështetjen e atdhetarëve elbasanas e sidomos të të rinjve me ndjenja kombëtare, për shkak të propagandës së xhonturqve dhe ithtarëve të tyre, doktor Ibrahim Temoja nuk arriti të zgjidhej si deputet i këtij sanxhaku. Në Dibër forcat atdhetare të vendit hynë në konflikt me xhonturqit, që kërkonin t’u impononin si kandidatë për deputetë përkrahësit e tyre, elementët proturq, duke përdorur për këtë qëllim edhe ushtrinë kundër zgjedhësve vendas. Përkundër pengesave të xhonturqve, që në Gjilan u shoqëruan me përdorimin e forcave ushtarake kundër shqiptarëve, Hasan Prishtina u zgjodh deputet i sanxhakut të Prishtinës.
Fushata e zgjedhjeve përkoi me aneksimin nga Austro-Hungaria të Bosnjës dhe të Hercegovinës, në tetor të vitit 1908 (që ishin pushtuar prej saj me vendimet e Kongresit të Berlinit, më 1878). Thirrjet e xhonturqve për bojkotimin e mallrave austriake gjetën në një farë mase përkrahje edhe midis shqiptarëve, që ishin të shqetësuar për mundësinë e vazhdimit të ekspansionit austriak drejt tokave të tyre, në vilajetin e Kosovës. Megjithatë, xhonturqit nuk arritën atëherë të formonin me shqiptarët një front të përbashkët kundëraustriak.
Zgjedhjet u zvarritën shumë dhe si rrjedhim parlamenti u hap vetëm më 17 dhjetor 1908. Nga krahinat shqiptare në të u zgjodhën 26 deputetë, nga të cilët vetëm një pjesë e tyre, si Ismail Qemali, Nexhip Draga, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja, Bedri Pejani etj., përfaqësonin forcat atdhetare shqiptare, që vepruan në parlament si kundërshtarë të politikës së xhonturqve ndaj shqiptarëve.
Ismail Qemali, udhëheqës i grupit të deputetëve shqiptarë në parlament, u vu njëkohësisht në krye të opozitës liberale, e cila në dhjetor të vitit 1908 u shndërrua në një parti më vete me emrin “Ahrar” (“Liberalët”). Megjithëse partia “Ahrar” përfaqësonte interesat e qarqeve konservatore të Turqisë dhe luftonte kundër regjimit xhonturk nga pozitat e tyre, në programin e saj përfshihej edhe kërkesa për decentralizimin e administrimit të Perandorisë Osmane dhe për vetëqeverisjen e provincave kombëtare. Ishte pikërisht kjo kërkesë dhe synimi për ta shfrytëzuar atë në të mirë të shqiptarëve, ajo që e shtyu Ismail Qemalin të bashkohej me këtë organizatë e të tërhiqte në të edhe deputetët shqiptarë e të kombësive të tjera. Në të njëjtën kohë, Ismail Qemali u përpoq ta shndërronte atë në një parti me një program të vërtetë liberal, e cila, krahas të tjerave, duhej t’u siguronte kombeve lirinë e veprimit për çështjet që u takonin interesave të tyre nacionalë, domethënë një autonomi të gjerë.
Në sesionin e dhjetorit parlamenti diskutoi gjendjen politike në Perandorinë Osmane, çështjen e çetave shqiptare e maqedone dhe të shkollave kombëtare të popujve joturq. Meqë shumica e deputetëve i përkiste Komitetit “Bashkim e Përparim”, parlamenti u bë përçues i politikës nacionaliste xhonturke, nuk pranoi të plotësonte kërkesat e lëvizjeve kombëtare në Shqipëri e në Maqedoni, duke përfshirë edhe atë të hapjes së shkollave kombëtare në gjuhën shqipe.
Vazhdimi nga xhonturqit i politikës së asimilimit të shqiptarëve, duke u mohuar kombësinë dhe të drejtën e mësimit të gjuhës amtare, si edhe arbitrariteti i administratës osmane, u bënë shkak për acarimin e gjendjes politike në Shqipëri dhe të marrëdhënieve të shqiptarëve me Komitetin “Bashkim e Përparim”. Në Manastir, ku ndodhej qendra drejtuese e klubeve, xhonturqit përgatitën atentate kundër udhëheqësve të lëvizjes shqiptare. Një atentat i tillë u bë edhe në Korçë kundër Dervish Himës, që kundërshtonte me vendosmëri politikën shoviniste të turqve të rinj.
Xhonturqit u orvatën të veçonin dhe të zhduknin një nga udhëheqësit më me ndikim në të lëvizjes shqiptare, Isa Boletinin. Ndonëse kishte qenë një nga drejtuesit e Kuvendit të Ferizajt, të korrikut të vitit 1908, Isa Boletini, pas shpalljes së kushtetutës, shfaqi mosbesim ndaj regjimit xhonturk, nuk pranoi propozimet e Komitetit “Bashkim e Përparim” për t’u futur në organizatat e xhonturqve dhe për t’iu nënshtruar atyre. Kjo ishte arsyeja e konfliktit të tij me kajmekamin e Mitrovicës, që lindi menjëherë pas revolucionit dhe që e detyroi Isa Boletinin të tërhiqej në gusht të vitit 1908 në Boletin. Megjithatë, Isa Boletini nuk ndërmori atëherë ndonjë veprim konkret politik a të armatosur kundër qeverisë, ndërsa xhonturqit, për të përligjur veprimet ushtarake për zhdukjen e tij, e shpallën “kundërshtar” të kushtetutës dhe përkrahës të regjimit të vjetër absolutist. Duke përfituar nga rritja e pakënaqësisë së shqiptarëve ndaj qeverisë, ata, më 22 nëntor 1908, me qëllim që ta kapnin ose ta zhduknin Isain, dërguan kundër tij në Boletin 1 500 ushtarë, të pajisur me artileri. Pas përleshjes që zgjati gjithë ditën, në të cilën u vranë rreth 30 ushtarë turq dhe 3 shqiptarë, Isa Boletini u tërhoq natën në fshatrat përreth për t’u vendosur më pas në katundin Isniq të Pejës.
Në jug të Shqipërisë Komiteti “Bashkim e Përparim” dhe degët e tij u përpoqën të shfrytëzonin gjendjen e acaruar që ishte krijuar në marrëdhëniet greko-turke lidhur me çështjen e Kretës për t’i tërhequr shqiptarët në anën e tyre, për t’i mobilizuar kundër grekëve dhe për ta çorientuar lëvizjen e tyre kombëtare në këto krahina. Për këtë qëllim në shkurt të vitit 1909 xhonturqit organizuan në Tepelenë një mbledhje të përfaqësuesve të parisë myslimane të vilajetit të Janinës. Këtu morën pjesë edhe delegatë të klubeve kombëtare, të cilët e shfrytëzuan këtë tubim për të kërkuar ngritjen e shkollave shtetërore shqipe, caktimin e nëpunësve shqiptarë, zbatimin e masave për zhvillimin ekonomik të vendit dhe armatosjen e popullsisë shqiptare. Xhonturqit i hodhën poshtë këto kërkesa.
Në fillim të vitit 1909, si pasojë e të korrurave të këqija të dy vjetëve të fundit dhe e bojkotimit të mallrave austriake për shkak të aneksimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës nga Austria, gjendja ekonomike në Shqipëri u keqësua shumë. Rajone të tëra të vilajeteve shqiptare kërcënoheshin nga uria; fshatarët po detyroheshin të shisnin bagëtinë e tokën dhe të vërshonin në qytete, ku gjendja nuk ishte më mirë. Zejtaria e tregtia po kalonin gjithashtu një krizë të rëndë, që e keqësoi gjendjen e prodhuesve e të tregtarëve të vegjël.
Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe më shumë kur qeveria turke, në vend që t’ua lehtësonte fshatarëve barrën e taksave, siç u kishte premtuar gjatë revolucionit, filloi të mblidhte të gjitha llojet e taksave për vitin 1909 dhe ato të prapambetura të dy viteve të fundit. Edhe ligji i ri i shërbimit ushtarak i shpallur në gusht të vitit 1908, sipas të cilit thirreshin në ushtri të gjithë shqiptarët, pa dallim feje, cenoi venomet e krahinave malore të Shqipërisë dhe shkaktoi kundërshtimin e popullsisë së tyre. Të gjitha këto bënë që në shkurt të vitit 1909 malësorët e rretheve të Pejës, të Gjakovës e të Dibrës të ngrinin krye kundër administratës osmane dhe kundër Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Në mars kryengritja u shtri sidomos në sanxhakun e Pejës dhe në Malësinë e Dibrës, por trazira pati edhe në Pazarin e Ri. Për shtypjen e saj u dërguan nga Mitrovica 4 batalione ushtarësh, me 24 topa, të drejtuara nga komandanti i Divizionit të 18 të Mitrovicës, Xhavit Pasha. Por xhonturqit shpallën si qëllim të parë të ekspeditës zhdukjen e Isa Boletinit, që me 700 kryengritës ishte përforcuar në Isniq. Më 20 mars Xhavit Pasha, në krye të 3 000 ushtarëve, me 16 topa e me forca të kavalerisë, u nis nga Mitrovica në Pejë dhe më 24 mars u drejtua për në Isniq, ku kërkoi nga krerët shqiptarë të dorëzonin Isa Boletinin, ndërsa popullsia të paguante taksat dhe të jepte ushtarë, duke i kërcënuar se do t’u digjte shtëpitë e pasurinë.
Megjithëse Isa Boletini, për të mos i dhënë shkak Xhavit Pashës të shkatërronte fshatrat e kësaj zone, u tërhoq nga Isniqi drejt jugut pa bërë ndonjë qëndresë, ushtria osmane shkatërroi 96 kulla të përkrahësve të tij në Isniq e në katunde të tjera të rrethit të Pejës. Këto veprime e shtuan pakënaqësinë e popullsisë dhe e ndërlikuan gjendjen jo vetëm në vilajetin e Kosovës, por edhe në gjithë trevat shqiptare.
Veprimet ushtarake u shtrinë edhe në Malësinë e Dibrës, ku në fillim të prillit u zhvillua një përleshje ndërmjet fshatarëve kryengritës dhe ushtrisë turke në katundin Gjuricë, gjatë së cilës turqit patën humbje të mëdha. Kryengritësit bënë përpjekje për t’u organizuar dhe për t’u bashkuar. Më 10 prill u mbajt në Malësinë e Dibrës një tubim i gjerë, ku morën pjesë, përveç përfaqësuesve të popullsisë së Dibrës, edhe ata të Shkodrës, të Elbasanit, të Prizrenit, të Pejës etj. Këtu u formua një Këshill, i cili do të merrej me organizimin dhe me zgjerimin e kryengritjes, për t’i dhënë asaj një karakter më të përgjithshëm.
Lëvizja përfshiu edhe Shkodrën, Janinën etj., ku të rinjtë shqiptarë nuk pranonin të kryenin shërbimin ushtarak dhe largoheshin nga ushtria. Autoritetet xhonturke dërguan në Shqipërinë e Jugut forca ushtarake për ta shtypur këtë lëvizje. Për t’u prerë hovin largimeve nga ushtria ato pushkatuan vetëm në Janinë, në mars të vitit 1909, 80 ushtarë shqiptarë.
Me politikën e vet nacionaliste Komiteti “Bashkim e Përparim” e thelloi edhe më shumë armiqësinë me popullin shqiptar dhe me popujt e tjerë të shtypur të Perandorisë. Këtë gjendje e shfrytëzuan qarqet reaksionare të Turqisë, me sulltan Abdyl Hamitin në krye, që prisnin rastin e përshtatshëm për të asgjësuar rendin kushtetues dhe për të rivendosur absolutizmin. Komplotin kundërrevolucionar, siç është quajtur ai në histori, e organizoi partia opozitare “Ahrar”. Kjo parti, duke pasur përkrahjen e disa përfaqësuesve të parisë dhe të klerikëve turkomanë të Dibrës e të Kosovës, shpresonte të bënte për vete shqiptarët e veçanërisht repartet ushtarake shqiptare të pakënaqura nga regjimi xhonturk. Mirëpo shqiptarët, pikërisht ata të sanxhakut të Dibrës dhe të zonave malore të Kosovës, që në atë kohë kishin ngritur krye kundër qeverisë xhonturke, duke kundërshtuar qëndrimet nacionaliste të xhonturqve, kërkonin të siguronin të drejtat e tyre kombëtare duke u mbështetur në kushtetutën, e jo të restauronin regjimin e vjetër absolutist të sulltan Abdyl Hamitit, prandaj nuk e përkrahën kundërrevolucionin. Ithtarët e sulltan Abdyl Hamitit në këto treva mundën të bënin për vete vetëm një pjesë të oficerëve të ushtrisë turke, por jo popullsinë shqiptare të këtyre zonave. Këtë kthesë nuk e përkrahu as grupi i deputetëve shqiptarë që bashkëpunonte në parlament me partinë “Ahrar”, duke përfshirë këtu edhe Ismail Qemalin.
Më 13 prill 1909 ngriti krye garnizoni i Stambollit që rrëzoi qeverinë dhe detyroi Komitetin “Bashkim e Përparim” të largohej nga Stambolli. Në kryeqytet e rreth tij ndodheshin atëherë 25 000 ushtarë. Pushteti kaloi në duart e forcave reaksionare gjysmëfeudale e klerikale, të kryesuara nga Shejhylislami dhe të lidhura me regjimin absolutist të sulltan Abdyl Hamitit. Por kundërrevolucioni i prillit i vitit 1909 nuk gjeti përkrahje as në Turqi, as edhe në kombësitë e shtypura. Edhe Ismail Qemali, që u gjend atëherë në Stamboll, ndonëse i përkiste partisë “Ahrar”, e dënoi si të dëmshme kthesën reaksionare të prillit. Megjithëse nuk e kundërshtoi postin e kryetarit të Senatit, që parlamenti i mbetur turk i ofroi atëherë, ai nuk pranoi të bashkëpunonte me sulltanin dhe nuk mori pjesë si ministër në qeverinë që u formua në ato ditë. Lajmet që qarkullonin në atë kohë për pjesëmarrjen e Ismail Qemalit në këto ngjarje, për shkak të të cilave ai u detyrua të largohej nga Turqia, ishin të rreme, të trilluara nga armiqtë e tij e sidomos nga sulltan Abdyl Hamiti, ato kishin për qëllim ta zhduknin atë. Komisioni i posaçëm i parlamenti turk, i formuar pas shtypjes së kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909, e shpalli Ismail Qemalin të pafajshëm.
