K R E U X
LËVIZJA POLITIKE KULTURORE NË
SHQIPËRI PAS SHPALLJES
SË KUSHTETUTËS TURKE
(1908 – 1910)
Revolucioni i turqve të rinj (1908) dhe shqiptarët
Përvoja e lëvizjes kombëtare e viteve të fundit
u tregoi shqiptarëve se një nga rrugët për të
krijuar kushte të favorshme në luftën për autonominë
e Shqipërisë dhe për të larguar rrezikun e copëtimit
të vendit ishte përmbysja e regjimit autokrat të
sulltanit dhe vendosja e një rendi kushtetues, që të
njihte të drejtat kombëtare të popujve të shtypur.
Për t’ia arritur këtij qëllimi, një varg
personalitetesh shqiptare hynë në bashkëpunim me
lëvizjen nacionale-borgjeze të turqve të rinj? që
lindi në vitet 80 të shek. XIX dhe drejtohej kundër
absolutizmit të sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit në
Stamboll, në maj të vitit 1889, të Komitetit të
fshehtë “Bashkim e Përparim” (“Ittihad
ve Terakki”), i cili pas disa vitesh u shpërnda nga qeveria
e sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarinë e tyre kryesisht
jashtë vendit, ku gjatë viteve 1895-1896 formuan shoqëritë
e tyre dhe nxorën një varg organesh shtypi.
Programi i turqve të rinj, i formuluar në mënyrë
më të përcaktuar nga grupi i Ahmet Rizajt, që
ishte vendosur në mesin e viteve 90 në Paris ku nxirrte
gazetën “Meshveret” (“Debatet”), ishte
tepër i kufizuar, përmbante vetëm kërkesën
e zbatimit të ligjeve që kishin dalë nga koha e Tanzimatit
(1839-1876) dhe në mënyrë të veçantë
rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876, me të cilat
synonin të forconin qëndrueshmërinë e Perandorisë
Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj. Turqit e rinj ishin kundërshtarë
të autonomisë së popujve të shtypur, nuk merrnin
në konsideratë çështjen kombëtare, që
përbënte problemin themelor të Perandorisë multietnike
Osmane dhe synonin në fund të fundit të forconin
pushtetin e saj të centralizuar mbi këta popuj. Thelbin
e këtij programi e përbënin ruajtja e unitetit dhe
e tërësisë së Perandorisë Osmane, paprekshmëria
e dinastisë osmane, por me kusht që pushteti i saj arbitrar,
absolutist, të shndërrohej në një monarki kushtetuese
parlamentare. Ideologjia e tyre nuk arriti të ngrihej në
shkallën e mendimit nacional-borgjez më të përparuar
të kohës, por vijoi të mbështetej në osmanizmin,
panturkizmin dhe panislamizmin.
Megjithatë, kishte një pikë takimi ndërmjet
lëvizjes së turqve të rinj dhe Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare, që qëndronte në luftën kundër
absolutizmit të sulltanit, e cila ishte një çështje
që bashkonte shqiptarët e popujt e tjerë të
shtypur me xhonturqit, megjithëse synimet e tyre në këtë
luftë ishin të ndryshme. Ndryshe nga turqit, shqiptarët
me përmbysjen e regjimit të Abdyl Hamitit II synonin të
siguronin autonominë dhe të hiqnin qafe zgjedhën
turke. Prandaj një pjesë e atdhetarëve u përfshinë
në lëvizjen e turqve të rinj qysh në fillimet
e saj dhe luajtën atje një rol të rëndësishëm.
Një nga themeluesit e komitetit të parë xhonturk
“Bashkim e Përparim” (1899) ishte shqiptari nga
Struga, Ibrahim Temo, student i shkollës së lartë
ushtarake-mjekësore të Stambollit. Edhe pas arratisjes
së tij nga Turqia në Rumani (nëntor 1895), doktor
Ibrahim Temo mbeti një nga veprimtarët më të
dalluar të lëvizjes xhonturke dhe njëherazi një
nga pjesëmarrësit më aktivë të Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare. Në lëvizjen e turqve të
rinj morën pjesë gjithashtu Ismail Qemali, Dervish Hima,
Hamdi Ohri, Hoxha Kadriu (Prishtina), Jashar Erebara dhe mjaft atdhetarë
të tjerë brenda e jashtë atdheut.
Qysh në vitet 1896-1897, kur shoqëria “Bashkim e
Përparim” nuk kishte ngritur ende organizatat e saj në
Rumeli, falë ndihmesës së degës së Kostancës,
të kryesuar nga dr. Ibrahim Temoja dhe veprimtarëve të
tjerë shqiptarë, ajo arriti të shtrinte ndikimin
e vet në Shkodër, Durrës, Manastir, Ohër, Strugë,
Dibër, Elbasan, Tiranë, Korçë, Starovë,
Berat, Janinë dhe në qendra të tjera. Në disa
nga këto qytete ishin ngritur edhe bërthama të shoqërisë
“Bashkim e Përparim”, ndërsa në Shkodër
vepronte në vitet e fundit të shek. XIX një degë
e organizuar e kësaj shoqërie. Këto degë kishin
marrëdhënie me qendrat e Gjenevës e të Londrës
të “Bashkim e Përparimit”. Nëpërmjet
portit të Durrësit dhe vijës Selanik-Manastir hynin
në Shqipëri, me anën e postës austriake, gazetat
e revistat e turqve të rinj, që shpërndaheshin në
qytete të ndryshme të vendit.
Shqiptarët që morën pjesë në lëvizjen
e turqve të rinj, u përpoqën të formonin në
gjirin e kësaj lëvizjeje një krah demokratik-përparimtar,
të përbërë kryesisht nga përfaqësues
të popujve të shtypur të Perandorisë Osmane
ose nga elementë të moderuar turq, që synonin të
përmbysnin absolutizmin e sulltan Abdyl Hamitit dhe të
shpallnin kushtetutën.
Duke qenë përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare, këta veprimtarë, në një varg thirrjesh
drejtuar turqve e shqiptarëve, në artikujt e botuar në
shtypin e turqve të rinj dhe në korrespondencat me Ahmet
Rizanë e krerët e tjerë xhonturq gjatë viteve
1896-1905, parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen
e kombësisë shqiptare dhe çeljen e shkollave shqipe”,
“bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të
vetëm”, madje formimin e një Shqipërie autonome.
Këto kërkesa u kundërshtuan nga Ahmet Rizaj dhe krerët
e tjerë të lëvizjes, që i quanin ato të
papranueshme për “kombin sundues (turk) që ishte
në fuqi” dhe “për shtetin osman që kishte
si gjuhë të përgjithshme dhe zyrtare atë osmane”
(turke).
Në Kongresin xhonturk të Parisit, që u mbajt në
shkurt të vitit 1902, morën pjesë përveç
turqve edhe shqiptarët (Ismail Qemali, Dervish Hima, Jashar
Erebara etj.), armenët, maqedonët, arabët etj. Shqiptarët,
midis të cilëve u shqua Ismail Qemali, kërkuan që
t’u njiheshin atyre dhe kombësive të tjera joturke
liria e gjuhës dhe e shkollës amtare, si edhe të
drejtat e tjera politike. Ismail Qemali theksoi gjithashtu nevojën
e përgatitjes së kryengritjes kundër absolutizmit
të sulltanit, ku të merrnin pjesë edhe forcat ushtarake.
Por turqit e rinj deri në fund të vitit 1907 mbetën
në pozita konservatore e reformiste, u shprehën kundër
revolucionit dhe kryengritjes, duke i quajtur ato “të
dëmshme e shkatërrimtare për Turqinë”.
Në këto rrethana, kur Shoqëria “Bashkim e Përparim”
nuk deshi t’u njihte popujve joturq asnjë të drejtë
kombëtare, pjesëmarrja e shqiptarëve në lëvizjen
e turqve të rinj, deri në pragun e Revolucionit xhonturk,
nuk ishte e gjerë. Sikurse dëshmon edhe shtypi i kohës
(“Shqipëria”, Bukuresht, 1897-1899; “Drita”,
Sofje, 1901-1908; “Shkopi”, Kajro, 1907-1908; “Kombi”,
Boston, 1906-1908 etj.), shumica e qarqeve atdhetare shqiptare e
shihnin me mosbesim lëvizjen e turqve të rinj dhe deri
në këtë periudhë mbajtën ndaj saj një
qëndrim të rezervuar, madje opozitar. Edhe vetë turqit
e rinj, deri në vitet 1905-1906, nuk ndërmorën as
në Anadoll, as edhe në Rumeli, veprime konkrete politike,
organizative e të armatosura, që do t’i tërhiqnin
shqiptarët dhe popujt e tjerë në lëvizje, por
u kufizuan me propagandën që shtypi i tyre i jashtëm
bënte kundër absolutizmit të sulltanit, për
rivendosjen e kushtetutës.
Zhvillimi me sukses i luftës së armatosur të popullit
shqiptar dhe atij maqedon nga njëra anë, forcimi i ndërhyrjeve
të Shteteve të Mëdha dhe të atyre fqinje nga
ana tjetër, i nxitën turqit e rinj të shtonin përpjekjet
për të tërhequr në anën e tyre shqiptarët
e maqedonët. Në vitin 1906 u ngrit qendra e Selanikut
e “Bashkim e Përparimit”, që luante rolin
e një komiteti qendror për Turqinë evropiane dhe
zhvillonte një propagandë të gjerë në vilajetet
e Rumelisë. Në Kongresin e dytë, që u mbajt
në Paris në dhjetor të vitit 1907, turqit e rinj
po për këtë qëllim pranuan të përdornin
kryengritjen e armatosur si mjet të luftës kundër
absolutizmit të sulltanit dhe për të rivendosur kushtetutën.
Në shpërthimin e shpejtë të revolucionit ndikuan
veçanërisht dy ngjarje të rëndësishme
ndërkombëtare, të cilat u vlerësuan si hapa
të mëtejshëm në politikën kapitulluese
të sulltanit përpara Fuqive të Mëdha dhe si
një kërcënim i rëndë për tërësinë
e Perandorisë. Në janar të vitit 1908 ministri i
Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Erental,
deklaroi se qeveria e tij me pëlqimin e sulltanit do të
fillonte ndërtimin e hekurudhës së Mitrovicës.
Në këtë mënyrë Vjena do të lidhej
drejtpërdrejt me vijën hekurudhore që shkonte përmes
vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit dhe
dilte në Selanik. Ndërtimi i një hekurudhe të
tillë do të lehtësonte depërtimin austriak në
dy vilajetet shqiptare dhe në territoret e tjera me popullsi
sllavo-maqedone. Si përgjigje ndaj këtij veprimi të
njëanshëm të Austro-Hungarisë, në qershor
1908 u mbajt takimi i Revalit (Rusi), i carit të Rusisë
me mbretin e Anglisë, në të cilin u arrit marrëveshja
anglo-ruse mbi programin e reformave të reja në Maqedoni,
që do të çonin në forcimin e kontrollit të
këtyre fuqive në Turqinë Evropiane.