Shqiptarët, me gjithë armiqësinë e tyre ndaj regjimit xhonturk, iu përgjigjën pozitivisht thirrjes që Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, me seli në Selanik, u drejtoi gjithë klubeve. Edhe popullsia e krahinave veriore, që kishte filluar t’u kundërvihej xhonturqve, nuk u bashkua me kundërrevolucionin e prillit siç shpresonin përkrahësit e sulltan Abdyl Hamitit. Sikurse vinte në dukje konsulli francez në Manastir në relacionin që i dërgonte qeverisë së tij më 18 maj 1909, “shqiptarët dhe ushtarët “reaksionarë” (siç i quanin xhonturqit - shën. i aut.) në pragun e këtyre ngjarjeve u bënë menjëherë luftëtarë të zjarrtë të kushtetutës”. Drejtuesit e klubeve shqiptare u vunë tërësisht në mbrojtje të rendit kushtetues dhe dërguan në Armatën III të Maqedonisë, që u ngarkua për të shtypur kundërrevolucionin, reparte vullnetare shqiptare, të ngritura në vilajetet e Manastirit dhe të Kosovës. Për hir të veprimeve të klubit shqiptar të Shkupit, të drejtuar nga Bajram Curri e atdhetarë të tjerë, dështuan përpjekjet e myftiut të Prishtinës, të dërguar me porosi nga Stambolli në kryeqendrën e vilajetit për të tërhequr shqiptarët e Kosovës në kthesën kundërrevolucionare. Më 17 prill klubi i Shkupit i bëri thirrje popullsisë shqiptare të përkrahte regjimin kushtetues, të hynte në repartet ushtarake vullnetare për të marshuar drejt Stambollit dhe për të shtypur forcat kundërrevolucionare. Në mbrojtje të kushtetutës u vunë edhe maqedonët.
Shqiptarët, të inkuadruar në forcat e Armatës III, morën pjesë në luftimet e Çatallxhasë, që zgjatën tri ditë dhe që çelën rrugën për veprime të mëtejshme kundër forcave të reaksionit hamitian. Në këto rrethana revolta u kufizua vetëm në Stamboll dhe dy javë pas shpërthimit të saj u shtyp nga Armata III e Maqedonisë, e cila, e komanduar nga Mahmut Shefqet pasha, hyri më 29 prill në kryeqytet dhe rivendosi pushtetin e Komitetit “Bashkim e Përparim”. Sulltan Abdyl Hamiti II u rrëzua nga froni dhe vendin e tij e zuri sulltan Mehmet Reshati V, që ishte një kukull në duart e xhonturqve dhe të Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”. Kryeministër u caktua Hysen Hilmi pasha.
Ismail Qemali, që në ato ditë të majit të vitit 1909 ndodhej në Athinë, përkrahu menjëherë qeverinë e re dhe i bëri thirrje edhe partisë “Ahrar” ta mbështeste atë. Pas kthimit në Stamboll, duke pasur ndihmën e shqiptarëve dhe të arabëve, që bënin pjesë në partinë “Ahrar”, Ismail Qemali u zgjodh kryetar i saj.

Shkolla e shkrimi shqip pas Kongresit të Manastirit dhe dhuna xhonturke (dhjetor 1908 - gusht 1909)
Të mbështetur në vendimet e Kongresit të Manastirit, atdhetarët shqiptarë hapën shkolla të reja shqipe dhe i shtuan përpjekjet për të përhapur shkrimin shqip në të katër anët e vendit. Në janar të vitit 1909 klubi i Elbasanit mblodhi të holla të mjaftueshme për të mbajtur me mjetet e tij 4 shkolla shqipe, një në qytet me 100 nxënës dhe tri në fshatra me nga 60 nxënës secila. Klubi kishte caktuar gjithashtu 3 mësues shëtitës në krahinën e Shpatit, të cilët u mësonin gjuhën shqipe fëmijëve e banorëve të rritur të 10 fshatrave. Përveç këtyre, që nga fundi i vitit 1908 në Shpat funksiononin 4 shkolla shqipe, ku mësonin fëmijët e 19 fshatrave.
Në janar-shkurt të vitit 1909 u ngrit një shkollë shqipe në Glinë të Leskovikut, një në Pogradec, dy shkolla shqipe në katundet Kakos e Selenicë të Frashërit (në të cilat mësonin edhe fëmijët e katundeve përreth), një shkollë shqipe në katundin Cakran të Fierit dhe një tjetër në Negovan. Në shkurt të vitit 1909 filloi të funksiononte shkolla shqipe e Kumanovës, që u hap nga klubi shqiptar i këtij qyteti. Në fillim të vitit 1909, pas një lufte të ashpër me oficerët xhonturq, u arrit të çelen shkolla shqipe në qytetin e Ohrit. Në mars të vitit 1909 në Korçë, përveç dy shkollave të hapura menjëherë pas shpalljes së kushtetutës, u çel edhe një shkollë tjetër e pavarur për djem, kurse në verën e atij viti u çel një shkollë shqipe në fshatin Libohovë.
Me përpjekjet e klubeve vijoi të futet mësimi i gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke dhe të huaja. Në dhjetor të vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe ishte futur si lëndë e detyrueshme në të katër shkollat fillore turke të Elbasanit, në atë gjysmë të mesme (qytetëse), si edhe në shkollën e komunitetit ortodoks. Pranë kësaj shkolle ishte ngritur edhe një kurs nate për mësimin e shqipes, që ndiqej nga 60 djem. Pas kësaj qeveria greke i preu kësaj shkolle subvencionimin.
Në fillim të vitit 1909 klubet shqiptare arritën të fusnin mësimin e gjuhës shqipe në shkollat fillore turke të Gjirokastrës, të Frashërit, të Përmetit, të Tepelenës, të Beratit, të Peqinit, të disa fshatrave të Mallakastrës etj., ndërsa klubi i Vlorës e shndërroi shkollën fillore turke të këtij qyteti në shkollë shqipe. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat turke të fshatrave Qesarakë, Novoselë e Selenicë e Kolonjës dhe në shkollën greke të Fierit.
Në pranverën e vitit 1909, falë përpjekjeve të klubeve e të mësuesve atdhetarë, gjuha shqipe mësohej edhe në shkollat qytetëse (ruzhdie) turke të Vlorës, të Përmetit, të Mitrovicës, të Beratit si dhe në disa gjimnaze (idadie) të vendit, si në atë të Manastirit, të Gjirokastrës, të Beratit, të Korçës, të Janinës, të Durrësit, të Shkupit etj.
Në mjaft qytete të Shqipërisë u kërkua që gjuha shqipe të përdorej edhe në gjykata e në predikimet fetare të kishës ortodokse. Në fundin e shkurtit të vitit 1909 klubi i Korçës, së bashku me përfaqësuesit e popullsisë ortodokse të këtij qyteti, vendosi që predikimi në kishat ortodokse të bëhej në gjuhën shqipe. Ky vendim iu njoftua edhe peshkopit të Korçës, Patrikanës së Stambollit dhe valiut të Manastirit. Ndërkaq, atdhetarët korçarë, me nismën e tyre, filluan të futnin gradualisht gjuhën shqipe në kishat e qytetit. Në kishën e Negovanit predikimi filloi të bëhej gjithashtu në shqip.
Edhe përfaqësuesit e popullsisë katolike e myslimane të Kurbinit, në mbledhjen që mbajtën në gusht të vitit 1909, kërkuan nga qeveria turke që të hapte shkolla fillore shqipe në fshatrat e kësaj krahine.
Klubi i Elbasanit, për të shmangur pengesat që xhonturqit u nxirrnin shkollave shqipe, u propozoi më 31 dhjetor gjithë klubeve shqiptare që t’i përcillnin parlamentit turk e deputetëve shqiptarë kërkesën për njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, plotësimi i së cilës do t’u siguronte shqiptarëve të drejtat kombëtare në lëmin e kulturës dhe të arsimit. Por kjo kërkesë nuk u miratua nga qeveria turke.
Shkolla shqipe qysh në periudhën e parë pas revolucionit u ndesh me përpjekjet e xhonturqve për të penguar përhapjen e saj. Prandaj edhe përkrahja që shqiptarët u dhanë xhonturqve për shtypjen e kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909, ishte akti i fundit i bashkëpunimit me ta. Pasi forcuan pozitat në Stamboll, xhonturqit kaluan në përdorimin e masave shtypëse ndaj lëvizjes kulturore të popujve të shtypur në përgjithësi dhe të shqiptarëve në veçanti.
Lëvizja për arsimin e kulturën kombëtare shqiptare u gjend shumë shpejt përballë goditjeve të Komitetit “Bashkim e Përparim”, i cili, meqë paraqitej si mbrojtës i kushtetutës, vepronte më shpesh në mënyrë të fshehtë sesa të hapur. Një nga mjetet kryesore që xhonturqit përdorën për të ndaluar këtë lëvizje, për t’i përçarë shqiptarët sipas dasisë fetare dhe për të penguar ngritjen e ndërgjegjes kombëtare, ishte propaganda e shkrimit të gjuhës shqipe me alfabetin arab, që filloi menjëherë pas Kongresit të Manastirit. Në shërbim të kësaj propagande u vunë disa nga klerikët konservatorë myslimanë dhe elementë të tjerë fanatikë e turkomanë, të cilët, duke shfrytëzuar ndjenjat fetare të popullsisë myslimane shqiptare, u përpoqën të formonin tek ajo bindjen se shkronjat latine janë të të pafeve (të kaurëve), se binin ndesh me fenë islame dhe se shqipja mund të shkruhej vetëm me alfabetin turko-arab, që ishte i shenjtë, sepse me të ishte shkruar Kurani. Në fillim të vitit 1909 u formua në Stamboll “Shoqëria për mësimin dhe për shkrimin e gjuhës shqipe me shkronjat turqishte”, e përbërë kryesisht nga ulematë (klerikët e lartë) myslimanë, që shpërndante thirrje dhe abetare shqipe me alfabetin arab. Një abetare e tillë u përhap në viset e ndryshme të Shqipërisë në muajin janar të atij viti.
Kjo fushatë u shoqërua me orvatjet, që xhonturqit bënë për të provokuar mitingje të elementëve fanatikë e turkomanë kundër përdorimit të alfabetit latin, siç ndodhi në fillim të shkurtit në Manastir, në Dibër, në Follorinë e në Përlepë. Konsulli francez në Manastir, Pisho (Pichon), në informacionin e tij (të 16 shkurtit 1909), shkruante se “në këto tubime, të provokuara në mënyrë të fshehtë nga vetë autoritetet turke, nuk arritën të grumbullohen veçse hoxhallarët dhe turqit fanatikë, ndërsa shqiptarët, thuajse në mënyrë të përgjithshme nuk pranuan të duken atje”. Jo rastësisht këto mitingje u mbajtën në xhami. Po kështu, ulematë dhe disa nga hoxhallarët e Shkodrës, të nxitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim” i këtij qyteti, duke përfituar nga fanatizmi i pjesës myslimane të popullsisë, zhvilluan në pranverën e vitit 1909 një agjitacion të fuqishëm për përdorimin e alfabetit arab në shkrimin e shqipes.
Ministria e Arsimit e Turqisë që në fund të vitit 1908 urdhëroi që në shkollat e vilajetit të Kosovës shqipja të mësohej me shkronjat arabe. Një urdhër i tillë iu dha në shkurt të vitit 1909 edhe prefekturës së Elbasanit. Po kështu vepruan autoritetet turke dhe komitetet xhonturke në qytetet e tjera të vendit, në Janinë, në Filat etj. Atdhetarët shqiptarë të këtyre trevave u vunë para një trysnie të dyfishtë, të shovinistëve grekë dhe të xhonturqve, që vepronin të bashkuar në luftën kundër shkollës dhe kundër shkrimit shqip. Në të njëjtën kohë komitetet xhonturke përkrahnin në ato ditë propagandën asimiluese panhelenike që disa profesorë grekë dhe Shoqëria “Etniki Heteria” (“Shoqëria Kombëtare”) zhvillonin në atë kohë në viset shqiptare të vilajetit të Janinës.
Për të fshehur veprimtarinë e tij armiqësore kundër kulturës shqiptare, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” në mars të vitit 1909 u kumtoi klubeve shqiptare se “do të qëndronte asnjanës dhe nuk do të ndërhynte në çështjen e zgjedhjes së alfabetit të gjuhës shqipe”.
Klubet e quajtën këtë deklaratë një përpjekje të re për të mashtruar shqiptarët dhe morën masa për të mbrojtur liritë kushtetuese e për t’i bërë ballë reaksionit xhonturk. Në protestën që klubi “Bashkimi” i Manastirit i dërgoi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” në javën e fundit të marsit, i shkruante se, duke luftuar alfabetin shqip ky komitet bie ndesh me kushtetutën turke, e cila ua garanton gjithë popujve të Perandorisë të drejtën e mësimit dhe të shkrimit të gjuhës amtare. Në letërkëmbimin e tij të marsit të vitit 1909 me klubet e Filatit, të Korçës etj., klubi “Bashkimi” i Manastirit i quante këto veprime të xhonturqve dhe të turkomanëve shqiptarë për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab, si veprime armiqësore kundër kombit shqiptar. Ai udhëzonte në ato ditë klubet e tjera kombëtare që “kundër këtyre tradhtarëve të mos vepronin vetëm me penë, por edhe me armë”.
Komiteti “Bashkim e Përparim” u orvat të zhdukte klubet shqiptare dhe atdhetarët më të njohur, që drejtonin luftën kundër reaksionit xhonturk. Në maj të vitit 1909 xhonturqit, pasi arrestuan disa nga veprimtarët e klubit “Labëria” të Vlorës dhe i detyruan të tjerët të arratiseshin jashtë Shqipërisë, e likuiduan këtë klub, që ishte një nga më të rëndësishmit në Shqipërinë e Jugut. Po në atë kohë mbyllën edhe klubin e Ohrit, kryesia e të cilit u çua e lidhur me pranga në Manastir e pastaj në Stamboll.
Në fundin e majit të vitit 1909 vetëm në Ohër, në Pogradec e në Strugë u arrestuan 17 veta, përkrahës të shkollës dhe të shkrimit shqip, që u akuzuan për propagandë reaksionare kundër regjimit kushtetues. Midis të arrestuarve ishin edhe Hamdi Ohri, një nga udhëheqësit më në zë të lëvizjes kombëtare në këtë trevë, që kishte kaluar vite të tëra në burgjet e sulltan Abdyl Hamitit, Xhemaledin Beu, kryetar i klubit të Ohrit dhe Mehmet Beu, sekretar i klubit, intelektual dhe përkrahës i shkollës shqipe. Klubet shqiptare protestuan kundër këtij veprimi të dhunshëm, derisa i detyruan xhonturqit t’i shpallnin të pafajshëm dhe t’i lironin këta atdhetarë.
Ditë të vështira kaloi në verën e vitit 1909 lëvizja kulturore kombëtare në Tiranë. Më 23 korrik, në përvjetorin e shpalljes së kushtetutës, u zhvillua në Tiranë ceremonia e hapjes së klubit të këtij qyteti. Ishte paraparë gjithashtu që më 24 të këtij muaji të çelej një shkollë shqipe e mbrëmjes për të rriturit dhe të fillonte në mënyrë të organizuar mësimi i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat shtetërore turke të Tiranës. Por pikërisht në këtë ditë, me nxitjen e komiteteve xhonturke dhe të klubeve të oficerëve të lidhur me ta, nxënësit sulmuan e goditën në të gjitha shkollat mësuesit atdhetarë, sapo këta u njoftuan se nga ai çast do të fillonin mësimin e gjuhës shqipe. Më 27 korrik, po me shtytjen e klubeve të oficerëve, hynë në Tiranë më shumë se 200 fshatarë të armatosur, që demonstruan në rrugët e qytetit dhe para klubit të oficerëve, duke kërkuar mbylljen e klubit shqiptar dhe arrestimin e 64 anëtarëve të tij. Veprimtarë të tillë të lëvizjes kombëtare në Tiranë, si Refik Toptani e bashkëpunëtorët e tij, ose klerikët atdhetarë Hafiz Ibrahim Dalliu, Beqir Luga etj., u sulmuan drejtpërdrejt dhe u fyen publikisht. Me këto veprime të xhonturqve e të turmave fanatike të këtij rrethi u mbyll klubi kombëtar i Tiranës dhe dështoi orvatja e atdhetarëve tiranas për të futur gjuhën shqipe në shkollat e këtij qyteti. E njëjta gjendje u krijua edhe në Durrës, në kryeqendrën e prefekturës, ku atdhetarët shqiptarë nuk guxonin të hapnin klube e shkolla shqipe, si edhe në nënprefekturën e Kavajës, ku përpjekjet për hapjen e shkollës shqipe e të mësimit shqip ndeshën në kundërshtimin e reaksionit xhonturk dhe të klerikëve fanatikë myslimanë.
Aktet e dhunshme të xhonturqve, sidomos ngjarjet e Tiranës, e bënë gazetën “Dielli” të shkruante në atë kohë se “sot punërat në Shqipëri janë më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit. Sot gjuha shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë” (“Çështja e Tiranës”, 16 shtator 1909). Ishin këto veprime arbitrare të administratës osmane, që i bënë konsujt e huaj, bashkëkohës të këtyre ngjarjeve, të arrinin në përfundimin se turqit e rinj “po mbajnë qëndrim armiqësor ndaj nacionalizmit shqiptar”, se “duke zbatuar traditat hamitiane dhe në kundërshtim me premtimet e tyre solemne, ata po persekutojnë çdo shfaqje të ndjenjave kombëtare shqiptare”, se në Turqi po shkohej drejt një diktature ushtarake dhe se kishte rrezik që kushtetuta të kthehej në një iluzion.
Politika turqizuese kundër shkollave e shkrimit shqip dhe konflikti i armatosur me shqiptarët, i nxitur nga administrata ushtarake osmane, zbuloi para popullit shqiptar thelbin reaksionar të regjimit xhonturk.

Ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës në Kosovë dhe Kryengritja shqiptare e vitit 1909 (maj-tetor 1909)
Me rivendosjen e pushtetit të tij në kryeqytet dhe në provinca Komiteti “Bashkim e Përparim”, megjithëse edhe këtë herë fitoren mbi forcat e kundërrevolucionit hamitian të prillit 1909, ia detyronte në një masë të madhe mbështetjes që i dhanë shqiptarët, e vazhdoi më me ngulm e në mënyrë të dhunshme politikën e vet nacionaliste, për të forcuar Perandorinë “një e të pandashme” Osmane, duke i mohuar popullit shqiptar dhe popujve të tjerë joturq çdo të drejtë kombëtare.
Krahas goditjeve kundër lëvizjes arsimore e kulturore shqiptare, në acarimin e marrëdhënieve ndërmjet shqiptarëve e xhonturqve ndikuan fuqishëm edhe ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës në Kosovë dhe në Shqipërinë e Veriut në përgjithësi, të ndërmarra kryekëput me nismën e qeverisë së Stambollit.
Popullsia e Kosovës, edhe pse nuk kishte pranuar të paguante taksat (përfshirë edhe ato të prapambetura), të njihte shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe të dorëzonte armët, nuk pati ndërmarrë ndonjë qëndresë të armatosur kundër pushtetit xhonturk. Megjithatë, Komiteti “Bashkim e Përparim”, duke synuar t’i nënshtronte shqiptarët e Kosovës, t’i çarmatoste për t’i bërë të paaftë për të kundërshtuar, t’i detyronte të paguanin taksat e prapambetura dhe t’i rekrutonte me forcë në ushtrinë osmane, ndërmori ekspedita ndëshkimore të njëpasnjëshme, të komanduara nga Xhavit Pasha, që vazhduan nga pranvera e deri në muajin tetor të vitit 1909.
Për të mënjanuar çdo reagim të opinionit publik evropian dhe të Fuqive të Mëdha kundër dhunës mbi shqiptarët, qeveria turke deklaroi se ekspeditat ushtarake kishin për qëllim të qetësonin elementët “reaksionarë”, përkrahësit e sulltan Abdyl Hamitit dhe “kundërshtarët” e kushtetutës, edhe pse dihej se shqiptarët, duke përfshirë edhe ata të Kosovës, kishin luftuar kundër absolutizmit për vendosjen e regjimit kushtetues dhe për mbrojtjen e tij.
Në fillim të majit të vitit 1909 qeveria xhonturke nisi nga Shkupi drejt Gjakovës një ekspeditë të re ndëshkimore, të drejtuar nga Xhavit Pasha, komandant i Divizionit të 18 të Mitrovicës. Në krye të 10 batalioneve të këmbësorisë, të pajisura me 32 topa, Xhavit Pasha hyri më 16 maj në Pejë. Pasi la këtu tri batalione “për të mbajtur rregullin”, Xhavit Pasha u hodh në Gjakovë, ku kërkoi nga popullsia e qytetit të dorëzonte armët, të bëhej regjistrimi i popullsisë, të vileshin taksa të dyfishta për bagëtinë dhe të zgjeroheshin dritaret e kullave. Meqë krerët e Malësisë së Gjakovës që ishin thirrur në qytet, i kundërshtuan këto kërkesa, Xhavit Pasha u nis me pesë batalione këmbësorie dhe me dy bateri artilerie drejt Malësisë së Gjakovës.
Persekutimi i popullsisë dhe shkatërrimi i fshatrave (Ponoshec etj.) shkaktoi zemërimin e malësorëve, të cilët me forca të bashkuara sulmuan më 12 qershor ushtrinë e Xhavit Pashës në Qafën e Morinës. I goditur nga të katër anët nga kryengritësit, gjenerali turk u gjend në këtë zonë malore në një pozitë të vështirë, u thye keq dhe u detyrua të tërhiqej në Gjakovë.
Për të parandaluar vazhdimin e ekspeditës ushtarake në Shqipëri, deputetët shqiptarë Hasan Prishtina e Fuat Pasha, në fillim të qershorit, paraqitën një interpelancë në parlament, me të cilën kërkuan nga ministri i Brendshëm shpjegime rreth ngjarjeve në Kosovë. Por qeveria turke nuk hoqi dorë nga përdorimi i dhunës për nënshtrimin e shqiptarëve.
Pasi i erdhën përforcime të reja, Xhavit Pasha, në fundin e qershorit të vitit 1909, rifilloi ekspeditën, këtë herë kundër popullsisë së Pejës dhe të Rugovës. Gjatë kësaj fushate të egër ushtritë turke shkatërruan dhe kthyen në gërmadha fshatrat në të dyja anët e Grykës së Rugovës, vranë pleq e fëmijë dhe çnderuan vajza e gra.
Po ato ditë lëvizja u shtri edhe në trevën juglindore të Kosovës. Me nxitjen e krerëve të Malësisë së Gjakovës, të Pejës, të Ferizajt, të Prizrenit dhe të Lumës u mblodhën në Ferizaj rreth 3 000 veta, që kërkuan nga qeveria turke të kthente në detyrat e tyre gjithë nëpunësit shqiptarë të dëbuar si atdhetarë, të emëroheshin në administratën shtetërore vetëm nëpunës shqiptarë, të mos paguhej asnjë lloj takse e re, të ndërpritej çarmatimi i popullsisë së Lumës dhe t’u lejohej shqiptarëve të mbanin armë. Për të shtypur lëvizjen në Ferizaj xhonturqit dërguan forca ushtarake, me të cilat mundën të krijonin vetëm një qetësi të përkohshme.
Në fillim të korrikut Xhavit Pasha u kthye si “fitimtar” në Mitrovicë së bashku me ushtrinë e tij. Por ngjarjet e mëvonshme treguan se, me gjithë raprezaljet që bëri, pashai turk nuk arriti t’i nënshtronte shqiptarët. Kthimi i armëve, regjistrimi i popullsisë dhe mbledhja e taksave u ndërprenë sapo u largua ushtria. Ndërkaq, shqiptarët rindërtuan shumë shpejt kullat e shkatërruara.
Në gjysmën e parë të korrikut të vitit 1909, kur në Shqipërinë e Veriut vijonte ende qëndresa e armatosur kundër ekspeditave të Xhavit Pashës, Ismail Qemali, atë kohë i arratisur në Itali, publikoi thirrjen drejtuar “Vëllezërve shqiptarë!”, e cila, e botuar në formë manifesti në mijëra kopje, u shpërnda në të gjitha anët e Shqipërisë?. Shqiptarët, vinte në dukje Ismail Qemali në këtë thirrje, kanë 100 vjet që po luftojnë për të drejtat njerëzore dhe për lirinë, megjithatë sot rrezikohen të humbasin si komb. Duke njohur thelbin nacionalist të regjimit xhoturk, Ismail Qemali përpiqej të bindte shqiptarët të mos i mbështesnin shpresat te Komiteti “Bashkim e Përparim”. Pas shpalljes së lirisë (kushtetutës), theksonte ai, shqiptarët më shumë se çdo komb tjetër shpresuan se do të kishin mundësi të punonin për përparimin e gjuhës së tyre, por u gënjyen. Si dëshmi për këtë përmendeshin dhunimet në Shqipërinë e Poshtme, vrasjet që po bënte Xhavit Pasha në Shqipërinë e Sipërme, si edhe përçarjet që xhonturqit po mbillnin midis shqiptarëve.
Ismail Qemali arrinte në përfundimin se rruga e vetme, për shpëtimin e kombit shqiptar nga lakmitë e të huajve, do të ishte lufta për autonominë e Shqipërisë. “Shpresa e jonë, jeta e jonë, - shkruante ai, - lipset të jetë: Vetëurdhrimi i Shqipërisë, nën hijen e Perandorisë Osmane”. Ai parashtroi në këtë dokument programin e vet politik për zgjidhjen e çështjes shqiptare, të cilën e shihte në themelimin e një shteti autonom shqiptar. Për këtë duhej të bashkoheshin të gjitha viset ku flitej gjuha shqipe, të banuara nga popullsia shqiptare, në një vilajet të vetëm, i cili do të mbante emrin Shqipëri, “Vilajeti Shqiptar” (“Arnautlluk Vilajeti”) dhe do të kishte si kryeqytet Ohrin ose Elbasanin. Në kufijtë e Shqipërisë autonome do të përfshiheshin nga vilajeti i Janinës sanxhakët e qendrës (i Janinës), të Prevezës, të Gjirokastrës dhe të Beratit; nga vilajeti i Shkodrës sanxhaku i Shkodrës me Malësinë dhe sanxhaku i Durrësit; nga vilajeti i Manastirit sanxhaku i qendrës (i Manastirit), kazaja e Grebenesë nga sanxhaku i Selfixhesë, sanxhakët Dibrës, të Korçës dhe të Elbasanit; nga vilajeti i Kosovës sanxhakët e Shkupit, të Prishtinës, të Pejës dhe të Prizrenit.
Shqipëria autonome do të qeverisej nga një guvernator i dërguar nga Stambolli, pranë të cilit do të vepronte, po si organ ekzekutiv, Këshilli i Pleqve. Mësimi në të gjitha shkollat do të zhvillohej në gjuhën shqipe. Shqipja do të përdorej, bashkë me turqishten, edhe në shkollat e larta. Gjithë nëpunësit civilë e ushtarakë do të ishin shqiptarë nga kombësia. Ushtria, që do të përbëhej nga shqiptarët, do të shërbente brenda kufijve të Shqipërisë. Ashtu si Sami Frashëri, edhe Ismail Qemali mendonte që organizimi shtetëror i Shqipërisë autonome të ishte i tillë që, kur Perandoria Osmane të shthurej, Shqipëria të qëndronte në këmbë dhe të dilte prej saj si shtet i pavarur.
Ismail Qemali parashtroi në këtë thirrje programin më të plotë dhe më të përshtatshëm për zgjidhjen e çështjes shqiptare, rreth të cilit shpresonte të bashkonte jo vetëm krahun radikal të lëvizjes politiko-kulturore, forcat atdhetare që drejtonin klubet dhe shoqëritë shqiptare, por edhe kryengritësit e Kosovës e të Veriut të Shqipërisë, të cilët luftonin kundër ekspeditave ushtarake të Xhavit Pashës dhe kundër qeverisë xhonturke që i kishte organizuar ato.
Ndërkaq vijoi në Kosovë qëndresa kundërosmane, vatër e së cilës u bë Ferizaj me rrethinat e tij. Lëvizja kryengritëse në Ferizaj ishte e lidhur me veprimtarinë e një komiteti të fshehtë, që filloi të vepronte në këtë rreth në verën e vitit 1909. Me nismën e tij, më 20-22 gusht u mbajt në Ferizaj një manifestim i gjerë i shqiptarëve të armatosur, ku, përveç popullsisë së këtij qyteti dhe të rrethinave të tij, morën pjesë edhe banorë të rretheve të Gjilanit e të Prishtinës, që protestuan kundër taksave të reja, që vuri në atë kohë qeveria xhonturke. Më 22 gusht numri i demonstruesve u shtua duke arritur në 3 000 veta. Po në këtë ditë, forcat ushtarake osmane, të dërguara nga Shkupi e Selaniku, goditën shqiptarët e tubuar në Ferizaj dhe vranë 12 prej tyre e plagosën disa të tjerë. Konflikte të armatosura ndërmjet shqiptarëve e ushtrisë pati edhe në rrugën Ferizaj-Gjilan.
Në ditët e fundit të gushtit lëvizja u përhap në rrethin e Pejës, midis Gucisë e Beranës. Për të ndëshkuar popullsinë e kësaj ane u dërguan ato ditë nga Peja, Shkupi, Prizreni e Selaniku forca të tjera ushtarake, që goditën kryengritësit në hapësirën midis Gucisë e Beranës. Në të njëjtën kohë vijuan përpjekjet edhe me kryengritësit e Rugovës.
Në fund të gushtit dhe në fillim të shtatorit lëvizja përfshiu Lumën e Podrimën, në sanxhakun e Prizrenit. Lumjanët, ashtu si shumica e popullsisë së sanxhakut të Prizrenit, patën luftuar për shpalljen e kushtetutës turke, në korrik të vitit 1908. Qëndresa e tyre e armatosur nuk drejtohej kundër kushtetutës, por kundër politikës së xhonturqve, të cilët shkelën premtimet që u kishin bërë shqiptarëve gjatë revolucionit për të kufizuar taksat, për t’u dhënë të drejtat kombëtare, madje edhe autonominë, dhe kërkonin t’u hiqnin banorëve të këtyre krahinave edhe ato privilegje që i gëzonin prej shekujsh sipas venomeve të tyre, të njohura edhe nga sulltanët osmanë.