Duke qenë tanimë të bindur se Turqia Evropiane do
të shkëputej nga Perandoria Osmane, qoftë si rrjedhojë
e ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha, qoftë
për shkak të lëvizjeve çlirimtare shqiptare
e maqedone, xhonturqit i shtuan përpjekjet për organizimin
e kryengritjes së armatosur. Ky orientim i ri, si edhe premtimet
që u bënë shqiptarëve, maqedonëve e popujve
të tjerë për t’u dhënë, bashkë
me kushtetutën, “lirinë, barazinë, vëllazërimin
dhe drejtësinë”, i siguruan udhëheqjes xhonturke
përkrahjen e këtyre popujve e në mënyrë
të veçantë të shqiptarëve. Në këtë
ndikuan edhe thirrjet që xhonturqit u drejtuan shqiptarëve
gjatë vitit 1908, të cilat kishin një tingëllim
antiimperialist, bënin fjalë për “synimet e
Austro-Hungarisë dhe të Italisë për të
pushtuar vilajetet shqiptare të Shkodrës, të Kosovës
dhe të Janinës”. Në këto rrethana u rrit
ndikimi i xhonturqve mbi popujt e Rumelisë dhe veçanërisht
në Shqipëri.
Në pranverën e verën e vitit 1908, në një
varg qytetesh të Shqipërisë, si në Ohër,
Prespë, Strugë, Manastir, Shkup, Gjirokastër, Shkodër,
Prizren, Ferizaj, Mitrovicë etj., përveç komiteteve
kombëtare “Për lirinë e Shqipërisë”,
u formuan edhe komitetet xhonturke “Bashkim e Përparim”,
ku krahas turqve hynë edhe oficerë e intelektualë
shqiptarë. Suksese më të mëdha turqit e rinj
siguruan në repartet ushtarake, sidomos midis oficerëve
e ushtarëve shqiptarë. Shumica e oficerëve shqiptarë
të garnizonit të Shkupit përkrahu lëvizjen e
turqve të rinj. Në verën e vitit 1908 u bënë
të shpeshta edhe veprimet kundërqeveritare të ushtarëve
dhe të oficerëve shqiptarë të garnizonit të
Shkodrës.
Zgjerimi i veprimtarisë së organizatave xhonturke në
Shqipëri e në Maqedoni u dha mundësi turqve të
rinj të fillonin kryengritjen. Më 3 korrik të vitit
1908 ngriti krye reparti ushtarak i Resnjës, i komanduar nga
oficeri shqiptar Ahmet Njaziu. Kjo kryengritje u pasua nga ajo e
majorit turk Enver Beut, që shpërtheu më 6 korrik
në Demir Hisar. Këto dy ngjarje shënuan fillimin
e Revolucionit xhonturk, që u përhap pastaj në qytetet
kryesore të Shqipërisë e të Maqedonisë,
të cilat u bënë vatra e tij kryesore.
Në proklamatat, që Ahmet Njaziu dhe Komiteti “Bashkim
e Përparim” përhapën në ditët e para
të korrikut të vitit 1908 në qytetet e fshatrat e
Shqipërisë, theksohej se synimi i tyre ishte të shpallnin
kushtetutën dhe me këtë akt “t’u siguronin
gjithë popujve të perandorisë, pa dallim feje, lirinë,
barazinë, vëllazërinë dhe drejtësinë”,
ndërsa fshatarëve shqiptarë iu premtua se do t’i
çlironin nga taksat dhe do t’i shpëtonin nga arbitrariteti
i nëpunësve. Sikurse pohon Ahmet Njaziu në “Kujtimet
e tij” (“Hatirati Niazi”, Stamboll, 1910), kryengritja
u përkrah nga fshatarësia shqiptare e rretheve të
Resnjës, të Ohrit, të Starovës, të Dibrës,
të Elbasanit, të Korçës, që formoi njësitë
e saj vullnetare të armatosura dhe u hodh në luftë
kundër pushtetit autokratik të sulltanit.
Qysh në ditët e para të revolucionit qeveria e Stambollit,
duke qenë e ndërgjegjshme për rolin e shqiptarëve
në këto ngjarje, dërgoi kundër kryengritësve
gjeneralin turk, Shemsi Pasha, i cili, siç thuhej në
një nga dokumentet e kohës, njihej si “specialist
për shtypjen e shqiptarëve”. Por Shemsi Pasha, me
vendim të komitetit xhonturk të Manastirit, u vra sapo
mbërriti këtu, më 7 korrik të vitit 1908.
Përputhja e kërkesave të reja, që xhonturqit
shpallën në ditët e para të kryengritjes së
korrikut, me ato të lëvizjes shqiptare çoi në
bashkëpunimin ndërmjet komiteteve “Për lirinë
e Shqipërisë” dhe atyre xhonturke. Që në
ditët e para të kryengritjes Komiteti i fshehtë i
Korçës e përkrahu revolucionin me njerëz e
me të holla dhe u bëri thirrje çetave shqiptare
të bashkoheshin me repartet kryengritëse. Ky akt pati
rëndësi të veçantë, sepse me këtë
komitet ishin lidhur komitetet e fshehta “Për lirinë
e Shqipërisë” të qyteteve të Shqipërisë
së Jugut. Me kryengritjen e turqve të rinj u bashkua që
në ditët e para edhe Komiteti shqiptar i Ohrit.
Me kryengritjen u bashkuan gjithashtu çetat e armatosura
shqiptare, të cilat iu përgjigjën thirrjes për
bashkëpunim, që Ahmet Njaziu, qysh më 5 korrik, u
kishte drejtuar atyre e sidomos çetës së Çerçiz
Topullit, që kishte ndikim të madh në Toskëri.
Si komitetet, ashtu edhe çetat shqiptare nuk hoqën dorë
nga programi i tyre kombëtar dhe gjatë bisedimeve me xhonturqit
paraqitën kërkesën e autonomisë së Shqipërisë.
Më 20 korrik 1908, pas takimit që u bë në fshatin
Çëravë të Pogradecit, u arrit marrëveshja
ndërmjet përfaqësuesve të Ahmet Njaziut dhe
atyre të çetave shqiptare, të udhëhequra nga
Çerçiz Topulli. Shqiptarët paraqitën si
kusht për bashkëpunim kërkesën e autonomisë
së vendit, “që Shqipëria të sundohej vetvetiu
nga një guvernator i dërguar prej sulltanit”. Mihal
Gramenoja, pjesëmarrës aktiv i këtyre ngjarjeve,
shkruante në kujtimet e tij (“Kryengritja Shqiptare”,
Vlorë, 1925) se përfaqësuesit e Njazi Beut nuk i
kursyen premtimet e tyre dhe deklaruan se do të plotësoheshin
të gjitha kërkesat e shqiptarëve.
Kuvendi i Ferizajt (14-23 korrik 1908).
Shpallja e kushtetutës
Lajmi mbi koncesionin e hekurudhës së Mitrovicës,
si edhe marrëveshja anglo-ruse për reformat në Maqedoni,
kishin krijuar në Kosovë një atmosferë shumë
të nderë. Shpërthimi në këto rrethana i
revolucionit përkoi në kohë me rritjen e lëvizjes
së popullsisë shqiptare kundër zgjedhës turke
dhe ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në Kosovë,
që arriti kulmin e saj me thirrjen e Kuvendit të Ferizajt,
në korrik të vitit 1908. Ky Kuvend, si edhe lëvizja
shqiptare e qershor-korrikut e vitit 1908, u zhvilluan për
shkaqe krejtësisht të veçanta dhe të ndryshme
nga ato të turqve të rinj dhe pikërisht për
shkak të rrezikut të aneksimit nga Austro-Hungaria të
territoreve shqiptare, përmes të cilave do të kalonte
vija hekurudhore austriake.
Lëvizja shqiptare, që solli si rrjedhim thirrjen e Kuvendit
të Ferizajt, i ka fillimet e saj në dhjetëditëshin
e fundit të muajit qershor të vitit 1908. Qëndresa
e armatosur filloi në rrethet e Mitrovicës qysh në
prill-maj të vitit 1908 dhe vijoi më pas me grumbullimet
e protestat e shqiptarëve në Prizren, në Prishtinë
e në tërë vilajetin e Kosovës. Vatër e
kësaj lëvizjeje u bë Ferizaj. Në shpërthimin
e zemërimit popullor ndikoi edhe lajmi i përhapur ato
ditë, sipas të cilit Porta e Lartë kishte ndërmend
t’u shiste austriakëve tokat rreth Ferizajt për
ndërtime dhe për vendosjen e kolonëve.
Më 5 korrik gjithë hapësira nga Kaçaniku e
deri në Lipjan, me një shtrirje prej 40 km, ishte zënë
nga shqiptarët e armatosur, të cilët kishin ardhur
nga Kaçaniku, Ferizaj, Morava e Epërme dhe e Poshtme,
madje edhe nga Podrima. Më 9 korrik, sipas të dhënave
konsullore serbe, në Ferizaj qenë mbledhur 15 000 veta
të armatosur.
Thirrjes së kryengritësve për t'u bashkuar me ta,
iu përgjigjën thuajse të gjitha kazatë e vilajetit
të Kosovës. Më 15 korrik u mblodhën në
Ferizaj njëri pas tjetrit krerët shqiptarë të
sanxhakut të Prishtinës, ata të sanxhakut të
Pejës, të atij të Prizrenit dhe të krahinave
veriore të Kosovës, midis të cilëve qenë
Isa Boletini, Ferhat bej Draga etj. nga Mitrovica; Bajram Curri,
Sulejman agë Batusha etj. nga Gjakova; Qerim Mahmut Begolli
etj. nga Peja; Jahja Beu dhe Rasim Aga nga Prizreni; Mustafa Lita,
Ramadan Zaskoku etj. nga Luma; Fuat Pasha, Zenel agë Alushi
etj. nga Prishtina; Zejnullah Beu dhe Abdyl Kadri efendiu nga Vuçiterna;
Murat Aga etj. nga Tetova; Jakup Beu etj. nga Gjilani; Idriz Seferi
që njihet edhe si organizator i këtij Kuvendi, Islam Pira,
si edhe Hasan Prishtina.
Tubimin e tij të parë Kuvendi i Ferizajt e mbajti më
14 korrik. Në këtë mbledhje delegatët u shprehën
kundër ndërhyrjeve të huaja, kundër refomave,
që do të sillnin copëtimin e trojeve shqiptare dhe
diskutuan për masat që duheshin marrë për mbrojtjen
e vendit nga një invazion i mundshëm i jashtëm.
Kryengritësit kërkuan reforma për tërë
Turqinë Evropiane, me të cilat t'u siguroheshin shqiptarëve
dhe gjithë popujve të Perandorisë të drejta
të plota kombëtare, të barabarta me ato të turqve,
dhe që këto të garantoheshin me ligj e me kushtetutë.
Konsulli serb në Prishtinë, dr. Peçanaci, duke
u mbështetur në burime që ai i merrte për të
sigurta, i shkruante Beogradit, më 15 korrik, se në Kuvend
ishte diskutuar edhe çështja e formimit të një
Shqipërie autonome dhe se pritej të merreshin vendime
për këtë problem. Megjithatë, deri më sot
nuk janë gjendur të dhëna të tjera që të
vërtetojnë se Kuvendi i Ferizajt shtroi edhe kërkesën
e autonomisë së Shqipërisë.
Shqiptarët u shprehën kundër projekteve të Fuqive
të Mëdha për zbatimin e reformave vetëm për
të ashtuquajturat vilajete maqedone, te të cilat shihnin
rrezikun e copëtimit dhe të aneksimit të viseve shqiptare
të vilajetit të Kosovës dhe të atij të
Manastirit nga shtetet fqinje.
Por ngjarjet e mëtejshme, ndikimi i propagandës së
turqve të rinj në radhët e lëvizjes shqiptare
dhe veçanërisht zhvillimi me sukses i kryengritjes së
turqve të rinj, i dha Kuvendit të Ferizajt një drejtim
disi të ndryshëm, e tërhoqi atë në rrjedhën
e lëvizjes së përgjithshme kundër absolutizmit
të sulltanit, që dominoi jetën politike të Turqisë
Evropiane në vitin 1908.
Për të tërhequr në anën e vet masën
e madhe të kryengritësve shqiptarë, të mbledhur
në Ferizaj, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”,
me qendër në Selanik, dërgoi atje emisarët e
vet, Galip Beun, komandat i xhandarmërisë së Shkupit,
një nga krerët e komitetit xhonturk të atij qyteti
dhe Selaedin Beun nga Manastiri, bashkë me disa të tjerë,
që u bënë thirrje shqiptarëve të grumbulluar
në Ferizaj të bashkoheshin me Revolucionin xhonturk, të
kërkonin shpalljen e kushtetutës dhe mbledhjen e parlamentit.
Duke njohur aspiratat e vërteta kombëtare të shqiptarëve,
xhonturqit dhe emisarët e tyre, përveç premtimeve
për t'u dhënë atyre lirinë, barazinë e
drejtësinë, u munduan t'i bindnin se me shpalljen e kushtetutës
do të zhdukej edhe rreziku që kërcënonte tërësinë
e territoreve shqiptare, do të merrnin fund ndërhyrjet
e kontrolli i huaj, si edhe arbitrariteti i administratës osmane.
Ata u premtuan gjithashtu shqiptarëve se me shpalljen e kushtetutës
do të shpëtonin nga taksat dhe nga detyrimet e tjera të
rënda, nga gjyqet e padrejta dhe nga arbitrariteti i shtetit
osman dhe se nuk do të shkonin ushtarë.
Pas tri javë përpjekjesh turqit e rinj arritën të
tërhiqnin shqiptarët e grumbullur në Ferizaj në
Revolucionin e korrikut të vitit 1908. Në këtë
ndikoi edhe qëndrimi i përgjithshëm i Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare, i komiteteve dhe i çetave të
armatosura shqiptare, që tanimë qenë bashkuar me
Revolucionin xhonturk.
Vendimi përfundimtar për t'u bashkuar me revolucionin
u mor më 20 korrik, kur pas diskutimeve që krerët
shqiptarë bënë në mbledhjet e fshehta, Kuvendi
i Ferizajt i dërgoi sulltan Abdyl Hamitit një telegram,
në të cilin kërkonte që të rivendosej menjëherë
kushtetuta e vitit 1876 dhe të mblidhej parlamenti, që
donte të thoshte të vendosej në Perandorinë
Osmane një regjim monarkist kushtetues e parlamentar. Më
22 korrik iu dërgua Pallatit një telegram tjetër,
po nga Kuvendi i Ferizajt, ku thuhej se në rast se nuk shpallej
menjëherë kushtetuta, populli me armë në dorë
do të zbriste drejt Stambollit. Mendimi se masa prej 30 000
vetash të armatosur, të grumbulluar në Ferizaj, mund
të marshonte drejt Shkupit, Selanikut e Stambollit shqetësoi
jo vetëm sulltanin, por edhe xhonturqit, që i kishin nxitur
shqiptarët të bashkoheshin me ta. Më 23 korrik, pa
ardhur ende përgjigjja nga Stambolli, kryengritësit shqiptarë
shpallën kushtetutën në Manastir, në Selanik,
në Preshevë, në Kopryly dhe në qendra të
tjera.
Bashkimi po ato ditë me xhonturqit i ushtrisë dhe sidomos
i Armatës II të Maqedonisë, shumica e ushtarëve
dhe e oficerëve të së cilës ishin shqiptarë,
si edhe përkrahja e kryengritjes nga Kuvendi i shqiptarëve
i mbledhur në Ferizaj, ishin faktorët vendimtarë,
që përcaktuan fitoren e Revolucionit të korrikut
të vitit 1908.
Më 23 korrik repartet kryengritëse, të përshëndetura
nga popullsia hynë në Selanik, në Manastir dhe në
qytete të tjera, ku “në emër të ushtrisë
dhe të popullit” shpallën rivendosjen e kushtetutës
së vitit 1876.
Në rrethanat kur administrata osmane në Rumeli ishte shthurur
dhe zotër të situatës ishin bërë xhonturqit,
si edhe përballë rrezikut të një sulmi të
ushtrisë kryengritëse kundër Stambollit, Abdyl Hamiti
u detyrua të pranonte, natën e 23-24 korrikut, shpalljen
e kushtetutës së vitit 1876 dhe rivendosjen e rendit kushtetues.
Regjimi i turqve të rinj dhe qëndrimi i shqiptarëve
ndaj tij (24 korrik - tetor 1908)
Shpallja e kushtetutës a e Hyrietit (lirisë), si në
gjithë Perandorinë Osmane edhe në Shqipëri u
prit me gëzim e entuziazëm nga gjithë populli shqiptar,
që vuante prej shekujsh nën sundimin e autokracisë
së sulltanëve. Në manifestimet që shpërthyen
në mënyrë spontane në qytete të ndryshme
të vendit, nën parullat e përhapura në atë
kohë “liri, barazi, vëllazëri dhe drejtësi”,
populli shprehu solidaritetin me revolucionin dhe kushtetutën.
Të pritur me gëzim nga populli, zbritën nga malet
në qytete luftëtarët e lirisë, çetat
kryengritëse, që kishin luftuar kundër tiranisë
së sulltanit për çlirimin e Shqipërisë.
Drejtuesit e shumë aktivistë të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare shpresonin se me shpalljen e kushtetutës shqiptarëve
dhe gjithë kombësive të shtypura do t’u siguroheshin
liritë politike e barazia, të premtuara nga turqit e rinj.
Vetëm disa përfaqësues konservatorë të
parisë e të klerit të lartë myslimanë,
që merrnin pensione e shpërblime nga sulltani, e pritën
shpalljen e kushtetutës në mënyrë të ftohtë
e të përmbajtur.
Manifestime të mëdha u mbajtën më 24-29 korrik
në qytetet kryesore të Shqipërisë së Jugut,
të Mesme, si edhe në Shkodër e në qytetet e
Kosovës. Gjatë këtyre mitingjeve populli përshëndeti
shpalljen e kushtetutës dhe shprehu njëherazi besnikërinë
ndaj Shqipërisë dhe dashurinë për gjuhën
shqipe. Në shumë nga këto qytete ushtarët turq
vëllazëroheshin me luftëtarët e çetave.
Në këto manifestime populli shfaqi gjithashtu aspiratat
e tij kombëtare. Shpallja e kushtetutës u kuptua si shpallja
e lirisë dhe e të drejtës së vetëqeverisjes
së Shqipërisë. Qysh në ditët e para pas
fitores së revolucionit, në shumë qytete, si në
Vlorë, Krujë, Durrës, Tiranë, Prizren, Gjakovë,
Pejë, Ferizaj, Kaçanik etj., populli me nismën
e vet filloi të dëbonte nëpunësit e aparatit
të vjetër administrativ, mutesarifët, kajmekamët,
gjykatësit, komandantët e xhandarmërisë, të
policisë etj., dhe bëri përpjekje për të
marrë pushtetin në duart e veta, duke krijuar komisione
që kryenin funksionet e organeve të vetëqeverisjes,
pajtonin gjaqet dhe mbanin rregullin e qetësinë. Shkupi
e kremtoi shpalljen e kushtetutës më 25 korrik, në
rrethana të veçanta, i rrethuar nga forcat e këmbësorisë
e të artilerisë turke, që u ngarkuan të ndalonin
hyrjen në qytet të katër mijë fshatarëve
të armatosur, të cilët donin të shpallnin autonominë
e Shqipërisë me qendër në Shkup. U lejuan të
hynin në qytet vetëm disa dhjetëra nga prijësit
e kryengritësve shqiptarë, që u pritën me gëzim
nga populli.
Duke parë shthurjen e plotë të administratës
së vjetër osmane në Shqipëri, turqit e rinj
shpejtuan të krijonin në të gjitha qytetet e vendit
komitetet osmane “Bashkim e Përparim”, të
cilat do të përqendronin pushtetin në duart e tyre,
derisa të formohej qeveria e re. Menjëherë pas shpalljes
së kushtetutës, në ditët e fundit të korrikut
dhe në fillim të gushtit, komitete të tilla të
“Bashkim e Përparimit” u formuan në Tiranë,
në Durrës, në Kavajë, në Krujë, në
Berat, në Vlorë e më pas në gjithë Shqipërinë.
Në radhët e tyre hynë anëtarët e komiteteve
lokale të turqve të rinj, oficerë xhonturq, por edhe
përfaqësues të popullsisë shqiptare. Për
shkak të përfaqësimit të gjerë të
shqiptarëve dhe veprimtarisë së tyre në të
mirë të lëvizjes kulturore-kombëtare, këto
komitete shprehnin më shumë aspiratat e popullsisë
shqiptare sesa të xhonturqve.
Në Vlorë komiteti osman i bashkimit u kujdes për
të ngritur një shtypshkronjë për botimet në
gjuhën shqipe. Në Berat ky komitet iu kushtua përhapjes
së gjuhës shqipe, për të cilën zhvilloi
një veprimtari të gjerë në qytet dhe në
fshatra. Në Tiranë një komitet i tillë (me emrin
“Shoqëria mirëbërëse”) dhe komisioni
që doli prej tij, i drejtuar nga Refik bej, Abdi bej dhe Fuat
bej Toptani, mori përsipër mbajtjen e rendit e të
qetësisë në vend, si edhe kujdesin për futjen
e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore dhe për
hapjen e shkollave shqipe.
Në vilajetin e Kosovës, për shkak të gjendjes
së acaruar politike, xhonturqit ngritën komitetet osmane
të “Bashkim e Përparimit”, vetëm në
ndonjë qendër si në Shkup e në Ferizaj, ndërsa
në shumicën e qyteteve të tjera të kësaj
province formuan komisione të përzjera, në të
cilat merrnin pjesë përfaqësues të parisë
së vendit dhe të komiteteve të turqve të rinj.
Megjithatë, ata arritën ta kthejnë Komitetin “Bashkim
e Përparim” të Shkupit në një organ të
rëndësishëm qeveritar për gjithë këtë
provincë.
Revolucioni xhonturk dhe shpallja e kushtetutës krijuan kushte
disi të favorshme për zhvillimin e lëvizjes shqiptare
e sidomos të asaj kulturore-kombëtare. Në rrethana
të tilla, kur edhe shqiptarët ende nuk e kishin humbur
besimin te regjimi i ri kushtetues dhe shpresonin se në kushtet
e tij do të përmbushnin aspiratat e tyre kombëtare,
pothuajse të gjitha forcat politike shqiptare u bashkuan në
mendimin se lëvizja kombëtare duhej të zhvillohej
duke respektuar këtë regjim, duke përfituar prej
lirive të shpallura prej tij dhe pa shtruar si qëllim
të afërm përmbysjen e tij me anën e dhunës,
me rrugën e kryengritjes së armatosur.