Më 3 e 4 shtator rreth 700-800 kryengritës lumjanë, të udhëhequr nga Ramadan Zaskoku, u përgatitën të hynin në Prizren për t’i paraqitur mytesarifit kërkesat e tyre. Megjithatë, për të shmangur konfliktin e armatosur me garnizonin e Prizrenit, që u përgatit të rezistonte, kryengritësit pranuan të shpërndaheshin dhe të dërgonin në Prizren një komision prej 20-30 vetash, i cili do të paraqiste kërkesat e tyre paqësore, që duhej t’u përcilleshin edhe deputetëve shqiptarë të parlamentit.
Por Stambolli ndërmori një fushatë të re ushtarake kundër shqiptarëve. Më 6 shtator 1909 Xhavit Pasha, në krye të 8 batalioneve të këmbësorisë dhe 2 baterive të artilerisë malore, u nis nga Mitrovica për në Prizren. Gjatë rrugës nga Ferizaj për në Prizren ushtria turke sulmoi e shkatërroi krejtësisht katundin Duhl dhe rrënoi gjithashtu 60 shtëpi të katundit Bllacë. Nga Prizreni Xhavit Pasha, në krye të 5 batalioneve, u hodh në Lumë, ku dogji e shkatërroi fshatra të tëra, duke i lënë lumjanët pa shtëpi e katandi. Për t’u shpëtuar masakrave popullsia e Lumës u tërhoq në Has e në zona të tjera malore, përtej Drinit të Bardhë.
Por, i goditur nga kryengritësit lumjanë në perëndim të Prizrenit, Xhavit Pasha, pasi shkatërroi me topa Bllacën e fshatrat e tjera të Lumës, u tërhoq përsëri në Prizren, ku tashmë qenë përqendruar rreth 3 500 ushtarë, me dy bateri malore.
Për të dalë nga gjendja e vështirë, pashai turk dërgoi në Lumë nga Shkupi deputetin shqiptar Nexhip bej Draga, një nga drejtuesit e klubit të atij qyteti, i njohur për ndjenjat atdhetare. Nexhip Draga, ashtu si shumë intelektualë të tjerë shqiptarë, e quante të parakohshme qëndresën e armatosur kundër regjimit xhonturk, prandaj hyri në bisedime me lumjanët dhe i bindi të mos u kundërshtonin ushtrive të Xhavit Pashës. Më 11 shtator Xhavit Pasha, në krye të 5 batalioneve dhe të një baterie malore, u dynd në Lumë. Lumjanët nuk e fshehën pakënaqësinë e tyre, megjithatë ruajtën për një kohë qetësinë. Ushtria e tij zuri katundin Bicaj, qendrën e kajmekamllëkut të Lumës, ku filloi të çarmatoste banorët. Më 15 shtator, kur u drejtua për në Kolesian, u sulmua gjatë rrugës nga kryengritësit, që vranë e plagosën disa ushtarë dhe e detyruan atë të kthehej përsëri në Bicaj, ku bëri raprezalje të mëdha. Sipas informatave të Xhavit Pashës, kryengritësit lanë në këtë përpjekje 100 të vrarë, ndërsa Bicaj u shkatërrua nga goditjet e artilerisë, që rrafshoi me tokën 37 kulla.
Më 16 shtator, kur ushtria osmane vazhdoi ekspeditën drejt jugut të Bicajt, u godit në pyjet e Kolesianit nga kryengritësit, që pas një përleshjeje të shkurtër u tërhoqën në zonën malore. Edhe këtu Xhavit Pasha shkatërroi krejtësisht fshatin Kolesian, duke përfshirë edhe kullën e udhëheqësit të lumjanëve, Islam Spahiut, si edhe katundet përreth, Nangë, Bushat, Gabricë, Mamëz, Pobreg etj. Gjatë këtyre përleshjeve u plagos edhe drejtuesi tjetër i kryengritësve, Ramadan Zaskoku. Gjithë kryengritësit, që ishin arrestuar gjatë luftimeve dhe qenë mbyllur në kazermat e Bicajt, u pushkatuan pa gjyq, kurse njerëzit u varfëruan deri në atë shkallë sa, sikurse pohojnë pjesëmarrësit turq të kësaj ekspedite, “u mbeti vetëm shpirti, të cilin e jepnin pa dhimbje”.
Xhavit Pasha nuk arriti të depërtonte, siç kishte parashikuar, drejt Drinit, sepse më 19 shtator u sulmua përsëri në Kolesian nga kryengritësit, që këtë herë i shkaktuan humbje edhe më të rënda dhe e detyruan të tërhiqej në Prizren. Së bashku me ushtrinë populli dëboi edhe nëpunësit e administratës osmane dhe gjykatësit e kajmekamllëkut të Bicajt.
Sado që Xhavit Pasha, në relacionet që i çonte Stambollit, i zvogëlonte së tepërmi humbjet e tij, ai pati në luftimet me shqiptarët shumë të vrarë e të plagosur. Shtypi shqiptar, duke u mbështetur në dëshmitë e ushtarëve turq, pjesëmarrës të këtyre luftimeve, shkruante se vetëm në Lumë Xhavit Pasha la rreth 1 000 ushtarë të vrarë (“Dielli”, Boston, 24 shtator 1909: “Pa komplimente”). Vështirë është të përcaktohen dëmet në njerëz të kryengritësve, megjithatë, po të gjykohet nga relacionet konsullore të kohës dhe të dhënat e Xhavit Pashës, arrihet në përfundimin se kryengritësit kanë pasur rreth 300-500 të vrarë, midis të cilëve edhe 8-10 komandantë.
Në intervistën që i dha më 20 shtator 1909 gazetës “Le Progrès de Salonique” (“Përparimi i Selanikut”), Xhavit Pasha deklaroi se qëllimi i ekspeditës ishte “të likuidonte disa rebelë shqiptarë”, megjithatë e pati të vështirë të justifikonte me këtë persekutimet masive e barbare që bëri gjatë fushatës ushtarake në Lumë e në vise të tjera të Shqipërisë së Veriut. Këto, siç i relatonte qeverisë së tij konsulli italian në Shkup, u kryen “me metodat e lashta të barbarisë turke, që turqit nuk i kishin harruar”. Këtë egërsi të xhonturqve e shprehu edhe Xhavit Pasha, kur u deklaroi gazetarëve anglezë, francezë etj., se “nuk do të prehej para se t’ua shtypte kokën shqiptarëve”.
Megjithëkëto mizori, Xhavit Pasha nuk arriti të shtypte qëndresën e shqiptarëve dhe të përballonte goditjet e tyre, rrjedhimisht nuk u largua nga Luma si fitimtar. Personalitetet shtetërore të kohës arritën, atëherë, në përfundimin se ekspedita e tij pësoi disfatë.
Ngjarjet e shtatorit të vitit 1909 në Shqipërinë e Veriut vunë në lëvizje shqiptarët që vepronin në Stamboll e sidomos grupin e deputetëve. Në promemorjen, që doktor Ibrahim Temoja nga Struga dhe doktor Zenel Abedini nga Gjilani i drejtuan nga Stambolli ministrit të Brendshëm, Talat Beut, më 21 shtator 1909, dënohej dhuna ushtarake ndaj shqiptarëve të viseve të veriut si një veprim krejtësisht i paligjshëm dhe i paudhë. Me shqiptarët që ndihmuan për shpalljen e kushtetutës, theksonin autorët e saj, duhet vepruar me këshilla e me urtësi dhe jo siç po bën qeveria, me topa dhe me dyfekë, që nxisin edhe më shumë pakënaqësinë e popullsisë së Shqipërisë. Në këtë dokument thuhej se ishte qeveria ajo që i detyroi shqiptarët të rrëmbenin armët, se ata po mbrojnë të drejtat e tyre të ligjshme, po ashtu siç luftuan për kushtetutën dhe për lirinë e përgjithshme. “Në vend që të përdorni armët kundër tyre, - thuhej në promemorje, - përhapni arsimin dhe zhdukni injorancën”. Por ministri i Brendshëm, Talat Beu, nuk ua vuri veshin as protestave të atdhetarëve shqiptarë, as edhe propozimeve të tyre për të ndaluar gjakderdhjen.
Edhe shtypi patriotik shqiptar e quante qëndresën e shqiptarëve një mbrojtje të ligjshme, të provokuar nga dhuna ushtarake e xhonturqve. “U ranë më qafë pa ndonjë shkak të vërtetë, - shkruante gazeta “Korça” më 14 shtator 1909, - Xhavit Pasha, sikur ndiqte armiqtë, preu e po pret eshtrat e vëllezërve tanë dhe ka lënë shumë etër e nëna pa bij, shumë motra pa vëllezër, shumë gra pa burra dhe foshnja nëpër rrugë”.
Ekspeditat ndëshkimore ashpërsuan marrëdhëniet e xhonturqve me shqiptarët në tërësi. Valiu i Kosovës, Masar Beu, i shkruante ato ditë Portës së Lartë se ekspedita e Xhavit Pashës, në vend që ta qetësonte gjendjen në Lumë, e acaroi edhe më shumë, shkaktoi pakënaqësinë e përgjithshme të popullsisë së Kosovës.
Për këtë u bind edhe Stambolli, që urdhëroi Xhavit Pashën të merrej vesh me kryengritësit. Më 2 tetor ai pranoi propozimet e Mustafa Litës, njërit prej udhëheqësve të kryengritësve, që në emër të të gjthë popullsisë së Lumës i premtoi se shqiptarët e kësaj zone do t’u nënshtroheshin urdhrave të qeverisë, me kusht që ekspedita e tij ushtarake të tërhiqej nga Luma. Pas kësaj ndodhi tërheqja e Xhavit Pashës dhe e ushtrisë së tij nga Luma e Prizreni, që shkaktoi habinë e bashkëkohësve të huaj në Turqi e jashtë saj. Më 5 tetor Xhavit Pasha ishte kthyer tanimë në Mitrovicë.
Por, pa përfunduar ende ekspedita ushtarake në Lumë, shpërtheu kryengritja në Malësinë e Dibrës, ku, përveç popullsisë vendase, ishin mbledhur edhe shumë nga kryengritësit kosovarë. Këtu u mbajt një tubim i gjerë, ku morën pjesë rreth 2 000 veta nga Malësia, Dibra e Poshtme, Mati e Mirdita, që vijoi dy ditë me radhë, më 14 e 15 shtator. Në tubim u kërkua që shqiptarët të luftonin për vetëqeverisjen e atdheut të tyre. Për të penguar shtrirjen e lëvizjes në gjithë sanxhakun e Dibrës, Porta e Lartë, përveç batalioneve që ndodheshin në qytetin e Dibrës, dërgoi më 27 shtator forca të tjera ushtarake nga Selaniku.
Megjithatë, lëvizja u shtri edhe në Dibrën e Poshtme, ku mori përmasa edhe më të mëdha. Shqiptarët braktisën fshatrat e zunë grykat malore për t’i bërë pritë ushtrisë osmane. Këtu u përqendruan, në dhjetëditshin e parë të tetorit, forcat kryesore ushtarake osmane. Komanda e ekspeditës kundër Dibrës së Poshtme iu besua Xhavit Beut, i cili më 26 tetor 1909, në krye të 300 ushtarëve të pajisur me topa, u fut midis fshatrave Dardhë e Rexhë, që njihej si zona ku kryengritësit zhvillonin tubimet e tyre, ndërsa një forcë tjetër ushtarake u dërgua në Mat dhe në rrethet e tij. Megjithatë, Xhavit Beu shumë shpejt u detyrua të tërhiqte ushtritë e tij nga Dibra e Poshtme dhe nga Malësia, pa arritur ta nënshtronte popullsinë e tyre.
Ekspeditat ushtarake e dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha mbi shqiptarët provuan se qëllimi i xhonturqve nuk ishte “të mbronin” rendin kushtetues, të kërcënuar gjoja nga “reaksionarët shqiptarë”, por të vendosnin një regjim të centralizuar të skajshëm në Perandorinë Osmane. Me këto masa Komiteti “Bashkim e Përparim” synonte të pengonte gjithashtu zgjerimin e lëvizjes kombëtare, kulturore dhe autonomiste në Shqipëri, pjesë e së cilës ishte edhe kryengritja që po zhvillohej atëherë në krahinat veriore të vendit.
Në memorandumin që kryengritësit e Gegërisë i dorëzuan qeverisë turke, në fundin e tetorit të vitit 1909, krahas amnistisë për pjesëmarrësit në kryengritje, parashtroheshin edhe kërkesa me karakter kombëtar, si futja e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat e Shqipërisë dhe emërimi në Shqipëri i nëpunësve që e njihnin vendin. Shqiptarët e zonave malore u treguan gjithashtu të gatshëm të hiqnin dorë nga disa prej venomeve të tyre, por kërkuan që t’i jepej popullsisë së zonave të afërta me kufirin me Malin e Zi e drejta për mbajtjen e armëve, që të ndërtoheshin fortifikata në kufi dhe të ndryshonte mënyra e mbledhjes së taksave sipas gjendjes së vendit.
Kërkesa të njëjta me këto i parashtruan qeverisë turke edhe klubi shqiptar i Stambollit së bashku me klubet e tjera të Shqipërisë.
Dhuna ushtarake mbi shqiptarët u denoncua botërisht nga shqiptarët e Stambollit. Në fund të tetorit u formua një Komitet Nismëtar Kombëtar, i përbërë nga doktor Zenel Abedini, doktor Ibrahim Temoja dhe Mehmet pashë Dëralla (Tetova), i cili organizoi në Aksaraj të Stambollit dy tubime të rëndësishme, njërin më 27 tetor dhe një tjetër më 5 e 8 nëntor 1909. Si në mbledhjen e parë, ashtu edhe në të dytën morën pjesë dhjetëra veta, intelektualë të profesioneve të ndryshme dhe deputetë, që përfaqësonin të katër vilajetet shqiptare. Në mbledhjen e nëntorit u miratua një promemorje, në të cilën përshkruhej gjendja tragjike, që ishte krijuar në Shqipërinë e Veriut për shkak të operacioneve ushtarake të qeverisë. Vihej theksi në mënyrë të veçantë në ndihmesën e shqiptarëve për shpalljen e kushtetutës më 1908 dhe për mbrojtjen e saj gjatë ngjarjeve kundërrevolucionare të 13 prillit 1909. Ishin forcat ushtarake qeveritare, thuhej në promemorje, ato që përdorën të parat forcën, që ngjallën tmerr kudo ku shkelën dhe u bënë shkak për armiqësimin e popullsisë me qeverinë. Në këto rrethana, shqiptarët u detyruan të ngrenë flamurin e kryengritjes. Edhe për ngjarjet e Lumës bëhej fajtore qeveria që deshi t'i shtypte ato me ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës, që përdori armët dhe dogji fshatrat e Lumës e të Prizrenit. Edhe pse ushtria u tërhoq, ajo la pas zona të shkretuara dhe urrejtjen e popullit.