Shumica e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare
brenda e jashtë vendit dhe organet e shtypit atdhetar, e quanin
të dobishme që shqiptarët të shfrytëzonin
liritë që u dha kushtetuta për të zhvilluar
në mënyrë legale lëvizjen kulturore-kombëtare,
për të hapur shkolla shqipe në tërë vendin,
për të përhapur me të gjitha mjetet mësimin
e gjuhës shqipe dhe për lëvrimin e saj të mëtejshëm.
Zhvillimi i lëvizjes kulturore shihej si një nga mjetet
më të rëndësishme për ngritjen e ndërgjegjes
politike të popullit dhe për forcimin e bashkimit kombëtar
të shqiptarëve.
Megjithatë, edhe në këto kushte u vunë re dallime
ndërmjet atdhetarëve shqiptarë, me pikëpamje
radikale dhe atyre të krahut të moderuar, që u shprehën
në qëndrimet e ndryshme ndaj objektivit kryesor të
Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndaj luftës politike
për autonominë e Shqipërisë, që kundërshtohej
me ashpërsi nga xhonturqit.Të parët theksonin se
kishte një dallim thelbësor midis synimeve të turqve
të rinj, që përpiqeshin të ruanin sundimin osman
në Shqipëri, dhe aspiratave të shqiptarëve për
çlirimin kombëtar, midis asaj që ishte arritur
pas fitores së revolucionit dhe programit themelor të
lëvizjes shqiptare, formimit të një Shqipërie
autonome. Ky krah radikal i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,
ndonëse këmbëngulte për të shfrytëzuar
liritë e shpallura kushtetuese në të mirë të
lëvizjes për zhvillimin e arsimit e të kulturës
shqiptare, nuk e shihte këtë si një qëllim të
fundit, por si një mjet për arritjen e objektivit themelor
të lëvizjes shqiptare, të autonomisë së
Shqipërisë dhe të çlirimit të saj nga
robëria osmane. Disa ditë pas shpalljes së kushtetutës,
më 31 korrik 1908 gazeta “Kombi” shkruante se “dëshira
dhe mejtimi i çdo shqiptari duhet të jetë vetëqeverimi
dhe storasja (shpallja - shën. i aut.) e një konstitucie
kombëtare, e një shteti shqiptar. Atje duhet të drejtohen
të gjitha veprimet tona”. Në shkrimet e botuara
në gazetën “Shkopi” (15 nëntor 1908)
u bëhej thirrje shqiptarëve të hapnin shkolla shqipe,
por të kërkonin edhe të drejtat e tyre politike,
njohjen e kombit shqiptar nga qeveria osmane dhe të punonin
për vetëqeverimin e Shqipërisë.
Këto qarqe atdhetare i mbaheshin pikëpamjes se kërkesat
politike, siç ishin ajo e njohjes së kombit shqiptar
dhe e autonomisë, nuk mund të plotësoheshin në
kuadrin e bashkëpunimit me xhonturqit, që i kundërshtonin
ato, por vetëm me një zhvillim dhe organizim të pavarur
të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ngjarjet e mëvonshme
treguan se edhe në luftën për të siguruar lirinë
e shkollës e të shkrimit shqip, që përbënin
një nga të drejtat më elementare njerëzore e
kombëtare, shqiptarët do të ndesheshin me kundërshtimin
dhe me dhunën e turqve të rinj.
Krahu i moderuar i lëvizjes kombëtare të periudhës
së pasrevolucionit xhonturk, i mbahej pikëpamjes se shqiptarët
në këto kushte të reja nuk duhej të shtronin
kërkesa politike, por të kufizoheshin vetëm me kërkesa
humanitare, arsimore e kulturore, të punonin për të
përhapur arsimin në Shqipëri nëpërmjet
klubeve, gazetave e shkollave shqipe, të paktën për
një periudhë 10-20- vjeçare. Këto parashikohej
të arriheshin nëpërmjet një bashkëpunimi
të plotë e pa kushte me xhonturqit. Qëndrime të
tilla u shprehën nga atdhetarë të këtij grupimi
në organet e ndryshme të shtypit shqiptar, por sidomos
në gazetën “Liria” (Selanik, 1908-1910), të
drejtuar nga Mithat Frashëri, drejtor për çështjet
e jashtme të vilajetit të Selanikut, e cila u bë
zëdhënëse e këtij krahu të moderuar. Në
shkrimet e botuara në këtë gazetë pas revolucionit
(më 17 korrik e 21 korrik, më 18 gusht e 18 tetor 1908
etj.), theksohej se shqiptarët do të përmbushnin
kërkesat e tyre arsimore e kulturore dhe “do të
shijonin frytet e kulturës së sotme, nëse do të
hynin në komunitet me turqit” dhe “do të bashkëpunonin
me xhemijetin (Komitetin “Bashkim e Përparim”),
i cili i do të mirën dhe i jep të drejta çdo
kombi”; “se shqiptarët dhe xhonturqit nuk i ndante
asgjë”, se ata kishin “qëllime e dëshira
të njëjta” dhe se përparimi i Shqipërisë
nuk do të arrihej “pa ndihmën e mirëdashjen
e qeverisë turke”.
Në të vërtetë turqit e rinj pas ardhjes në
fuqi hoqën dorë nga premtimet, që u kishin bërë
shqiptarëve për t’u dhënë të drejtën
e autonomisë. Në çështjen kombëtare ata
mbajtën qëndrim të hapur shovinist. Përballë
prirjeve autonomiste të popujve të shtypur, xhonturqit
vunë doktrinën e “osmanizmit”, e cila ishte
shpallur në kushtetutën e vitit 1876 (Neni 8) dhe u përfshi
pastaj edhe në programin, që Komiteti Qendror “Bashkim
e Përparim” miratoi në mbledhjen e mbajtur në
Selanik, në ditët e para të shtatorit të vitit
1908. Me ndihmën e kësaj doktrine, që i shpallte
të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj”
dhe si të tillë gjoja të barabartë para ligjit,
turqit e rinj synonin të mohonin ekzistencën e popujve
të tjerë e të çështjes kombëtare
në Turqi dhe të mos u njihnin kombësive joturke të
drejtat më elementare. Ata shpallën gjuhën turke
si gjuhë zyrtare e të detyrueshme në organet shtetërore
e në shkollat. Doktrina e osmanizmit tregoi se xhonturqit do
të vijonin politikën e vjetër të asimilimit
të popujve të shtypur, të turqizimit të tyre.
Një politikë e tillë i ktheu në fraza boshe
parimet e mëdha demokratike të shpallura nga xhonturqit
gjatë revolucionit: “Liri”, “Barazi”,
“Vëllazëri” dhe “Drejtësi”.
Në rrethana të tilla qysh në periudhën e parë
të pasrevolucionit dolën në shesh kontradiktat ndërmjet
Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, synimeve të saj për
vetëqeverisjen e vendit, madje edhe kërkesave të
saj më të thjeshta kulturore-kombëtare dhe pushtetit
të turqve të rinj, që synonin të ruanin me çdo
mjet sundimin e tyre mbi shqiptarët e popujt e tjerë dhe
tërësinë e Perandorisë Osmane. Në këto
orvatje turqit e rinj u përkrahën nga kategori të
caktuara të shoqërisë shqiptare, nga paria konservatore,
e lidhur me interesa ekonomikë e politikë me këtë
Perandori, nga nëpunës të aparatit shtetëror,
rrethe burokratike-ushtarake etj. Ata u përpoqën gjithashtu
të tërhiqnin pas vetes edhe veprimtarët e Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare dhe veçanërisht përfaqësuesit
e krahut të saj të moderuar.
Klubet kombëtare (1908)
Atdhetarët rilindës, pa marrë parasysh pengesat që
nxirrnin xhonturqit, duke e vlerësuar gjithnjë si detyrë
kryesore luftën për çlirimin e Shqipërisë
nga zgjedha turke, shfrytëzuan mundësitë legale që
u krijuan pas shpalljes së kushtetutës për të
organizuar në përmasa mbarëshqiptare lëvizjen
politike-kulturore, për ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes
kombëtare dhe për bashkimin e popullit. Për këtë
qëllim menjëherë pas revolucionit u ngritën
klubet kombëtare, që u shtrinë në qytetet e
në fshatrat e vendit dhe në qendra të tjera të
Perandorisë ku kishte shqiptarë, filloi ngritja e shkollave
shqipe, dhënia e mësimit të gjuhës amtare në
shkollat e huaja në Shqipëri dhe u bënë përpjekje
për miratimin e përdorimin e një alfabeti të
vetëm për gjuhën shqipe.
Më 31 korrik 1908 u themelua klubi “Bashkimi” i
Manastirit, me kryetar Fehim Zavalanin që sapo ishte liruar
nga internimi, nënkryetar Gjergj Qiriazin dhe sekretar Naum
Naçin. Ishte ndër klubet më të mëdha
dhe më të rëndësishme, që luajti një
rol të veçantë në formimin e klubeve të
tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare
në periudhën e regjimit xhonturk. Menjëherë
pas themelimit të tij, klubi i Manastirit dërgoi në
qytetet e tjera të vendit emisarët e vet për të
propaganduar idetë kombëtare të shqiptarëve,
siç ishin bashkimi i vilajeteve të Shqipërisë
dhe ruajtja e tërësisë së saj. Në shembullin
e tij dhe me nismën e atdhetarëve, u formuan në muajt
gusht-shtator 1908 klubi i Korçës, i Vlorës, i
Elbasanit, i Shkodrës, i Shkupit (“Klubi arsimor shqiptar”),
i Kumanovës, i Tetovës, i Beratit, i Selanikut, i Stambollit,
i Pogradecit, i Janinës, i Filatit. Në periudhën
e mëvonshme u ngritën klubet shqiptare në qytetet
dhe në qendrat e tjera të Shqipërisë, në
Tiranë, Durrës, Gramsh, Gjirokastër, Ohër, Strugë,
Gjilan, Dibër, Vuçiternë, Tepelenë, Delvinë,
Filat, Follorinë, Kurvelesh, Përmet, Pogon, Konicë,
Negovan, Bellkamen etj. Në gjithë Shqipërinë
u ngritën atëherë më shumë se 40 klube.
Klubet ishin organizata të gjera demokratike, të cilat
përfshinin në gjirin e tyre përfaqësues të
shtresave të ndryshme të popullsisë. Në klube
merrnin pjesë intelektualë, nëpunës të
aparatit shtetëror e mësues shkollash, përfaqësues
të borgjezisë qytetare, të prodhuesve e të tregtarëve
të vegjël të qytetit e të fshatit, të bejlerëve-çifligarë,
të oficerëve, si edhe të parisë të lidhur
me sunduesit osmanë. Ato bashkonin në gjirin e tyre të
gjitha rrymat politike të lëvizjes kombëtare, si
atdhetarët me pikëpamje radikale, ashtu edhe të moderuarit,
ndërsa në udhëheqjen e tyre zotëronin intelektualët
e dalluar edhe më parë për veprimtari atdhetare.
Klubet nuk kishin një program të vetëm e të
përbashkët. Por statutet e tyre (si “Kanonizma e
ligj’e klubit të shqiptarëve në Manastir”,
Sofje, 1908; Kanonizma e klubit të “Diturisë shqip”
në Korçë, 1908; Kanonizma e klubit të Gjirokastrës
“Drita”, 1908; “Rregullore e shoqërisë
së shqiptarëve në Janinë”, 1908 etj.),
ndonëse ishin të veçanta për secilin klub,
kishin një përmbajtje të përbashkët, që
i afronte klubet si organizata të njëjta kombëtare.
Pothuajse në të gjitha këto statute kërkohej
që kombi shqiptar të gëzonte të gjitha liritë
që garantoheshin nga një regjim kushtetues, si edhe të
drejtën e mësimit të gjuhës amtare; vihej si
detyrë të punohej për bashkimin e kombit shqiptar,
për “të ndriturit e tij duke përhapur dituritë”,
për përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe dhe
për lëvrimin e saj, për ngritjen kulturore të
popullit duke hapur shkolla, shtypshkronja dhe duke botuar gazeta
e libra.
Për të mos u dhënë shkas xhonturqve të
mbyllnin klubet që vepronin në mënyrë legale,
atdhetarët theksonin se, duke punuar për interesat e veçantë
të kombit shqiptar, ata do të vepronin gjithashtu në
pajtim me “qëllimet e larta” të Komitetit
“Bashkim e Përparim”. Ky qëndrim u përfshi
në shumë nga statutet e tyre, ndërsa pothuajse në
të gjitha ato thuhej se klubet “nuk do të përziheshin
në çështjet politike”. Në të vërtetë,
shumica e klubeve mori pjesë aktive në tërë
jetën politike të vendit dhe mbrojti me vendosmëri
interesat kombëtarë të popullit shqiptar.
Klubet gëzonin përkrahjen e popullit që i quante
ato si organet e veta në luftën për përmbushjen
e aspiratave kombëtare. Në mjaft raste popullsia njihte
më shumë autoritetin e klubeve, sesa atë të
administratës osmane.
Në periudhën e parë pas revolucionit xhonturqit nuk
guxuan të dilnin haptazi kundër klubeve, madje u detyruan
për një kohë “të pajtoheshin” me
zhvillimin e lëvizjes kulturore-arsimore shqiptare. Në
këtë qëndrim të Komitetit “Bashkim e Përparim”
ndikuan faktorë të tillë politikë, si gjendja
e nderë në Shqipëri pas shpalljes së kushtetutës,
roli i madh që luajtën shqiptarët në Revolucionin
e korrikut të vitit 1908 dhe fakti që turqit e rinj nuk
e kishin stabilizuar ende diktaturën e tyre ushtarake. Ndërkaq,
turqit e rinj shtypën me rreptësi çdo prirje të
lëvizjes shqiptare për autonominë a për pavarësinë
e Shqipërisë, që nuk munguan të shfaqeshin edhe
në këto kushte, ndërsa në ato raste, kur gjetën
mbështetjen e forcave turkomane vendase, ata u munduan të
pengonin formimin e klubeve shqiptare. Kështu, themelimi i
klubit “Bashkimi” në Elbasan u arrit pas një
konflikti ndërmjet atdhetarëve shqiptarë e xhonturqve,
që përkraheshin nga elementët turkomanë. Në
Tiranë e në Durrës xhonturqit, duke pasur përkrahjen
e disa klerikëve fanatikë dhe të elementëve
konservatorë turkomanë, penguan për një kohë
themelimin e klubeve shqiptare, që u arrit pas qëndresës
së vendosur të popullit kundër klubit të oficerëve
dhe komiteteve xhonturke të këtyre qyteteve. Ngritja e
klubit “Labëria” në Vlorë u arrit gjithashtu
pasi u kapërcyen pengesat që nxorën xhonturqit dhe
paria turkomane e këtij qyteti. Në Shkodër në
vjeshtën e vitit 1908 xhonturqit, të mbështetur edhe
në ulematë e në disa hoxhallarë fanatikë
e turkomanë, shpërndanë për një kohë
klubin e këtij qyteti dhe kundërshtuan të gjitha
kërkesat për ngritjen e shoqërive kulturore shqiptare.
Këtu Komiteti “Bashkim e Përparim” dhe ushtarakët
xhonturq arrestuan më 26 gusht 1908 atdhetarin Dervish Hima,
që sapo ishte kthyer në Shkodër nga internimi, për
shkak se kundërshtoi propagandën xhonturke, që i
shpallte shqiptarët “osmanllinj” dhe mbrojti idenë
e një Shqipërie të lirë e të pavarur.
Ndërkaq turqit e rinj, qysh në fillim, duke u mbështetur
në elementët e moderuar, si edhe në ata turkomanë,
si Arif Hiqmeti (nënkryetar i klubit të Selanikut) me
shokë, arritën të ushtronin një ndikim të
fuqishëm në dy nga klubet më të rëndësishme
shqiptare, në atë të Stambollit e të Selanikut,
dhe u përpoqën që me anën e tyre të vinin
nën kontrollin e vet të gjitha klubet, si dhe vetë
lëvizjen kombëtare. Por shumica e atdhetarëve shqiptarë
nuk ra pre e kësaj veprimtarie, i dënoi këto orvatje
të xhonturqve dhe nuk u pajtua me ata shqiptarë që
bashkëpunuan me ta. Kësaj periudhe i përket pamfleti
i Andon Z. Çajupit “Klubi i Selanikut”, në
të cilin fshikullohet rëndë bashkëpunimi i drejtuesve
të këtij klubi me xhonturqit.
Si lëvizja kombëtare, ashtu edhe klubet nuk e humbën
karakterin e vet luftarak e të pavarur. Të ndodhur nën
vëzhgimin e vazhdueshëm të autoriteteve osmane, klubet
e kishin gjithnjë më të vështirë të
zhvillonin legalisht e haptazi veprimtarinë e tyre politike-kombëtare.
Për këtë arsye pranë tyre u krijuan komitete
të fshehta, të cilat merreshin me propagandën kundërosmane
dhe me organizimin e luftës për autonominë e vendit.
Nga komitetet e para të fshehta ishte ai që u themelua
në Vlorë në fund të gushtit 1908, si organ drejtues
i “Lidhjes kombëtare për përkrahjen e shkollave
shqipe”. Ky komitet, i përbërë kryesisht nga
ushtarakë, propagandonte “idetë e pavarësisë”
dhe kishte si qëllim të parë organizimin e “një
aksioni energjik për formimin e një Shqipërie autonome”.
Për këtë arsye ai u shpërnda me ashpërsinë
më të madhe nga xhonturqit. Një komitet i tillë
i fshehtë u formua në vjeshtën e vitit 1908 pranë
klubit “Bashkimi” të Manastirit. Ky klub dërgoi
njerëz për themelimin e komiteteve të fshehta në
qytetet e vilajeteve të Manastirit e të Kosovës.
Në nëntor të vitit 1908 komitetet e fshehta vepronin
në Korçë, në Kolonjë e në fshatrat
përreth, në Follorinë, në Kozhanë, në
Selfixhe, në të gjitha qytetet e vilajetit të Janinës,
në Gjakovë, në Shkup dhe në qendrat e tjera
të vilajetit të Kosovës. Më 7 dhjetor të
vitit 1908 konsulli austriak në Manastir njoftonte Vjenën
se “komitete të tilla të fshehta qenë ngritur
tanimë në çdo qytet dhe fshat të Shqipërisë”.
Me nismën e veprimtarit të njohur të lëvizjes
kombëtare Themistokli Gërmenji, Komiteti i fshehtë
i klubit të Manastirit vendosi lidhje me komitetet e fshehta
maqedone dhe bashkëpunoi me to për të siguruar armë.
Komitetet e fshehta ndiqnin qëllime të rëndësishme
politike, punonin për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare
të popullit dhe për të bashkuar, nën drejtimin
e tyre, gjithë shqiptarët që ishin të gatshëm
të kundërshtonin regjimin xhonturk dhe të siguronin
në momentin e përshtatshëm autonominë e Shqipërisë
Me veprimtarinë e tyre klubet dhe komitetet e fshehta luajtën
një rol të rëndësishëm në organizimin
e lëvizjes kombëtare në këtë fazë
të re të zhvillimit të saj. Me nismën e klubeve,
për herë të parë në historinë e vendit,
filluan të botoheshin brenda në Shqipëri dhe në
disa qytete të tjera të Perandorisë gazeta në
gjuhën shqipe. Në Korçë dolën njëra
pas tjetrës gazetat: “Korça” (1908-1910),
nën drejtimin e Sami Pojanit; “Lidhja Orthodokse”
(1909-1910) dhe “Koha” (1911-1912), nën drejtimin
e Mihal Gramenos; në Manastir “Bashkim’i Kombit”
(1909, 1910), nga Fehim Zavalani dhe më pas “Drita”
(1911-1912), nga Mustafa Hilmi Leskoviku; në Shkup “Shkupi”
(1911-1912), nën drejtimin e Jashar Erebarës; në
Janinë “Zgjim’i Shqipërisë” (1909-1910),
nga Abdyl Hakiu; në Elbasan “Tomori” (1910), nga
Lef Nosi dhe organe të tjera. Nga organet kryesore të
shtypit shqiptar ishin gjithashtu “Lirija” në Selanik
(1908-1910), nga Mithat Frashëri; “Shqipëtari”
në Stamboll (1909-1911), nga Dervish Hima etj. Pranë klubit
të Manastirit e klubeve të tjera u ngritën shtypshkronja
për botimin e gazetave dhe të librave shqip.
Jashtë Shqipërisë vijuan të botoheshin organe
të tilla të rëndësishme të shtypit atdhetar
shqiptar, si “Shqypeja e Shqypenis” (1909-1911) në
Sofje, nën drejtimin e Josif Bagërit “Shkopi”
(1907-1908) dhe “Rrufeja” (1909-1910) në Egjipt,
“Dielli” (1909-1910) në Boston, “Liri e Shqipërisë”
(1911-1915) në Sofje etj. Në vitet 1908-1912 në Shqipëri
dhe jashtë botoheshin më shumë se 35 organe të
shtypit shqiptar.
Në organet e shtypit gjetën pasqyrim problemet dhe ngjarjet
kryesore të lëvizjes kombëtare të viteve 1908-1912.
Ato u bënë propaganduese të ideve kombëtare
dhe mbrojtëse të programit politik të kësaj
lëvizjeje. Shumica e tyre edhe në gjendjen e re të
krijuar pas shpalljes së kushtetutës, quante si detyrë
themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare luftën
për çlirimin e Shqipërisë dhe për krijimin
e shtetit kombëtar shqiptar. Gazeta “Kombi” shkruante
për “çporjen e xhonturqve dhe për vetëqeverisjen
e Shqipërisë” (24 korrik 1908); “Korça”
parashtronte hollësisht kërkesën e formimit të
një shteti autonom shqiptar duke bashkuar katër vilajetet
shqiptare në një të vetëm, me kryeqytet Ohrin
ose Manastirin, me gjuhën shqipe si gjuhë zyrare, me një
vali të emëruar nga Stambolli dhe me nëpunës,
ushtri e oficerë shqiptarë (18 shkurt dhe 14 shtator 1909).
Ideja e formimit të një shteti autonom shqiptar, të
një “Shqipërie për shqiptarët” propagandohej
edhe nga gazeta të tilla, si “Dielli”, “Bashkim’i
Kombit” etj.