Me qëllim që në të ardhmen të mos ndodhnin ngjarje të tilla, atdhetarët shqiptarë të Stambollit i propozonin qeverisë të ndërmerrte këto masa: të dërgohej në Shqipërinë e Veriut një komision për të bërë hetimet në vend për shkaqet e ngjarjeve që u parashtruan më lart; të gjithë ata që kishin bërë veprime të këqija të dënoheshin sipas ligjeve; të ngriheshin organet e rregullta të drejtësisë; të emëroheshin në ato zona të Shqipërisë së Veriut nëpunës, që dinin gjuhën e vendit dhe që do të ndihmonin në përparimin e popullsisë; të ngriheshin fortifikime në kufirin me Malin e Zi për t'i mbrojtur ato vise nga sulmet e malazezëve; të mos shtrihej në vilajetet e Shkodrës, të Kosovës e të Manastirit shërbimi i detyrueshëm ushtarak, i cili nuk ka qenë njohur asnjëherë nga popullsia; të ndërtoheshin sa më parë rrugët, ku të gjenin punë banorët e varfër të atyre viseve, të cilët detyroheshin të shkonin në emigracion në Serbi, në Bullgari e në Hungari; të hapeshin shkolla fillore në fshatra e në ato qytete ku nuk kishte të tilla.
Promemorja iu dorëzua më 13 nëntor 1909 ministrit të Brendshëm, Talat Beut, për t’ia përcjellë qeverisë. Ajo u nënshkrua gjithashtu nga deputetët shqiptarë të parlamentit, të cilët kërkuan që Xhavit Pasha të largohej nga Rumelia dhe të hidhej në gjyq si shkaktar i trazirave në Gegëri.
Mbledhjet, që u organizuan nga atdhetarët shqiptarë e nga grupi i deputetëve, patën jehonë në Stamboll dhe në opinionin publik në përgjithësi; ato treguan, siç shkruante gazeta “Lirija” e Selanikut më 12 dhjetor 1909, se “shqiptarët qenkan të zotë dhe kur duan mund të mblidhen e të kuvendojnë për të mirën e kombit”.
Dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha dhe nga ushtria osmane mbi shqiptarët e thelloi edhe më shumë hendekun midis popullit shqiptar e xhonturqve, forcoi te shqiptarët bindjen se interesat e tyre si komb ishin krejt të veçantë nga ata të xhonturqve. Në një korrespondencë të dërguar nga Shkupi dhe të botuar në gazetën “Dielli” më 26 nëntor 1909, thuhej se “kombëtaria pati prej sjelljeve të turqve një fitim të madh”, se “pas ngjarjeve të Lumës filloi të gjallërohet edhe më tepër lëvizja kombëtare në Kosovë, u përhapën aq shumë idetë dhe dëshirat për vetëqeverimin e Shqipërisë, sa nuk ishte menduar kurrë e që as me një propagandë 20-vjeçare nuk do të kishim mundur t’i arrinim”.

Kongresi i Dibrës (23-29 korrik 1909)
Ngjarjet në Shqipëri e vunë qeverinë xhonturke në një pozitë të vështirë, nga e cila ajo u përpoq të dilte duke thirrur një kongres në Dibër më 23 korrik 1909, ditën e përvjetorit të shpalljes së kushtetutës.
Kongresi u organizua me nismën e Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”, i cili për të krijuar përshtypjen se ky tubim ishte thirrur nga shqiptarët, ia ngarkoi shpërndarjen e ftesave një komisioni kushtetues vendas, të formuar posaçërisht për këtë qëllim në Dibër. Ndërkaq xhonturqit nuk hoqën dorë nga synimi për t’i dhënë këtij Kongresi një karakter të përgjithshëm osman, prandaj shpallën se qëllimi kryesor i kësaj mbledhjeje do të ishte përcaktimi i “qëndrimit që do të mbahej kundrejt projekteve të Fuqive të Mëdha për copëtimin e Maqedonisë dhe të Shqipërisë”, si edhe forcimi i “veprimtarisë së përbashkët për lulëzimin e Perandorisë dhe për mënjanimin e shkaqeve të pakënaqësisë dhe të ftohjes” midis elementëve të saj. Në Kongres u ftuan të marrin pjesë jo vetëm shqiptarët, por edhe kombësitë e tjera të gjashtë vilajeteve të Turqisë Evropiane.
Në të vërtetë, duke thirrur Kongresin e Dibrës, xhonturqit synonin të realizonin atë detyrë që nuk mundën ta kryenin me anë të ekspeditave ushtarake: të nënshtronin shqiptarët dhe t’i detyronin të hiqnin dorë nga lufta për çlirimin kombëtar ose, siç thuhej në dokumentet e kohës, “për pavarësinë e Shqipërisë”. Valiu i provincës së Manastirit, Fahri Pasha, vetëm dy ditë para hapjes së Kongresit, u kumtoi përfaqësuesve të huaj konsullorë në Manastir se “qëllimi i thirrjes së Kongresit të Dibrës është që të ndikohet me mjete paqësore te shqiptarët për t’i qëndruar besnik kushtetutës dhe qeverisë turke”. Me këtë Kongres xhonturqit shpresonin gjithashtu të forconin lidhjet me parinë e Shqipërisë dhe të krijonin para botës së jashtme përshtypjen se turqit e rinj dhe shqiptarët kishin qëllime të përbashkëta dhe se ndërmjet tyre ishte vendosur një bashkëpunim i ngushtë. Ata shpresonin gjithashtu që me tubime të tilla të fitonin kohë dhe, pasi të stabilizonin gjendjen në vend, të shtypnin me dhunë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Për të tërhequr në Kongres vetëm përkrahësit e tyre dhe për të mos u dhënë kohë klubeve shqiptare, sidomos atyre të viseve të Shqipërisë së Jugut, që ishin më larg Dibrës, të dërgonin përfaqësuesit e vet në këtë mbledhje, xhonturqit i shpallën ftesat e tyre vetëm 5-6 ditë para Kongresit. Ftesat iu dërguan kryesisht parisë e krerëve klerikë myslimanë, nga radhët e të cilëve komitetet xhonturke dhe valinjtë shpejtuan të zgjidhnin si delegatë të Kongresit ithtarët e tyre. Megjithatë, klubet shqiptare, sidomos ai i Manastirit dhe i Selanikut, që në atë kohë po përgatisnin thirrjen e Kongresit kombëtar të Elbasanit, ndonëse u gjendën të papërgatitur, vepruan në mënyrë energjike, zhvilluan një veprimtari të dendur organizative për të dërguar në Kongresin e Dibrës delegatët e tyre nga radhët e intelektualëve atdhetarë, disa prej të cilëve do të shkonin drejtpërdrejt nga Dibra në Elbasan.
Në Kongres morën pjesë 325 delegatë nga qytetet e ndryshme të vilajeteve shqiptare dhe nga viset e tjera të Turqisë Evropiane. Shumica e tyre ishin shqiptarë, myslimanë e të krishterë. Por krahas tyre kishte edhe delegatë turq, 16 sllavo-maqedonë, 15 grekë, disa serbë e vllehë. Përbërja e Kongresit qe heterogjene: një pjesë e mirë qenë klerikë të lartë dhe çifligarë turkomanë, nëpunës, mësues e drejtorë shkollash (turke e të huaja) dhe intelektualë me prirje xhonturke, ndërsa disa ishin oficerë xhonturq të veshur civilë. Por në Kongres morën pjesë edhe mjaft përfaqësues të forcave atdhetare të lëvizjes kombëtare, laikë e klerikë, të dërguar kryesisht nga klubet e shoqëritë atdhetare, midis të cilëve qenë Vehbi efendi Dibra, Sotir Peci, Fehim Zavalani, Dervish Hima, Loni Logori, Hafiz Ali Korça, Llambi Kota, Abdyl Ypi (Starja), Aqif pashë Elbasani, Beniamin Nosi, Andrea Ballamaçi, Qazim Beu (kryetar i klubit “Bashkimi” të Dibrës), Jusuf Karahasani (nga Malësia e Dibrës), Haxhi Hafiz Ibrahim efendiu (nga klubi i Shkupit), Murat Aga (nga Gjakova) etj.
Për t’iu përgjigjur qëllimeve që shtruan xhonturqit dhe për shkak të përbërjes së tij, kuvendi mori emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Vehbi efendi Dibra, myfti i këtij sanxhaku, një nga personalitetet me ndikim në trevat shqiptare dhe i njohur njëherazi për atdhetarizmin e tij. Qysh në fillim të punimeve të Kongresit, xhonturqit u orvatën t’u impononin delegatëve programin e vet prej 4 pikash, të përgatitur qysh më parë nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, që kishte për qëllim të detyronte shqiptarët dhe përfaqësuesit e kombësive të tjera joturke të pranonin doktrinën e “osmanizmit”, të shprehnin, krahas besnikërisë ndaj kushtetutës, edhe gatishmërinë për të mbrojtur Perandorinë Osmane nga rreziku i jashtëm dhe nga çdo lëvizje e brendshme kryengritëse.
Më 24 korrik, ditën e dytë të Kongresit, kryetari i tij, i detyruar të zbatonte rendin e ditës të përcaktuar qysh më parë nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, parashtroi rezolutën prej 4 pikash, që ishte paraparë të nënshkruhej pa diskutim nga gjithë delegatët dhe t’i dërgohej në formën e një peticioni parlamentit turk. Por këto përpjekje të xhonturqve për t’i kufizuar punimet e Kongresit vetëm me miratimin e kësaj rezolute, hasën në kundërshtimin e vendosur të atdhetarëve shqiptarë, “të delegatëve nacionalistë”, siç thuhet në dokumentet bashkëkohëse, të cilët nuk pranuan të nënshkruanin verbërisht dhe pa diskutim programin e paraqitur nga Komiteti.
Për shkak të qëndresës së atdhetarëve shqiptarë, xhonturqit dhe përkrahësit e tyre u detyruan të tërhiqeshin, pranuan që punimet e mëtejshme të Kongresit të vijonin nëpërmjet një Komisioni prej 40 delegatësh, të cilëve, me qëllim që të neutralizohej grupi i atdhetarëve shqiptarë, iu shtuan edhe pesë funksionarë osmanë, të caktuar nga Komiteti “Bashkim e Përparim”. Komisioni, që zgjodhi si kryetar Vehbi Dibrën, u ngarkua të hartonte vendimet përfundimtare të Kongresit të Dibrës.
Punimet e mëtejshme të Kongresit (të Komisionit), që zgjatën disa ditë me radhë dhe u zhvilluan në gjuhën shqipe, u karakterizuan nga një konfrontim i ashpër midis dy grupimeve politike, atij proturk, që përkrahte programin e paraqitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim”, dhe grupit të atdhetarëve shqiptarë, që kërkonin të përfshiheshin në program kërkesa të tilla kombëtare, si futja në shkolla e mësimit të detyrueshëm të gjuhës shqipe dhe themelimi i shkollave shqipe në gjithë Shqipërinë. Këto kërkesa, si edhe ajo e mësimit të shqipes me alfabetin e Kongresit të Manastirit, ndeshën në kundërshtimin e xhonturqve dhe të delegatëve turkomanë shqiptarë, sidomos të disa klerikëve të lartë myslimanë të dërguar nga valiu i Shkodrës e i Kosovës.
Megjithatë, në saje të këmbënguljes së atdhetarëve shqiptarë, Kongresi, në mbledhjen e tij të fundit më 28 korrik, miratoi një program tjetër prej 17 pikash, të përgatitur nga Komisioni e të përbërë prej dy pjesësh: pjesa e parë, prej 5 pikash, që gjatë diskutimeve u quajtën “nene të bashkimit” ose “bashkimtare”, përfaqësonte programin e paraqitur nga xhonturqit me disa ndryshime që iu bënë në Kongres, nën trysninë e delegatëve shqiptarë. Në këtë pjesë shprehej uniteti i të gjithë osmanllinjve dhe besnikëria e shqiptarëve ndaj osmanizmit, vendosmëria e tyre për të respektuar regjimin kushtetues, për të mbrojtur me armë në dorë qeverinë kushtetuese, në rast se do të kërcënohej nga jashtë ose nga ata që brenda vendit do t’u shërbenin ideve të huaja; kërkohej gjithashtu që gjithë shqiptarët të kryenin shërbimin e detyrueshëm ushtarak. Kjo pjesë e programit, me gjithë ndryshimet që pësoi në Kongres, ruajti në thelb karakterin e saj xhonturk. Në pjesën e dytë të programit, të përbërë nga 12 pika, të cilat gjatë punimeve të Kongresit u quajtën “nenet dytësore ose të nevojshme” (për shqiptarët - shën. i aut.), megjithëse në mënyrë mjaft të moderuar, u përfshinë disa nga kërkesat e parashtruara nga përfaqësuesit e rrymës kombëtare shqiptare. Një pjesë e mirë e masave që përfshiheshin këtu kishin të bënin me zhvillimin e përgjithshëm ekonomik e kulturor të vilajeteve të Turqisë Evropiane. Parashikohej ndërtimi në këto vilajete i hekurudhave dhe i rrugëve automobilistike; tharja e kënetave dhe sistemimi i lumenjve; krijimi në Turqinë Evropiane i shkollave normale turke për mësues dhe i shkollave të larta për tregti e mjeshtëri (profesionale), në të cilat të mësohej filozofia fetare, morali islam e Kurani; ngritja në një nga qendrat e Turqisë Evropiane e një universiteti turk; likuidimi i menjëhershëm i “Shoqërisë së duhanit të Perandorisë Osmane” (“Régie des tabacs…”) etj.
Krahas këtyre përfshiheshin edhe disa masa të veçanta për Shqipërinë. Kërkohej që të “hapeshin në Shqipëri, ku arsimi është më i prapambetur, shkolla fillore, të mesme dhe të larta për tregëti e mjeshtëri, ku gjuha shqipe të mësohej lirisht në kufijtë e dëshëruar”. Mësimi i gjuhës shqipe dhe sasia e orëve për të i liheshin për t’i caktuar çdo lokaliteti të veçantë. Një masë e tillë, edhe pse krijonte mundësinë për mësimin e gjuhës shqipe, ishte larg kërkesës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për themelimin e shkollave kombëtare shqipe dhe për futjen e mësimit të detyruar të shqipes në shkolla. Vendimi që u mor në lidhje me alfabetin e gjuhës shqipe, për të përdorur “lirisht alfabetin turk ose shqiptar”, ishte gjysmak dhe u çelte rrugën xhonturqve e gjithë kundërshtarëve të alfabetit shqip për të penguar e për të luftuar përhapjen e shkrimit shqip.