Me shkrimet e botuara, në vitet 1909-1910, kur xhonturqit iu
kundërvunë në përmasa më të gjera
lëvizjes kulturore-kombëtare shqiptare, filluan të
mbyllnin shkollat shqipe dhe po u impononin shqiptarëve alfabetin
arab, organet e shtypit atdhetar protestuan kundër kësaj
politike obskurantiste dhe shoviniste të Komitetit “Bashkim
e Përparim”. “Dielli” shkruante në ato
ditë se “sot punërat në Shqipëri janë
më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit dhe se gjuha
shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë”
dhe u bënte thirrje shqiptarëve “të bashkoheshin
dhe të zinin luftën e vërtetë kundër armiqve
të kombit tonë, luftën e fundit kundër xhonturqve”
(17 shtator 1909).
Organe të tilla të shtypit, si “Shqypeja e Shqypenis”,
“Korça”, “Dielli”, “Shqipëtari”
etj., pasqyruan hap pas hapi konfliktin e madh që shpërtheu
në fillim të vitit 1910 për çështjen
e alfabetit të gjuhës shqipe, botuan një varg shkrimesh
për mbrojtjen e kulturës shqiptare, si edhe dhjetëra
protesta, që iu dërguan parlamentit e qeverisë turke
nga mësuesit atdhetarë, nga nxënësit e shkollave
dhe nga mitingjet që u mbajtën në fillim të
vitit 1910. Gazeta “Korça” shkruante më
18 shkurt se me këto mitingje populli shqiptar “tregoi
gatishmërinë e tij për të mbrojtur shkronjat
e veta qoftë edhe me gjak po të ishte nevoja”. Me
shkrimet e tij shtypi shqiptar u bë paralajmëtar i konfliktit
të madh që po piqej në Shqipëri ndërmjet
popullit shqiptar e xhonturqve, në fushën ekonomike, arsimore,
kulturore e politike, për t’u shndërruar më
pas në një luftë të hapur të armatosur.
Shtypi atdhetar shqiptar u bë gjithashtu tribunë dhe propagandues
i kryengritjeve të mëdha kundërosmane që shpërthyen
në Shqipëri në vitet 1910-1912. Gazeta të tilla,
si “Kombi”, “Shqipëtari”, “Shqypeja
e Shqypenis” etj., duke u bërë jehonë ngjarjeve
të Kryengritjes së Kosovës të vitit 1910, shkruanin
për qëndresën e shqiptarëve të Prishtinës,
të Kaçanikut, të Shkupit, të Gjakovës,
të Prizrenit, të Pejës, të Lumës etj. kundër
hordhive të gjeneralit turk Shefqet Turgut pashës dhe
dënonin masakrat e papara të ushtrisë turke mbi kryengritësit,
mbylljen e klubeve e të shkollave shqipe, si edhe persekutimin
e internimin e atdhetarëve shqiptarë (“Shqypeja
e Shqypenis”, 15 maj 1910; “Shqipëtari”,
8 prill 1910, 26 maj 1910 etj.). Duke përkrahur Kryengritjen
e Malësisë së Mbishkodrës, të pranverës
së vitit 1911, shtypi atdhetar ftonte gjithë shqiptarët,
gegë e toskë, të rrëmbenin armët, të
bashkoheshin dhe të hidheshin në kryengritjen e përgjithshme
shqiptare për të shpëtuar atdheun, për lirinë
e Shqipërisë (“Shqypeja e Shqypenis”, 2 prill
1911). Shtypi mbrojti programin e autonomisë së Shqipërisë,
ose “Memorandumin e Greçës” të vitit
1911, dhe kërkoi që ai të vihej në themel të
kryengritjes së përgjithshme shqiptare (“Drita”,
Manastir, 7 dhe 28 korrik 1911).
Me shpërthimin e Kryengritjes së përgjithshme të
vitit 1912, veprimtarët rilindës, nëpërmjet
artikujve të botuar në organet e shtypit, i tregonin popullit
shqiptar se tanimë kishte ardhur koha të zbatohej programi
i autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë,
kërkonin nga Stambolli që të njihte Shqipërinë
autonome dhe u bënin thirrje kryengritësve ta çonin
deri në fund luftën, “të merrnin fuqinë
në dorë të tyre dhe të ngrinin një qeveri
të përkohshme që të mbante sigurimin e vendit”
(“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 18 qershor 1912,
11 gusht 1912).
Lufta për autonominë e Shqipërisë trajtohej
në shtypin atdhetar e lidhur ngushtë me qëndresën
ndaj politikës shoviniste të shteteve fqinje, të
cilët kundërshtonin çdo përpjekje për
formimin e një shteti autonom shqiptar. Gjithë veprimet
e këtyre shteteve, theksonte shtypi shqiptar më 1912,
në pragun e Luftës Ballkanike, që nga ngritja e shkollave
të huaja e ndërhyrjet e vazhdueshme në Shqipëri
dhe deri tek armatosja e përgatitjet për luftë, dëshmonin
për synimet e tyre për copëtimin e trojeve shqiptare
(“Drita”, 7 qershor 1912). Në këto kushte,
kur, siç theksohej në organet e shtypit, Shqipërisë
i kanosej rreziku i copëtimit, kur po vihej në pikëpyetje
vetë ekzistenca e saj dhe e kombit shqiptar, shtrohej si detyrë
e ngutshme shkëputja e Shqipërisë nga Turqia dhe
formimi i një shteti të veçantë shqiptar (“Liri
e Shqipërisë”, 27 shkurt 1912).
Idetë atdhetare e përparimtare të propaganduara nga
shtypi shqiptar ndikuan fuqishëm në luftën e popullit
shqiptar për bashkimin dhe për çlirimin kombëtar.
Çelja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit
shqip (korrik-nëntor 1908)
Ndonëse u njihte të drejtën e arsimimit të gjithë
shtetasve të Perandorisë, pa dallim feje, kushtetuta turke,
duke i shpallur ata si “osmanllinj” dhe turqishten si
gjuhë mësimi zyrtare e të detyrueshme në shkolla,
mohonte në thelb të drejtën e popujve joturq, rrjedhimisht
edhe të shqiptarëve, për t’u arsimuar në
gjuhën amtare dhe për të pasur shkollat e tyre kombëtare.
Në këto kushte çelja e shkollave shqipe dhe përhapja
në popull e mësimit dhe e këndimt shqip, ashtu si
më parë, mbeti atribut i Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare, në mënyrë të veçantë
i klubeve dhe i shoqërive atdhetare shqiptare.
Qysh në ditët e para të formimit klubet, në
përputhje me statutet e programet e tyre, u bënë
qendra të veprimtarisë kulturore të atdhetarëve
shqiptarë, të përpjekjeve për hapjen e shkollave
dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Me nismën
e tyre dhe me përkrahjen aktive të popullit brenda pak
muajve u hapën shkolla jo vetëm në qytete, por edhe
në fshatra. Nga shkollat e para fillore shqipe, të çelura
pas shpalljes së kushtetutës, ishte ajo e Elbasanit, që
u hap më 2 gusht 1908. Në gusht u hapën gjithashtu
shkolla të tjera shqipe, si ajo e Vlorës, e Kaninës,
e Tiranës dhe dy shkollat e Beratit. Gjatë muajve shtator-tetor
1908 u çel shkolla e parë shqipe në Gjirokastër
(shkolla “Liria”), rifilloi shkolla e vajzave e Korçës,
u hap po në këtë qytet një shkollë fillore
për djem, të dyja nën administrimin e misionit protestant,
si edhe shkollat shqipe në Filat e në Luros të Çamërisë.
Me përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë u hap një
shkollë shqipe në qytetin e Manastirit dhe një tjetër
në Nistrovë të Dibrës, ndërsa në Prizren
vijonte të funksiononte shkolla shqipe e ngritur më parë.
U bënë hapat e parë edhe për hapjen e shkollave
shqipe në fshatra. Në gusht të vitit 1908 u çel
shkolla e parë shqipe në Myzeqe, në katundin Libofshë
dhe po në këtë periudhë të parë pas
shpalljes së kushtetutës, me nismën e klubit të
Beratit dhe të atdhetarit Hasan Koprëncka, u ngritën
tri shkolla shqipe në katundet Koprënckë, në
Gostenckë dhe në Çorovodë. Në nëntor
filloi të funksionojë një shkollë shqipe në
Bellkamen.
Në disa nga qytetet e Shqipërisë, si në Elbasan,
në Berat, në Vlorë, në Tiranë etj., hapja
e shkollave shqipe u shoqërua me manifestime popullore, ku
morën pjesë mijëra njerëz, dhe me ceremoni,
ku u mbajtën fjalime me frymë atdhetare dhe u hodhën
parullat “Rroftë liria!”, “Rroftë gjuha
shqipe!”, “Rroftë Shqipëria!” etj.
Ngritja e lëvizjes kulturore në Shqipëri e shtyti
Vjenën, që nëpërmjet ambasadorit të saj
në Stamboll, Pallaviçini, t’i kërkonte Portës
së Lartë të fuste mësimin e gjuhës shqipe
në të gjitha shkollat shtetërore të viseve shqiptare.
Duke e parë lëvizjen për mësimin e gjuhës
shqipe si një aspiratë të përgjithshme të
kombit shqiptar, Vjena e paralajmëronte Stambollin që
të mos e kundërshtonte atë dhe të mos ua linte
shqiptarëve ta arrinin vetë. Austro-Hungaria synonte që
me këtë ndërhyrje “të siguronte epërsinë
në çështjen shqiptare, e cila po merrte një
rëndësi gjithnjë e më të madhe”.
Të themeluara me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve
shqiptarë, shkollat shqipe nuk u ngritën mbi dasitë
fetare dhe, ndryshe nga ato turke, greke, vllahe, sllave etj., bashkonin
fëmijët e të gjitha besimeve, myslimanë e të
krishterë. Ato dalloheshin gjithashtu për karakterin e
tyre kombëtar shqiptar e laik. Shkollat u kthyen jo vetëm
në qendra të arsimimit të shqiptarëve, por edhe
në vatra të zgjimit e të bashkimit të tyre kombëtar.
Megjithëse në kushtet kur mungonte një sistem shtetëror
i arsimit kombëtar, shkollat shqipe nuk kishin një program
unik, në shumicën e tyre, krahas lëndëve të
kulturës së përgjithshme (që jepen në të
gjitha shkollat fillore të çdo vendi, si bukurshkrimi,
kënga, vizatimi, aritmetika etj.), mësoheshin si të
veçanta gjuha dhe letërsia shqipe, historia e Shqipërisë,
gjeografia e Shqipërisë etj.
Ngritja e shkollave dhe mësimi i gjuhës shqipe u shndërruan
në një lëvizje të gjerë patriotike. Shkollat
i ndiqnin jo vetëm fëmijët, por edhe të rriturit,
për të cilët u krijuan posaçërisht kurse
të mbrëmjes, ku mësonin shkrim e këndim zanatçinjtë,
tregtarët, shegertët, nëpunësit dhe në
katunde bujqit. Vetëm klubi “Bashkimi” i Manastirit
ngriti në këtë qytet disa kurse nate. Në klubin
e Elbasanit ishte ngritur një shkollë nate, ku mësonin
shkrim e këndim çdo mbrëmje rreth 60-70 djem të
rinj, myslimanë e të krishterë. Kurse të tilla
qenë ngritur gjithashtu pranë klubeve të tjera ose
pranë shkollave, në Korçë, Gjirokastër,
Janinë, Filat, Vlorë, Tiranë, Durrës, Shkodër,
Prizren, Shkup, në disa fshatra të Skraparit etj. Klubet
shqiptare plotësonin në atë kohë, në një
farë mënyre, mungesën e shkollave shtetërore
shqipe.