Në këtë pjesë të programit, po me këmbënguljen e shqiptarëve, kërkohej që “në emërimin e nëpunësve t’u jepet përparësi banorëve vendas që njihnin karakterin dhe zakonet e vendit”, që të hiqeshin shkollat fetare (të krijuara për shqiptarët ortodoksë e për vllehët) nga administrimi i kishës dhe t’i jepeshin Ministrisë së Arsimit, si dhe të njihej gjuha e vendit në komunitetet fetare.
Duke qenë i organizuar nga xhonturqit dhe duke pasur në përbërjen e vet një shumicë delegatësh turkomanë, si edhe delegatë nga kombësitë e tjera të Turqisë Evropiane, Kongresi i Dibrës, me gjithë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë, sikurse theksohet në dokumentet bashkëkohëse, nuk arriti të kthehej në një manifestim të pavarur dhe kombëtar shqiptar. Në vendimet e botuara në formën e një broshure të veçantë në Manastir më 1909 (1325), ky tubim mbante emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”. Po këtë emërtim do të kishin edhe kongreset e tjera, të cilat, sipas vendimit që u mor në Dibër, do të thirreshin çdo vit në një nga qytetet e Turqisë Evropiane?. Po kështu, komisionet, që Kongresi rekomandonte të krijoheshin në qendra të ndryshme të Rumelisë, “për të bashkuar të gjitha kombet e Perandorisë Osmane” do të quheshin “Bashkimi i Kombeve” (“Ittihad-i Anasir”).
Megjithatë, ka rëndësi të veçantë fakti që atdhetarët shqiptarë e shndërruan Kongresin e Dibrës në një arenë të luftës kundër reaksionit xhonturk, mbrojtën të drejtat kombëtare të popullit shqiptar dhe i detyruan organizatorët e tij xhonturq të pranonin disa nga kërkesat e tyre, të cilat, ndonëse nuk shprehnin në mënyrë të plotë aspiratat e kombit shqiptar, binin ndesh me politikën e osmanizimit të ndjekur nga xhonturqit. Prandaj Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” dhe ithtarët e tij në Shqipëri, si myftiu i Manastirit, Rexhep efendi Tetova etj., i dhanë popullaritet, me anën e shtypit, të mitingjeve e të mjeteve të tjera, asaj pjese të vendimeve që bënte fjalë për unitetin e shqiptarëve, si “osmanllinj”, me turqit dhe nuk përfillën aspak masat që parashikonin mësimin, qoftë edhe me kufizime, të gjuhës shqipe në shkolla.
Por as vendimet e Kongresit të Dibrës, as propaganda xhonturke për bashkëpunimin e shqiptarëve me Komitetin “Bashkim e Përparim” nuk mundën të mbulonin kundërshtitë e kombit shqiptar me regjimin turqve të rinj.

Kongresi Kombëtar i Elbasanit (2-8 shtator 1909)
Kongresi i Dibrës nuk e ndryshoi vendimin e marrë qysh më parë nga rrethet atdhetare për të mbledhur një kongres kombëtar në Elbasan, i cili do të shqyrtonte në mënyrë të veçantë problemin e shkollës shqipe që ishte bërë objekt i sulmeve të xhonturqve, përgatitjen e mësuesve, organizimin në shkallë kombëtare të rrjetit të shkollave shqipe, drejtimin e përqendruar të tyre nga një institucion kombëtar dhe sigurimin e mjeteve financiare për mbajtjen e tyre. Thirrja e tij bëhej e domosdoshme edhe për shkak të rritjes së rrjetit të shkollave shqipe pas Kongresit të Manastirit.
Pak kohë para thirrjes së Kongresit (më 3 korrik 1909), Ministria e Arsimit e Turqisë, nën trysninë e kërkesave këmbëngulëse të shqiptarëve, u detyrua të njoftonte vilajetet që të përfshinin në programin mësimor të shkollave shtetërore, qytetëse (ruzhdie) dhe në gjimnazet (idadie), mësimin e gjuhës së vendit (shqipe) dhe që mësuesit e kësaj gjuhe të paguheshin nga buxheti i shtetit. Kjo ishte një rethanë që favorizonte punimet e Kongresit të Elbasanit për çështjet e arsimit shqiptar.
Kongresi u thirr me nismën e klubit shqiptar të Selanikut, i cili, qysh në fund të marsit njoftoi për këtë klubet e shoqëritë shqiptare, ndërsa me përgatitjen e tij të drejtpërdrejtë u morën klubet “Bashkimi” e “Vllaznia” të Elbasanit, që u shpërndanë ftesat klubeve dhe shoqërive shqiptare brenda e jashtë vendit.
Kongresi i Elbasanit u hap më 2 shtator të vitit 1908 dhe i vijoi punimet deri më 8 shtator. Në të morën pjesë 35 delegatë, përfaqësues të klubeve dhe të shoqërive shqiptare të qyteteve të tilla të Shqipërisë, si Tirana, Durrësi, Dibra, Shkupi, Manastiri, Gjirokastra, Korça, Berati, Leskoviku, Përmeti, Ohri, Struga, Pogradeci, Janina, Filati, krahinat e Gramshit, të Skraparit etj. Nuk mundën të dërgonin delegatët e tyre Vlora, për shkak të terrorit të xhonturqve mbi atdhetarët e këtij qyteti, Shkodra, për arsye të veprimtarisë së reaksionit xhonturk, të përkrahur nga klerikët konservatorë dhe elementët fanatikë turkomanë, si edhe vilajeti i Kosovës, po për shkak të pengesave që nxorën klerikët dhe paria konservatore e fanatike, që përkrahte alfabetin arab. Megjithatë, klubi i Shkupit ngarkoi si përfaqësues të vetin Mithat Frashërin, ndërsa atdhetarët shkodranë njoftuan në mënyrë paraprake se do t’i njihnin vendimet e këtij Kongresi. Po ashtu nuk u përfaqësuan edhe shoqëritë atdhetare të mërgimit.
Midis delegatëve të Kongresit kishte veprimtarë të njohur të lëvizjes kombëtare, si edhe mësues atdhetarë, siç ishin Orhan Pojani, Grigor Cilka, Gjergj e Sevasti Qiriazi, Mithat Frashëri, Dervish bej Biçaku, Ahmet Dakli, Refik Toptani, Hafiz Ibrahim Dalliu, Thoma Papapano, Hamdi Ohri, Nikollë Kaçori, Josif Haxhi Mima, Simon Shuteriqi, Dhimitër Buda, Abdullah Rushit Ahmeti (Struga), Abdulla Koprëncka, Kristo Dako, Emin Haxhi Ademi, Selman Blloshmi, Andrea Konomi, Idhomenë Kosturi etj.
Punimet e Kongresit u drejtuan nga një kryesi e zgjedhur nga delegatët dhe e përbërë nga Dervish bej Biçaku (kryetar), Mithat Frashëri (nënkryetar) dhe Simon Shuteriqi e Josif Haxhi Mima (sekretarë).
Ashtu siç ishte parashikuar, në Kongres u shqyrtuan tri çështje themelore: çelja e një shkolle normale dhe masat e nevojshme për të; krijimi i një qendre të vetme për drejtimin, për organizimin dhe për financimin e shkollave shqipe; masat për bashkërendimin e veprimtarisë së klubeve shqiptare.
Akti themelor i Kongresit të Elbasanit ishin Vendimet ose, siç u quajt ndryshe, Rezoluta prej 15 nenesh, që u miratua dhe u nënshkrua nga gjithë delegatët. Një nga masat më të rëndësishme të kësaj Rezolute ishte çelja në Elbasan në vjeshtën e atij viti e një Shkolle Normale (pedagogjike), me gjashtë klasa, e cila do të përgatiste mësues për shkollat fillore shqipe. Shkolla pedagogjike do të mbahej me kontributin e të gjitha klubeve dhe shoqërive shqiptare. Në Kongres u miratua edhe një rregullore e veçantë e Shkollës Normale, e përpunuar nga një komision i posaçëm. Për t’i vënë shkollat shqipe nën një drejtim unik e të përqendruar në shkallë kombëtare, Kongresi vendosi që të krijohej në Korçë Shoqëria qendrore shkollore “Përparimi”. Sipas statutit të saj të veçantë ajo do të quhej Shoqëria e mësonjëtoreve shqipe “Përparimi” dhe do të kishte për detyrë të kujdesej për mbajtjen e administrimin e Shkollës Normale të Elbasanit, për hapjen e shkollave të tjera shqipe dhe për botimin e librave të nevojshëm. Pranë shoqërisë krijohej edhe një arkë e përgjithshme, që do të plotësohej me kontributin e klubeve, të shoqërive dhe të atdhetarëve të veçantë. Me qëllim që Shoqëria “Përparimi” të ushtronte lirisht dhe pa pengesa veprimtarinë e saj, Kongresi kërkoi që ajo të njihej zyrtarisht si “person juridik” nga qeveria turke; u hartua një rregullore e veçantë e kësaj shoqërie, e cila do t’i paraqitej gjithashtu për miratim qeverisë. Shoqëria duhej të kërkonte ndihmën financiare të shtetit turk.
Kongresi ngarkoi “të gjitha klubet dhe shoqëritë, si edhe çdo shqiptar, të përpiqeshin të vinin gjuhën shqipe në të gjitha shkollat e vendit”. Në mënyrë të veçantë u ngarkua klubi qendror (i Manastirit) që të “nxirrte lejen që gjuha shqipe të hynte zyrtarisht në të gjitha shkollat e Shqipërisë”, ndërsa me pikën 8 të Vendimeve, Kongresi i Elbasanit ngarkonte klubin qendror që sa më parë të “kërkonte futjen e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore fillore dhe qytetëse (ruzhdie)”. Përmbushja e këtyre kërkesave do të shënonte një hap të rëndësishëm në shndërrimin e të gjitha shkollave të huaja (turke ose në gjuhë të tjera) në shkolla shqipe dhe për themelimin e një sistemi kombëtar shkollor në Shqipëri. Kongresi ngarkonte gjithë atdhetarët shqiptarë që të kërkonin nga këshillat e vilajeteve hapjen e shkollave bujqësore, aq të nevojshme për popullsinë e zonave bujqësore të vendit.
Në Kongres u diskutuan gjithashtu disa çështje organizative dhe politike. Për të forcuar bashkëpunimin, lidhjet organizative dhe bashkërendimin e veprimeve ndërmjet të gjitha klubeve e shoqërive, u vendos që të gjitha klubet e shoqëritë shqiptare të drejtoheshin nga një klub qendror. Në pajtim me këtë Kongresi zgjodhi si klub qendror (për dy vjet) klubin e Manastirit, i cili qëndronte në krye të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Për të bashkërenduar dhe për të organizuar më mirë e në përmasa kombëtare veprimtarinë politiko-kulturore të klubeve dhe të shoqërive shqiptare, u miratua një Rregullore e përgjithshme e klubeve dhe e shoqërive shqiptare, ku përcaktoheshin detyrat e tyre dhe format e lidhjeve e të bashkëpunimit ndërmjet tyre.
Në mbledhjet e mbyllura e të shpeshta në Kongres delegatët shprehën mosbesimin ndaj regjimit xhonturk dhe Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”, të cilët në shumë qytete të Shqipërisë, si në Strugë, në Tiranë, në Gjirokastër, në Filat etj., nxitnin komitetet lokale që t’u kundërviheshin aspiratave kombëtare të shqiptarëve. Në emër të delegatëve të Kongresit iu dërgua kryeministrit turk një telegram, në të cilin protestohej kundër dhunës mbi atdhetarët shqiptarë në Vlorë e në qendra të tjera dhe kërkohej lirimi i bejlerëve atdhetarë të arrestuar. Po në këto mbledhje delegatët u shprehën për një organizim më të mirë të komiteteve të fshehta dhe për forcimin e lidhjeve ndërmjet tyre.
Në Kongres u shfaq mendimi se, në kushtet kur xhonturqit nuk pranonin t’i njihnin popullit shqiptar të drejtat më elementare kombëtare e njerëzore për t’u çliruar njëherë e përgjithmonë nga arbitrariteti e zgjedha e turqve të rinj, shqiptarët duhej të organizonin luftën e armatosur për të siguruar autonominë e Shqipërisë dhe për këtë qëllim populli shqiptar duhej të bashkëpunonte me popujt e tjerë të shtypur të Turqisë Evropiane, me maqedonët, vllehët etj., që luftonin gjithashtu për çlirimin e tyre kombëtar.
Kongresi dënoi ndërhyrjet e fuqive të huaja në Shqipëri që ishin forcuar në fillim të shek. XX, e veçanërisht pas aneksimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës nga Austro-Hungaria.
Në këtë Kongres u vendos gjithashtu që pas tri vjetësh, më 1912, të mbahej po në Elbasan një kuvend tjetër, që do të shqyrtonte “nevojat e Shqipërisë”, programin e të cilit do ta përgatisnin shoqëritë e këtij qyteti.
Kongresi i Elbasanit i dha një shtytje të re lëvizjes për shkollën dhe për arsimin kombëtar në përgjithësi. Të mbështetur në vendimet e tij, atdhetarët shqiptarë ngritën në Korçë, më 20 shtator 1909, Shoqërinë qendrore shkollore “Përparimi”, në kryesinë e së cilës u zgjodhën atdhetarët e njohur Orhan Pojani (kryetar), Stavri Karoli, Idhomenë Kosturi e Mihal Gramenoja.
Me qëllim që Shoqëria “Përparimi” të ushtronte ligjërisht të gjitha kompetencat e saj si një institucion qendror e drejtues i arsimit kombëtar, kryetari i saj Orhan Pojani, duke pasur mbështetjen e deputetëve atdhetarë shqiptarë të parlamentit, bëri përçapje pranë Këshillit të Shtetit në Stamboll për të siguruar njohjen e saj zyrtare si person juridik. Megjithëse kjo kërkesë u kundërshtua nga qeveria turke, Shoqëria “Përparimi” u kthye në të vërtetë në një organizatë arsimore kombëtare dhe dha një ndihmë të çmuar për organizimin e drejtimin e arsimit shqiptar. Ajo dha një ndihmesë të veçantë për sigurimin e fondeve të nevojshme financiare për Shkollën Normale të Elbasanit dhe për shkollat e tjera shqipe. Duke iu përgjigjur thirrjes që shpërndau për këtë qëllim brenda e jashtë Shqipërisë, dhjetëra klube dhe shoqëri atdhetare të vendit, organet e shtypit shqiptar, shoqëritë e kolonive të mërgimit dhe qindra atdhetarë derdhën në arkën e saj shuma të mëdha të hollash. Brenda një kohe të shkurtër u mblodhën për nevojat e Shkollës Normale dhe të shkollave të tjera 1 000 lira turke. Në mënyrë të veçantë rreth 340 atdhetarë dhanë ndihmën e tyre në të holla.