Sipas të dhënave dokumentare arkivore dhe atyre të
shtypit shqiptar, në periudhën gusht-nëntor 1908
në trevat shqiptare qenë ngritur rreth 20 shkolla të
ditës e 15 kurse a shkolla të mbrëmjes, që dëshmonin
për një përparim të rëndësishëm
në lëmin e arsimit kombëtar, të panjohur më
parë në Shqipëri.
Mësimin e gjuhës shqipe dhe të lëndëve
të tjera në këto shkolla e jepnin mësuesit patriotë,
si Hysen Ceka, Babë Dudë Karbunara, Petro Nini Luarasi,
Andrea Konomi, Thoma Papapano, Nuçi Naçi, motrat Sevasti
e Parashqevi Qiriazi, Josif Bagëri, Musa Demi, Jani Minga,
Jovan Ndreko, Toli Xhaxhollari etj. Meqenëse nuk mjaftonin
mësuesit, dhënia e mësimit të gjuhës shqipe
u bë një çështje nderi e një detyrë
e lartë atdhetare për gjithë ata që mund ta
kryenin atë, për “djemtë myslimanë e të
krishterë me zemër të nxehtë”, sikurse
i quante në një nga letrat e tij të tetorit 1908
atdhetari Sotir Kolea.
Gjuha shqipe mësohej edhe në mënyrë individuale
ose në kurse të drejtuara nga mësues e të rinj
atdhetarë, në qytete e në fshatra të Shqipërisë,
që ndiqeshin kryesisht nga të rriturit, nga nëpunës
të ndryshëm, hoxhallarë e mësues të shkollave
turke etj.
Duke marrë parasysh vështirësitë e mëdha
për hapjen e shkollave shqipe nga klubet dhe nga vetë
populli, atdhetarët shqiptarë bënë përpjekje
që mësimi i gjuhës shqipe të përfshihej
në sistemin shtetëror shkollor, në shkollat shtetërore
turke dhe në ato të huaja, greke etj., që kishin
buxhet të rregullt. Ky do të ishte hapi i parë për
kthimin më pas, të paktën të shkollave fillore,
në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë
mësimi. Qysh në fillim të gushtit të vitit 1908,
në Tiranë, me përpjekjet e komisionit të kryesuar
nga Refik Toptani, u arrit të futej mësimi i gjuhës
shqipe në shkollat turke e në atë greke të këtij
qyteti. Klubi “Bashkimi” i Elbasanit dhe atdhetarët
e kryesuar nga Aqif pashë Elbasani mblodhën mjetet e nevojshme
financiare për të paguar mësuesit, që do të
jepnin mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe
caktuan nga një mësues të gjuhës shqipe për
katër shkollat fillore turke, për dy shkollat greke, si
dhe një mësuese për vajzat. Pranë klubit “Bashkimi”
të Elbasanit u ngrit një kurs mujor për përgatitjen
e mësuesve për gjuhën shqipe. Me gjithë kundërshtimin
e valiut të provincës së Manastirit nga varej Elbasani,
me këmbënguljen e atdhetarëve elbasanas gjuha shqipe
filloi të mësohej në shkollat turke të atij
qyteti qysh në vjeshtën e vitit 1908. Po në shtator
u fut gjuha shqipe si gjuhë mësimi në shkollën
e komunitetit ortodoks të Elbasanit, ndërsa gjuhës
greke iu la vendi i dytë.
Në Korçë, me nismën e klubit të këtij
qyteti, në fillim të nëntorit u fut gjuha shqipe
si lëndë mësimi në shkollën fillore turke.
Pas kërkesave energjike të mësuesve dhe të nxënësve
gjirokastritë, administrata osmane u detyrua të fuste
shqipen edhe në shkollat turke të Gjirokastrës. Mësimi
i shqipes u fut gjithashtu në shkollat shtetërore turke
të Vlorës dhe në shkollën turke për vajza
të Beratit. Në Vlorë që në vitin shkollor
1908-1909 gjuha shqipe filloi të mësohej edhe në
shkollën greke të këtij qyteti, që kishte si
drejtor mësuesin atdhetar Jani Minga. Futja e mësimit
të gjuhës shqipe në shkollat greke ose të komunitetit
ortodoks u arrit pas kapërcimit të pengesave që nxirrnin
qarqet politike të Greqisë dhe klerikët ortodoksë
shqiptarë, që u shërbenin atyre.
Me nismën e disa mësuesve e klerikëve atdhetarë
shkrimi e këndimi shqip mësohej edhe në shkollat
turke të disa fshatrave, si në Bilisht, në Kolonjë,
në Devoll, në Frashër etj.
Përpjekje për futjen e gjuhës shqipe në shkollat
shtetërore turke, madje edhe për shndërrimin e tyre
në shkolla shqipe bëri në shtator të vitit 1908
klubi i Shkupit dhe veçanërisht Nexhip Draga, që
ishte një nga drejtuesit e tij. Në disa shkolla fillore
të fshatrave të Kosovës, si në Pakashticë,
në Dumnicë, në Dumosh etj., mësuesit e klerikët
atdhetarë, si Mulla Zeka, Mulla Hamiti, Mulla Dema, Mulla Bajram
Dumnica etj., bënë përçapje për të
futur mësimin e gjuhës shqipe dhe për t’u mësuar
fëmijëve shkrimin e këndimin e shqipes.
E ndodhur përballë kërkesave këmbëngulëse
të popullsisë shqiptare për ngritjen e shkollave
shqipe, Ministria e Arsimit nxori në tetor të vitit 1908
urdhëresën sipas së cilës gjuha shqipe futej
si lëndë mësimi në shkollat shtetërore
turke, në ato fillore (mejtepet) dhe gjysmë të mesme
(ruzhdie). Edhe pse qeveria, nëpërmjet administratës
lokale, nxirrte pengesa të shumta për zbatimin e këtij
dekreti, publikimi i tij i dha një shtysë të re lëvizjes
për futjen e gjuhës shqipe si lëndë mësimi
në të gjitha shkollat shtetërore. Në fundin
e tetorit klubi shqiptar “Bashkimi” i Janinës vendosi
të fuste gjuhën shqipe në të gjitha shkollat
turke, si dhe të themelohej në Janinë një shkollë
shqipe për përgatitjen e mësuesve të gjuhës
shqipe për gjithë vilajetin.
Edhe nxënësit e shkollave të Prishtinës dhe
ata të gjimnazit të Manastirit, duke përfituar nga
dekreti i qeverisë turke, kërkuan nëpërmjet
peticioneve dërguar Stambollit, që gjuha shqipe të
mësohej edhe në shkollat e mesme. Qeveria turke u detyrua
t’i pranonte këto kërkesa dhe urdhëroi që
gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme
(idadie) të këtyre qyteteve. Në vjeshtën e vitit
1908 mësimi i gjuhës shqipe u fut në gjimnazin shtetëror
turk të Manastirit.
Në kohën kur qeveria turke nuk bënte asnjë shpenzim
për shkollat shqipe dhe i nxirrte pengesa të shumta përhapjes
së tyre, ato mbaheshin vetëm me përkrahjen e ndihmën
materiale që jepte populli dhe klubet shqiptare; në shumë
qytete, si në Elbasan, në Tiranë etj., me nismën
e klubeve dhe të atdhetarëve, që në gusht të
vitit 1908 u krijuan për këtë qëllim fonde kombëtare.
Në qytetin e Beratit për mbajtjen e dy shkollave u caktua
me kërkesën e atdhetarëve një taksë prej
10 paresh për çdo lëkurë që shitej dhe
u vendos të vihej monopoli mbi shitjen e vajgurit. E njëjta
gjë ndodhi edhe në qytetet e tjera.
Ngritja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit të
gjuhës shqipe solli shtimin e nevojave për abetare e libra
shqip, të cilët dërgoheshin në Shqipëri
nga kolonitë atdhetare të mërgimit, nga ajo e Bukureshtit
dhe e Sofjes. Kërkesa të shumta për libra shqip u
vinin çdo ditë nga të gjitha anët e Shqipërisë
klubit “Bashkimi” të Manastirit, klubit të
Korçës dhe klubeve të tjera, sidomos shoqërisë
“Bashkimi” të Bukureshtit dhe shtypshkronjës
“Mbrothësia” të Kristo Luarasit në Sofje.
Në një nga letrat e tij të gushtit 1908, klubi i
Manastirit i shkruante shoqërisë “Bashkimi”
të Bukureshtit se “tërë Shqipëria kërkonte
libra”. Qindra abetare e libra shqip i kërkoheshin klubit
të Elbasanit nga popullsia e këtij qyteti, si edhe nga
Peqini, Gramshi e Lushnja, ndërsa nga Vlora në fund të
gushtit 1908 u kërkuan 1 000 abetare të Sami Frashërit
dhe 800 libra këndimi, të cilat u shpërndanë
edhe në rrethin e Beratit. Kërkesa të shumta për
libra shqip i vinin klubit të Korçës nga ky qytet
dhe më shumë nga Kolonja, Starova, Opari e nga fshatra
të tjera.
Më të kërkuar ishin librat e Sami Frashërit,
si “Abetarja”, “Shkronjëtorja”, “Dheshkronja”;
librat e Naim Frashërit, si “E këndimit e çunave
këndonjëtoreja”, “Mësimet”, “Dituritë“,
“Gjithësia”, “Vjersha për mësonjëtoret
e para”, si edhe veprat e tjera, si “Shqipëria
ç’ka qënë, ç’është
e ç’do të bëhetë?” (e Sami Frashërit);
“Bagëti e Bujqësija”, “Lulet e verës”
dhe “Skënderbeu” (të Naim Frashërit);
“Mirëvetia” e “Numeratorja” (të
Jani Vretos); “Abetarja” (e Gasper Benusit); “Fizika”
(e Gjergj Qiriazit) etj.
Qysh në ditët e para pas shpalljes së kushtetutës,
në fund të korrikut dhe në fillim të gushtit
1908, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit dërgoi
në Shqipëri (klubit të Manastirit) 20 000 copë
abetare e libra të tjerë shqip. Në Korçë
brenda disa javësh u shitën 15 000 abetare shqipe. Kristo
Luarasi, në një nga letrat e tij të 4 gushtit, shkruante
se përveç 400 librave që kishte bërë
gati për t’i dërguar në Shqipëri, do të
“çonte në Tiranë edhe 1 000 abetare gegërisht
dhe 800 libra të tjerë, që i kishte gati në
Sofje”.