Më 1 dhjetor 1909 u çel në Elbasan Shkolla Normale (pedagogjike), që ishte shkolla e parë e mesme kombëtare shqipe. Mësuesit e saj të parë ishin atdhetarë të njohur dhe njerëz të shquar në lëmin e kulturës, si Aleksandër Xhuvani (i diplomuar në Greqi për filologji, i dalluar në fushën e letërsisë), Sotir Peci (i diplomuar gjithashtu në Greqi për matematikë-fizikë, drejtor i gazetës “Kombi”) etj. Drejtor i parë i saj u caktua Luigj Gurakuqi?, i cili vuri të gjitha forcat dhe aftësitë e tij në shërbim të arsimit kombëtar. Në Shkollën Normale jepnin gjithashtu mësim Petër Dodbiba, Simon Shuteriqi, Hasan Mejza dhe Hafiz Ibrahim Dalliu.
Shkolla Normale kishte gjashtë klasa, me një plan mësimor prej 30 lëndësh, humanitare, të shkencave të natyrës etj. Ajo dallohej për karakterin e saj kombëtar, që përcaktohej nga përmbajtja e lëndëve dhe nga fakti se pranonte nxënës të të gjitha besimeve fetare, myslimanë e të krishterë. Atdhetarët bashkëkohës e çmonin atë si një vatër të formimit atdhetar të brezit të ri.
Qysh në vitin e parë të themelimit të saj (1909-1910) Shkolla Normale e Elbasanit pati 160 nxënës të ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë. Disa prej tyre, rreth 50 nxënës, kishin ardhur nga Kosova, Rrafshi i Dukagjinit e Dibra, të dërguar nga klubet shqiptare, si ai i Shkupit, i Dibrës etj. dhe me kujdesin e veçantë të atdhetarëve Hasan Prishtina, Bajram Curri, Nexhip Draga etj.
Shkolla shqipe u hapën në këtë periudhë pas Kongresit të Elbasanit edhe në vende të tjera të Shqipërisë. Në fund të shtatorit u bë në Korçë përurimi i shkollës së riorganizuar të djemve (i mësonjëtores së parë shqipe të vitit 1887), çelur qysh në pranverën e vitit 1909, e cila ishte një nga shkollat më të plota me pesë klasa dhe pesë mësues. Në tetor u hapën shkolla shqipe në Progër, në Cukaj të Martaneshit, në Verlen të Bilishtit, në Margëllëç, ndërsa në muajin dhjetor u çel shkolla shqipe në Negovan (nën drejtimin e Petro Nini Luarasit) dhe në fshatin Koshtan të Tepelenës.
Me përpjekjet e Klubit Arsimor të Shkupit, të Hasan Prishtinës e të atdhetarëve të tjerë kosovarë, në vjeshtën e vitit 1909 u hapën shkolla shqipe në vilajetin e Kosovës, në Moravë, në Gjilan dhe në fshatin Pozharan, ku mësonin edhe fëmijët e katundeve përreth. Shkolla shqipe kanë qenë ngritur në këtë kohë edhe në Prizren, në Gjakovë, në Pejë dhe në Vuçiternë. Në janar të vitit 1910 klubi i Shkupit ngriti një shkollë private shqipe në këtë qytet, ndërsa në shkurt u hap shkolla shqipe në Mitrovicë.
Në mars-prill të vitit 1910 u çelën shkolla shqipe në Mesare të Leskovikut, në Labovën e Poshtme (nga klubi “Drita” i Gjirokastrës), në fshatra të Çamërisë, si në Ninat, Konispol, Koskë, Janjar, Konicë, Mazarek etj. Në verën e atij viti u hapën shkolla shqipe në Tepelenë, në Tiranë, në Vlorë, në Zerqan, në Kaninë, në Leskovik etj. U bënë përçapje për ngritjen e shkollave të tjera shqipe pothuajse në të gjitha qytetet e Shqipërisë. Në fillim të vitit 1910 klubi i Dibrës mori nismën për hapjen e një numri të madh shkollash shqipe në këtë rreth.
Gjatë vitit shkollor 1909-1910, përveç qyteteve të tjera, gjuha shqipe u fut edhe në gjimnazet turke të Elbasanit, të Vlorës, të Beratit dhe të Shkupit (ku jepte mësim Bedri Pejani). Shqipja filloi të mësohej gjithashtu në shkollën “Edep” të Shkupit, që mbahej nga klubi “Rinia patriotike” (“Shubani vatan”) të këtij qyteti. Sipas të dhënave të shtypit shqiptar të kohës, në vjeshtën e vitit 1909 gjuha shqipe ishte futur si lëndë pothuajse në të gjitha gjimnazet (idadijet) turke të Shqipërisë dhe në shumë shkolla qytetëse (ruzhdie). Meqë Ministria e Arsimit, qysh në korrikun e vitit 1909, kishte lejuar mësimin e gjuhëve të vendit në gjimnazet turke, mësuesit e gjuhës shqipe në këto shkolla u emëruan nga organet e saj.
Por këto shkolla ndiqeshin nga një numër i kufizuar nxënësish, prandaj atdhetarët shqiptarë vijuan të kërkonin që gjuha shqipe të mësohej në të gjitha shkollat fillore të vendit, rrjeti i të cilave ishte më i gjerë. Në fundin e vitit shkollor 1909-1910 mësimi i shqipes u fut edhe në shkollën qytetëse të Prevezës, në atë të Lurosit, në shkollat fillore turke të Kolonjës, të Oparit, të Devollit, të Përmetit, të Elbasanit dhe të disa qendrave të Kosovës. Në fillim të vitit 1910 përfaqësues të popullsisë së Ohrit kërkuan nga parlamenti që gjuha shqipe të mësohej në të gjitha shkollat shtetërore të kësaj prefekture.
Me gjithë pengesat e shovinistëve grekë, atdhetarët shqiptarë gjatë vitit 1910 arritën të fusnin mësimin e shqipes edhe në shkollat e tjera greke, si në ato të Elbasanit, të Beratit, të Kavajës dhe të Labovës së Poshtme.
Por përhapja e mëtejshme e shkollave dhe e shkrimit shqip u pengua për shkak të shpërthimit të reaksionit xhonturk kundër kulturës dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në përgjithësi.

Reaksioni xhonturk dhe qëndresa kundër tij (1909-1910)
Megjithëse Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” kishte deklaruar se nuk do të përzihej në çështjen e zgjedhjes së alfabetit të gjuhës shqipe, në të vërtetë ai mobilizoi kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe në mënyrë të veçantë kundër klubeve e shkollave shqipe gjithë administratën shtetërore, qendrore e lokale, klerikët fanatikë myslimanë dhe ekspeditat e gjeneralëve osmanë.
Xhonturqit u mbështetën në këtë veprimtari në ligjin mbi “Bandat”, që parashikonte masa shumë të rrepta për të gjithë ata që merrnin pjesë në çetat e armatosura dhe për të afërmit e tyre, si dhe në ligjin “Mbi shoqëritë”, që ndalonte të gjitha organizatat kombëtare, përveç atyre osmane. Këto dy ligje u miratuan nga parlamenti turk në vjeshtën e vitit 1909, me gjithë kundërshtimin e deputetëve të kombësive joturke.
Në shtator të vitit 1909 me urdhër të valiut të Kosovës u mbyll shkolla shqipe e Pejës, ndërsa në janar u dëmtua dhe më pas u mbyll shkolla shqipe e Gjilanit. Në shkurt të vitit 1910 valiu i Kosovës urdhëroi të mbyllen të gjitha shkollat shqipe të këtij vilajeti dhe të hiqej mësimi i gjuhës shqipe nga shkollat shtetërore turke. Hasan Prishtina, Nexhip Draga e atdhetarë të tjerë kosovarë protestuan menjëherë kundër këtyre veprimeve dhe kërkuan nga Stambolli largimin e valiut nga Kosova.
Veprime të njëjta kundër shkollave shqipe u ndërmorën në vilajetin e Janinës, ku drejtoria e arsimit në fillim kundërshtoi kërkesat për hapjen e shkollave të reja shqipe (në Leskovik, Filat etj.), ndërsa në mars të vitit 1910 urdhëroi të ndalohej mësimi i gjuhëve të tjera në shkolla, përveç turqishtes.
Në fillim të vitit 1910 ministri i Arsimit deklaroi se “qeveria turke do të qëndrojë neutrale në punët e alfabetit, por në shkollat shtetërore do të vërë në zbatim alfabetin arab”. Pas kësaj administrata osmane filloi të fuste me forcë në të gjitha shkollat e vendit alfabetin arab për mësimin e shqipes. Sikurse theksonte ato ditë kryeministri turk, Ibrahim Haki pasha, qeveria e Stambollit e trajtonte çështjen e alfabetit shqip si një problem politik, shihte në përdorimin e alfabetit latin për shkrimin e shqipes hapin e parë për shkëputjen e Shqipërisë nga Turqia.
Në përpjekjet e tyre për të penguar përhapjen e shkollës e të shkrimit shqip xhonturqit u mbështetën te klerikët konservatorë dhe tek elementët e tjerë turkomanë nga radhët e shqiptarëve. Kjo i dha mundësi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” ta paraqiste konfliktin rreth alfabetit shqip si një çështje të brendshme të shqiptarëve.
Myftiu i Manastirit, Rexhep Nuredini, që ishte autor i njërës prej tri abetareve shqipe me shkronja arabe, bënte propagandë kundër alfabetit shqip të Kongresit të Manastirit në vise të ndryshme të Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut (deri në Vlorë), duke mobilizuar për këtë qëllim edhe klubet xhonturke të oficerëve. Po kështu vepronin myftinjtë e Korçës, të Gjirokastrës, të Kavajës etj., ndërsa ai i Prishtinës dhe i Dibrës nxorën qarkore, në të cilat u bënin thirrje gjithë klerikëve myslimanë të organizonin mitingje për të përkrahur alfabetin arab.
Të nxitur nga xhonturqit, një grup prej 14 deputetësh të parlamentit, që u paraqitën si shprehës “të ndjenjave të popullit shqiptar”, edhe pse mjaft prej tyre nuk dinin të shkruanin e të lexonin shqip, kërkuan nga kryeministri turk në janar të vitit 1910 që të përdorej alfabeti arab për shkrimin e shqipes dhe të ndalohej ai latin. Kishte midis tyre edhe deputetë shqiptarë të njohur për qëndrimet e tyre antikombëtare, si Mahmut Bedriu (Peja), Haxhi Ali Elbasani, Fuat Pasha i Prishtinës, Sait Efendiu (Idrizi) i Shkupit, Hasan Basriu i Dibrës, Riza Efendiu i Shkodrës etj.
Përkundrazi, deputetët atdhetarë, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj., të zemëruar nga veprimet e parlamentarëve turkomanë, i dërguan kryeministrit një letër proteste, ku kërkuan që të respektoheshin të drejtat e ligjshme të shqiptarëve, të liheshin ata të lirë të përdornin alfabetin që dëshironin dhe që administrata qeveritare të mos ndërhynte.
Në bashkëpunim me elementët turkomanë, si Sait Efendiu (deputet i Shkupit), Arif Hiqmeti etj., valiu i Kosovës, Masar Beu, më 2 shkurt të vitit 1910 organizoi një miting në një nga xhamitë e Shkupit, në të cilën klerikët fanatikë i shpallën shkronjat latine në kundërshtim me fenë islame dhe kërkuan që të ndalohej përdorimi i tyre për gjuhën shqipe. Më 6 shkurt u mbajt një miting tjetër në një nga xhamitë e Manastirit, ku u kërkua të hiqej alfabeti latin për gjuhën shqipe dhe të futej ai arab, me të cilin ishin shkruar edhe librat e shenjtë. Mitingje të tilla në përkrahje të alfabetit arab u mbajtën në shkurt të atij viti edhe në Elbasan, në Gjakovë, në Korçë, në Gjilan, në Vuçiternë, në Mitrovicë e në qendra të tjera, në të cilat, sipas dëshmive të bashkëkohësve, morën pjesë vetëm klerikët konservatorë myslimanë dhe një grusht fanatikësh turkomanë.
Disa nga krerët turkomanë shqiptarë, duke pasur përkrahjen e xhonturqve, formuan në Stamboll më 4 mars 1910 shoqërinë me emrin “Rrethi arsimor shqiptar” (“Arnavud mahfel mearifi”), të kryesuar nga kleriku e senatori Haxhi Ali Elbasani, që ishte edhe deputet i parlamentit, Mahmut Bedriu, deputet i Pejës etj. Shoqëria ose “Mahfeli”, siç u quajt në atë kohë, filloi të punonte për të përhapur në Shqipëri arsimin me shkronja arabe, duke botuar libra e gazeta me këtë alfabet, që të forconte kështu “lidhjet e shqiptarëve me atdheun osman”.
Me gjithë përpjekjet e xhonturqve për ta shtrirë veprimtarinë e “Mahfelit” në vilajetin e Kosovës e në viset e tjera shqiptare, ajo u kufizua kryesisht në Stamboll. Edhe këtu iu kundërvunë atij shumë atdhetarë të Stambollit, që formuan “Shoqatën e intelektualëve shqiptarë”, e cila mbronte alfabetin shqip të Kongresit të Manastirit.
I nxitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim”, edhe Shejhylislami i propozoi Ministrisë së Arsimit që të ndalonte futjen e alfabetit latin për shkrimin e shqipes dhe më 5 prill, me anën e një qarkoreje të veçantë u kërkoi të njëjtën gjë gjithë myftinjve të Shqipërisë. Shejhylislami dhe fill pas tij shehlerët e hoxhallarët fanatikë e turkomanë mallkuan alfabetin latin, u ndaluan myslimanëve ta përdornin atë dhe kërkuan prej tyre të shkruanin gjuhën shqipe vetëm me shkronjat “e shenjta” të Kuranit.
Në luftën kundër shkollës e kulturës kombëtare shqiptare turqit e rinj patën përkrahjen e dhespotëve ortodoksë grekë dhe të klerikëve grekomanë shqiptarë, të cilët, me ndihmën e bandave të andartëve që vepronin lirisht edhe pas shpalljes së kushtetutës, terrorizonin popullsinë e Negovanit, të Bellkamenit dhe të fshatrave të Shqipërisë së Jugut e të Mesme, që kërkonte çeljen e shkollave shqipe.
Këto veprime të xhonturqve shkaktuan zemërim të thellë tek atdhetarët dhe te populli shqiptar, që u ngritën për mbrojtjen e shkollës e të shkrimit shqip dhe të të drejtave kombëtare. Në krye të kësaj qëndrese, thuajse të përgjithshme, u vunë klubet e shoqëritë atdhetare, si klubi “Bashkimi” i Manastirit, klubi “Dituria” i Gjirokastrës, klubet e Korçës, të Elbasanit, të Pogradecit, të Kolonjës etj. Ato protestuan pranë qeverisë turke kundër ndjekjeve që po u bëheshin gjuhës shqipe dhe atdhetarëve shqiptarë.
Paria e Prishtinës, në një letër që i dërgonte në fund të dhjetorit të vitit 1909 deputetit të saj, Hasan Prishtina, në emër të popullsisë së kësaj treve, protestonte kundër përpjekjeve që po bëheshin për t’i detyruar shqiptarët të përdornin alfabetin arab, theksonte se alfabeti latin është më i përshtatshëm për gjuhën shqipe, se përdorimi i tij nuk krijon ndonjë shqetësim as nga pikëpamja politike, as edhe nga ajo fetare. Në këtë dokument i kërkohej Hasan Prishtinës që të ndërmjetësonte pranë qeverisë që mësimet në shkollat fillore të bëheshin në gjuhën shqipe dhe që ajo të jepej me alfabetin latin.
Orvatjet e qeverisë turke në fillim të vitit 1910 për të futur në shkolla alfabetin arab për mësimin e shqipes, hasën në qëndresën e vendosur të mësuesve dhe të nxënësve, që në shumë qytete të Shqipërisë, si në Korçë, Berat, Durrës, Janinë, Shkup e në vende të tjera, braktisën shkollat turke dhe protestuan kundër autoriteteve shtetërore.
Edhe populli i Elbasanit iu përgjigj mitingut të klerikëve fanatikë e turkomanë myslimanë me një manifestim masiv kundër futjes së alfabetit arab, i cili u organizua më 18 shkurt 1910 në një nga sheshet e qytetit, ku morën pjesë rreth 7 000 qytetarë e fshatarë të ardhur nga Shpati dhe nga katundet e tjera të Elbasanit. Në këtë miting populli kërkoi nga qeveria dhe nga parlamenti të pranonin përdorimin e alfabetit shqiptar (latin) për shkrimin e gjuhës shqipe.
Më 27 shkurt u organizua nga klubi “Dituria” një miting i madh në Korçë në mbrojtje të abëcësë shqipe, ku morën pjesë rreth 15 000 veta nga qyteti e nga rrethi i Korçës, nga Devolli, nga Kolonja, nga Opari e nga Pogradeci. Në emër të popullit të mbledhur në këtë tubim iu dërguan telegrame proteste, kundër futjes së alfabetit arab, qeverisë turke dhe deputetëve shqiptarë të parlamentit.
Një pjesëmarrje të gjerë pati edhe mitingu që u zhvillua në Berat më 28 shkurt, ku qenë të pranishëm rreth 15 000 veta, banorë të qytetit e të fshatrave të rrethit. Në telegramet e protestës, që iu dërguan qeverisë turke në emër të popullit të Beratit, theksohej se, duke futur alfabetin arab “qeveria synon t’i lërë shqiptarët në padije si gjer më sot dhe të futë grindje e përçarje ndërmjet atyre myslimanë dhe ortodoksë”. Mitingje të tilla u mbajtën edhe në Tepelenë, në Përmet dhe në Skrapar.
Telegrame proteste kundër përdorimit të alfabetit arab dhe për mbrojtjen e alfabetit latin iu dërguan qeverisë e parlamentit turk edhe në emër të popullit të Gjirokastrës (nga Shoqëria “Bashkimi”), të Çamërisë (nga klubi i Filatit), të Shkupit, të Ohrit, të Vlorës, të Prishtinës, të Mitrovicës, të Gramshit, të Përmetit, të Frashërit, të Tepelenës, të Konicës, të Leskovikut etj.
Duke vënë theksin në përmasat e kësaj lëvizjeje, konsulli francez në Shkodër i shkruante qeverisë së tij, në shkurt të vitit 1910, se tërë Shqipëria është ngritur kundër përpjekjeve të qeverisë turke për t’i detyruar shqiptarët të përdorin alfabetin arab, si dhe për të mbrojtur alfabetin shqip të vendosur në Kongresin e Manastirit.
Mitingjet e zhvilluara nga klubet shqiptare në shkurt të vitit 1910, si nga shkalla e organizimit e rregulli që zotëroi në to, nga përmbajtja kombëtare e përparimtare e kërkesave të tyre, ashtu edhe nga përmasat që morën, ishin ngjarje të reja për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe të rralla e të papara deri atëherë, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për gjithë Perandorinë Osmane.

Kongresi i Dytë i Manastirit (2-3 prill 1910)
Në këtë gjendje të acaruar të marrëdhënieve shqiptaro-turke, kur konflikti me xhonturqit për çështjet e kulturës shqiptare kishte arritur kulmin e tij, atdhetarët shqiptarë mblodhën një kuvend tjetër kombëtar, Kongresin e Dytë të Manastirit. Ky tubim u thirr me nismën e klubit “Bashkimi” të Manastirit dhe i zhvilloi punimet nga 2-3 prill të vitit 1910.
Në Kongres morën pjesë 20 delegatë, që përfaqësonin 34 klube e shoqëri të vilajeteve të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës, si edhe klubet shqiptare të Stambollit, të Selanikut e të qendrave të tjera. Kongresit i erdhën telegrame përshëndetjeje nga anë të ndryshme të Shqipërisë dhe nga shoqëritë atdhetare të mërgimit.
Ndryshe nga kongreset e mëparshme kombëtare, në këtë kuvend pati një numër mjaft të madh delegatësh nga qytetet e vilajeteve të Kosovës dhe të Manastirit, nga Peja, Gjakova, Gjilani, Mitrovica, Vuçiterna, Shkupi, Tetova, Dibra, Struga, Ohri etj. Midis delegatëve ishin Dervish Hima, Fehim Zavalani, Petro Nini Luarasi, Hysni Curri, Ferit Ypi, Bedri Pejani, Qamil Shkupi, Gjergj Qiriazi, Bejtullah Gjilani, Themistokli Germenji, Tefik Panariti, Hajdar Blloshmi, Abdullah Efendiu (nga Struga), Qazim Iliaz Dibra, Rexhep Mitrovica, Xhafer Kolonja etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh Bedri Pejani, ndërsa sekretarë Ferit Ypi dhe Petro Nini Luarasi.
Sikurse dëshmon “Zëdhënia” që klubi “Bashkimi” i Manastirit shpërndau me këtë rast, qëllimi i këtij Kongresi ishte të diskutonte çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen e shkollës, të shkrimit e të kulturës kombëtare kundër reaksionit xhonturk dhe kundër politikës asimiluese të xhonturqve. Kongresi do të merrte masa të mëtejshme për zgjerimin e rrjetit të shkollave shqipe dhe për zhvillimin e kulturës shqiptare në tërësi.
Kongresi i Dytë i Manastirit ishte një manifestim politik e kombëtar shqiptar. Si në fjalimet e delegatëve, ashtu edhe në vendimet e Kongresit u shpreh protesta kundër përndjekjeve që po u bëheshin shkollës e alfabetit shqip nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” dhe nga qeveria turke.
Dervish Hima, që mbajti edhe fjalën e hapjes në Kongres, foli “për nevojat e zhvillimit të arsimit, të përhapjes së diturisë dhe të përparimit të kombit shqiptar”. Ai dhe delegatët e tjerë, si Ferit Ypi, Tefik Panariti etj., kritikuan Komitetin Qendror “Bashkim e Përparim”, i cili, në kundërshtim me premtimet që u kishte bërë shqiptarëve, po u mohonte të drejtën e arsimit kombëtar dhe të përdorimit të lirë të gjuhës shqipe, ndërhynte egërsisht në çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, që ishte një e drejtë e natyrshme e njerëzore si për çdo popull. Ky qëndrim i xhonturqve u cilësua nga delegatët si një përpjekje për të përçarë shqiptarët sipas dasive fetare, për të osmanizuar myslimanët shqiptarë dhe për të penguar përparimin kulturor dhe emancipimin politik të kombit shqiptar. “Na kanë shpallur luftë në fushën e shkronjave”, theksoi Dervish Hima në Kongres, prandaj “ne që jemi mbledhur këtu, bashkë me gjithë atdhetarët shqiptarë, do t’i mbrojmë me çdo mjet shkronjat tona kombëtare…”.
Kongresi tërhoqi vëmendjen e gjithë atdhetarëve shqiptarë për rrezikun e shkombëtarizimit dhe të aneksimit të territoreve të Shqipërisë nga shtetet fqinje, nga Serbia, Greqia e Bullgaria. Serbia, u tha në Kongres, duke ndjekur një politikë shoviniste, synon të pushtojë Kosovën, të cilën e ka pagëzuar me emrin “Stara Serbia”, ndërsa qarqet politike të Greqisë po përpiqen me të gjitha mjetet, duke përdorur klerikët ortodoksë konservatorë e progrekë, shkollat e mësuesit grekomanë, të asimilojnë shqiptarët e krishterë dhe të aneksojnë territoret e Shqipërisë së Jugut. Petro N. Luarasi theksoi në fjalën e tij se këta klerikë fanatikë e grekomanë, të nxitur nga Greqia, mallkojnë e shkishërojnë banorët e fshatrave Progër, Negovan e Bellkamen sepse çojnë fëmijët në shkollat shqipe, ndërsa bandat e andartëve grekë, të paguar nga Athina, vrasin atdhetarët më të dalluar që përhapin mësimin e shkrimin shqip. Gjatë 5 vjetëve të fundit ishin vrarë në Negovan nga bandat greke 45 shqiptarë. Për të paralizuar këtë veprimtari Petro Nini Luarasi, përveç të tjerave, i propozoi Kongresit që të kërkonte që kisha shqiptare të ndahej nga Patrikana greke.
Aktet kryesore të Kongresit të Dytë të Manastirit ishin Programi prej 10 pikash dhe një Promemorje prej 4 pikash, që iu dërgua qeverisë turke. Në këto dokumente parashikoheshin masa të rëndësishme për zhvillimin e arsimit kombëtar, për mbrojtjen e alfabetit të shqipes, për botimin e librave dhe të teksteve shkollore shqipe. Për këtë qëllim do të ngrihej pranë klubit qendror një komision arsimor-kulturor, që në program quhej Akademi, i cili do të merrej me botimin e teksteve shkollore, të veprave letrare dhe të një fjalori shqip-turqisht e anasjelltas. Parashikohej të hapej në Shkup një shkollë normale me konvikt, e ngjashme me atë të Elbasanit, dhe të themelohej këtu një gazetë e re në shqip dhe në turqisht, me anën e së cilës do të informoheshin shqiptarët dhe opinioni publik evropian për ngjarjet e rëndësishme që po zhvilloheshin në këtë vilajet. Kongresi ngarkonte klubet dhe gjithë atdhetarët shqiptarë që të punonin për zgjerimin e mëtejshëm të rrjetit të shkollave shqipe, për sigurimin e lokaleve shkollore, të mësuesve dhe të mjeteve të nevojshme financiare.
Në Promemorjen prej katër pikash, që iu dërgua Portës së Lartë, parashtroheshin këto kërkesa: të jepej liri e plotë për mësimin e gjuhës shqipe, në përputhje me të drejtat kushtetuese; të mënjanoheshin të gjitha pengesat që nxirrnin autoritetet shtetërore për zhvillimin e lirë të kombit shqiptar dhe veçanërisht të mos lejohej asnjë lloj ndërhyrjeje në mënyrën e mësimit të gjuhës kombëtare (shqipe), duke ua lënë të drejtën e zgjedhjes së alfabetit të shqipes, siç qe vendosur në Kongresin e Dibrës, mësuesve (shqiptarë); të caktohej nga qeveria një subvencion për shkollat e të krishterëve shqiptarë, për t’i shkëputur ato nga ndikimi i Greqisë dhe t’i kërkohej Patrikanës nga qeveria që të lejonte përdorimin e gjuhës shqipe gjatë predikimit në kisha. Promemorja ngarkonte klubin qendror shqiptar që të këshillohej me Shejhylislamin rreth “dëmit” që gjoja i shkaktohej fesë myslimane nga përdorimi i alfabetit latin për mësimin e shqipes.
Kongresi mori masa edhe për forcimin e lidhjeve organizative ndërmjet klubeve shqiptare dhe për bashkërendimin e veprimtarisë së tyre. U vendos që klubet shqiptare të kishin një rregullore të njëjtë dhe të detyrueshme për të gjithë. Kjo rregullore a kanonizëm e përgjithshme do të njihej zyrtarisht edhe prej qeverisë turke. Një vendim i tillë ishte marrë edhe në Kongresin e Elbasanit, por nuk ishte vënë në zbatim. Të gjitha klubet do të drejtoheshin nga klubi qendror shqiptar, atributet e të cilit tani, ndryshe nga vendimet që ishin marrë në kongreset e mëparshme, do t’i kishte klubi i Stambollit. Kongresi mendoi se duke e shpërngulur qendrën udhëheqëse të klubeve nga Manastiri në Stamboll do të krijohej një udhëheqje e vetme e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ku të bashkoheshin drejtuesit e klubeve dhe deputetët atdhetarë shqiptarë të parlamentit, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja etj. Këta deputetë parashikohej të përfshiheshin edhe në kryesinë qendrore të klubit të Stambollit.
Megjithatë, vendimi i Kongresit të Dytë të Manastirit, për të caktuar si klub qendror atë të Stambollit, nuk u pëlqye nga rrethet e gjera atdhetare të vendit. Edhe ngjarjet e mëvonshme, sidomos qëndrimi i udhëheqjes së këtij klubi ndaj kryengritjes shqiptare të vitit 1910, kur ajo mori hapur në mbrojtje xhonturqit, provuan se ky vendim ishte i gabuar.
Po kështu u vendos që të thirrej në korrik të vitit 1910 një kongres më i gjerë në Janinë, i cili, krahas problemeve të tjera, do të zgjidhte përfundimisht problemin e alfabetit, duke zgjedhur njërën prej dy abëcëve latine, të miratuara nga Kongresi i Parë i Manastirit.
Në Kongresin e Dytë të Manastirit, ashtu si në ato të mëparshmet, u mbajtën edhe mbledhje të fshehta, në të cilat u diskutuan çështje të tilla politike, siç ishin forcimi i komiteteve të fshehta dhe masat që duheshin marrë për përgatitjen e një kryengritjeje të përgjithshme. Por, ndërsa për komitetet e fshehta u mor vendim që të zgjeroheshin e forcoheshin më tej, për përgatitjen e kryengritjes së përgjithshme nuk u mor ndonjë masë. Kjo çështje u la të diskutohej e të vendosej në kongresin e ardhshëm. Sipas të dhënave të bashkëkohësve, në mbledhjet e fshehta u hartua edhe një program politik, të cilin ata e quanin platformë “të autonomisë së Shqipërisë”, ku, përveç të tjerave, parashikohej njohja zyrtare e kombit shqiptar, mësimi i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë dhe njohja e saj si gjuhë zyrtare. Megjithatë, ky program nuk u përfshi në asnjërin nga dy aktet e shpallura botërisht të Kongresit.
Kongresi i Dytë i Manastirit, ashtu si mitingjet, protestat dhe manifestimet e tjera që u zhvilluan në Shqipëri në pragun e këtij kuvendi, në shkurt-mars të vitit 1910, shprehën vendosmërinë e shqiptarëve për mbrojtjen e shkrimit shqip, të shkollës dhe të kulturës kombëtare në tërërsi. Ato ishin, njëherazi, një paralajmërim për kryengritjen e armatosur që do të shpërthente në pranverën e vitit 1910.