Zhvillimi i lëvizjes politike-kulturore kombëtare ndeshi
jo vetëm në pengesat e autoriteteve xhonturke, por edhe
në kundërshtimin e atyre klerikëve konservatorë,
myslimanë e ortodoksë, që u shërbenin fuqive
të huaja. Në Tiranë, në Durrës, në
Shkodër, në Ohër, në Strugë, në Dibër
dhe në vende të tjera klerikët turkomanë u përpoqën
të ndalonin shkrimin dhe mësimin e gjuhës shqipe,
duke e shpallur atë në kundërshtim me fenë myslimane
e me kuranin. Në disa nga këto qendra administrata lokale
turke kërcënonte me internim atdhetarët që përhapnin
shkrimin e shqipes, ndërsa në Shkodër nxiti klerikët
fanatikë myslimanë t’i dërgonin telegrame të
stisura Ministrisë së Brendshme, në të cilat
thuhej se nuk njihnin gjuhë tjetër zyrtare veç
turqishtes. Edhe shovinistët grekë e klerikët ortodoksë
grekomanë u orvatën të pengonin hapjen e shkollave
të para shqipe në Shqipërinë e Jugut. Këta
vijuan të përdornin për këtë qëllim
të gjitha mjetet e mundshme që nga kërcënimet,
mallkimet e shkishërimet e atdhetarëve që dërgonin
fëmijët në shkollat shqipe dhe deri te bandat e andartëve.
Megjithatë, falë entuziazmit të popullit dhe punës
këmbëngulëse të klubeve këto vështirësi
u kapërcyhen dhe u krijuan kushtet për thirrjen e Kongresit
Kombëtar të Manastirit.
Kongresi i Manastirit për njësimin e alfabetit
të gjuhës shqipe (14-22 nëntor 1908)
Përhapja e shkollave dhe e mësimit të gjuhës
shqipe, si edhe zhvillimi i kulturës kombëtare në
përgjithësi, shtruan në rend të ditës nevojën
e caktimit të një alfabeti të vetëm. Rilindësit
me të drejtë e shihnin mungesën e një alfabeti
të njëjtë të gjuhës shqipe jo vetëm
si një problem gjuhësor e kulturor, por edhe si një
çështje politike, një shenjë dasie, që
pengonte bashkimin e shqiptarëve. Zgjidhja e saj do të
ndihmonte si në lëvrimin e mëtejshëm të
gjuhës e të letërsisë shqipe, ashtu edhe në
konsolidimin e unitetit kombëtar dhe të bashkimit politik
të popullit shqiptar.
Vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës
shqipe u përgatit gjatë një epoke të tërë
të Rilindjes, falë veprimtarisë krijuese në
lëmin e gjuhësisë dhe të letërsisë
të brezave të tërë të iluministëve
shqiptarë, gjuhëtarë, shkrimtarë, poetë,
publicistë etj. Një ndihmesë të vyer dhanë
organet e shtypit, sidomos ato të viteve të fundit të
shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX, ku spikati në
mënyrë të veçantë revista “Albania”
(Bruksel-Londër, 1897-1909) e Faik Konicës. Miratimi i
alfabetit (alfabetares) së Stambollit, në vitin 1879,
ndonëse shënoi një hap të rëndësishëm
përpara në rrugën e vendosjes së një alfabeti
të njëjtë të gjuhës shqipe, nuk arriti
ta zgjidhte përfundimisht këtë çështje.
Alfabeti i Stambollit u përhap vetëm në Shqipërinë
e Jugut e të Mesme, ndërsa në Shqipërinë
e Veriut, posaçërisht në Shkodër përdoreshin
tri alfabete të tjera për shkrimin e shqipes, ai i shoqërisë
“Bashkimi” (1899), i “Agimit” (i jezuitëve)
dhe alfabeti i shkrimtarëve të vjetër të Veriut,
që përdorej më shumë nga klerikët katolikë.
Organet e shtypit shqiptar, ndonëse botoheshin të gjitha
me alfabetin latin, kishin ndryshime ndërmjet tyre.
Në rrethana të tilla, vendosja e një alfabeti të
njëjtë të gjuhës shqipe do të arrihej jo
vetëm në luftë me sunduesit e huaj osmanë, që
përpiqeshin ta pengonin atë si një arritje që
do të çonte në afirmimin e mëtejshëm
të kombit shqiptar, por edhe duke kapërcyer frymën
dhe interesat lokalë të shoqërive e të grupeve
kulturore shqiptare, që ushqeheshin edhe nga dasitë krahinore
të trashëguara nga e kaluara.
Ndonëse në thelb ishte një çështje kulture,
njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe paraqitej njëherazi
një nga problemet më të rëndësishme politike
të kohës, zgjidhja e të cilit do të varej nga
zhvillimi i lëvizjes kombëtare në përgjithësi.
Në të vërtetë, thirrja e kongresit për
njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe u bë e
mundur vetëm në rrethanat e reja, që u krijuan për
lëvizjen kulturore-kombëtare pas shpalljes së kushtetutës
në vitin 1908.
Nismën për thirrjen e kongresit për njësimin
e alfabetit të gjuhës shqipe e mori klubi “Bashkimi”
i Manastirit, që luante rolin kryesor ndërmjet klubeve
shqiptare. Drejtuesit e këtij klubi, menjëherë pas
themelimit të tij, e shpallën zgjidhjen e kësaj çështjeje
si detyrën më të ngutshme të lëvizjes kombëtare.
Gjatë muajve gusht-shtator, pasi kishte marrë edhe pëlqimin
e klubeve e të shoqërive të tjera atdhetare, klubi
i Manastirit ndërmori masat konkrete për thirrjen e kongresit
kombëtar për çështjen e alfabetit. Në
“Zëdhënien” që u shpërnda me këtë
rast, ftoheshin të merrnin pjesë në kongres “gjithë
shqiptarët, brenda dhe jashtë Shqipërisë”,
si edhe “çdo filolog” shqiptar. Nisma e tij u
prit mirë nga atdhetarët shqiptarë dhe nga klubet
e shoqëritë patriotike brenda e jashtë vendit, që
u treguan të gatshme të dërgonin përfaqësuesit
e tyre në këtë kongres.
Kongresi u hap në Manastir më 14 nëntor 1908 dhe
i vijoi punimet deri më 22 nëntor. Në Kongres morën
pjesë 32 delegatë me të drejtë vote, që
përfaqësonin 26 qytete e shoqëri të ndryshme
shqiptare brenda dhe jashtë atdheut, si dhe 18 delegatë
të tjerë si pjesëmarrës pa të drejtë
vote. Kongresi i Manastirit u shndërrua kështu në
një kuvend të vërtetë mbarëshqiptar, në
të cilin morën pjesë gjithsej 50 delegatë nga
të gjitha anët e Shqipërisë, nga qytetet e vilajeteve
të Manastirit, të Kosovës, të Janinës e
të Shkodrës, si edhe nga shoqëritë shqiptare
të Bukureshtit, të Sofjes, të ShBA-së, të
Egjiptit, të Italisë etj.
Kongresi i Manastirit për çështjet që diskutoi
e zgjidhi dhe si një nga tubimet më të gjera e më
përfaqësuese nga përbërja e tij, vlerësohet
me të drejtë si kuvendi më i rëndësishëm
kombëtar në historinë politike e kulturore të
shqiptarëve në fillim të shek. XX. Delegatë
të tij ishin shkrimtarët dhe publicistët më
të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë
e klerikë, si Gjergj Fishta, Nikollë Kaçori, Ndre
Mjeda, Gjergj Qiriazi, Mithat Frashëri, Hilë Mosi, Mati
Logoreci, Thoma Avrami, Sotir Peci, Shahin Kolonja, Luigj Gurakuqi,
Adam Shkaba; veprimtarë të lëvizjes kombëtare
dhe të klubeve shqiptare, si Bajram e Çerçis
Topulli, Mihal Gramenoja, Fehim Zavalani, Dhimitër Mole, Nyzhet
Vrioni, Rrok Berisha, Leonidha Naço, Dhimitraq Buda, Akil
Eftimi, Shefqet Frashëri, Refik Toptani, Gligor Cilka, Emin
bej Shkupi, Hafiz Ibrahim efendiu (nga Shkupi), Ramiz Daci, Xhemal
Beu (nga Ohri), Fahri Frashëri (nga Resna) etj. Kryetar i Kongresit
u zgjodh Mithat Frashëri, ndërsa nënkryetarë
Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi. Megjithatë, për një
varg arsyesh të diktuara nga rrethanat e kohës, pati edhe
intelektualë të shquar (si Faik Konica etj.) që nuk
arritën të merrnin pjesë në punimet e këtij
Kongresi.
Gjatë dy ditëve të para të Kongresit u zhvilluan
mbledhje të gjera e të hapura, ku morën pjesë,
përveç delegatëve, edhe intelektualë e nxënës
të shkollave të Manastirit, si edhe banorë të
tjerë të këtij qyteti, rreth 400 veta. Këto
mbledhje u shndërruan në manifestime kombëtare, në
të cilat u mbajtën fjalime patriotike për nevojën
e bashkimit të të gjithë shqiptarëve, gegë
e toskë, myslimanë e të krishterë, si dhe për
përparimin e kombit e të kulturës së tij.
Vendin kryesor në punimet e Kongresit, duke përfshirë
edhe mbledhjet e hapura, e zuri çështja e caktimit të
një alfabeti të përbashkët për të
gjithë shqiptarët. Gjatë diskutimeve që u bënë
në ditët e para, të gjithë shfaqën mendimin
se alfabeti që do të vendosej duhej të kishte si
bazë atë latin. Por pikëpamjet e delegatëve
më tej u ndanë, prandaj në ditën e tretë
të punimeve Kongresi zgjodhi një komision prej 11 vetash,
të kryesuar nga at Gjergj Fishta, ku bënin pjesë
njohësit më të mirë të gjuhës shqipe,
përkrahës të alfabeteve të Stambollit, të
“Bashkimit”, të “Agimit”, si dhe intelektualë
të tjerë të shquar. Komisionit iu dhanë fuqi
të plota për të vendosur për këtë
çështje.
Pas shumë diskutimesh Komisioni vendosi që të mos
merrej në vështrim asnjëri nga tri alfabetet e përmendura
më sipër, por të krijohej një alfabet i ri mbi
bazën e atij latin, duke u dhënë shkronjave latine
vlera fonetike në përputhje me nevojat e gjuhës shqipe.
Por Komisioni ndeshi në vështirësi për caktimin
e shkronjave dyshe, që nevojiteshin për ata tinguj të
shqipes, që i mungonin latinishtes (për dh, gj, nj, th
etj.). Në këto rrethana, pas tri ditë diskutimesh
(17-19 nëntor), anëtarët e Komisionit, sikurse thuhej
në vendimin e Kongresit, “të shtyrë edhe nga
disa shkaqe të përjashtme”, nuk arritën të
caktonin një alfabet të vetëm për gjuhën
shqipe, prandaj vendosën “të kthehen prapa”,
duke pranuar alfabetin e Stambollit “e me të bashkë
edhe një abece thjesht latine, që të përdoreshin
e të mësoheshin bashkarisht në mes të shqiptarëve”.
Të dy alfabetet do të përdoreshin detyrimisht në
shkolla.
Ky vendim, që vetë Kongresi e quajti kthim prapa, u argumentua
nga Komisioni me “disa shkaqe të përjashtme”
dhe pikërisht me nevojën për të shtypur me alfabetin
thjesht latin libra jashtë Shqipërisë dhe për
korrespondencat me jashtë. Në të vërtetë,
me shkaqe të jashtme nuk kuptoheshin vetëm ato thjesht
teknike, por edhe trysnia e ushtruar mbi Komisionin nga qarqet e
shoqëritë e ndryshme shqiptare, që ishin për
alfabetin e Stambollit (në Shqipërinë e Jugut) dhe
atë të “Bashkimit” në Gegëri e sidomos
në Shkodër. Vendimi për të përdorur bashkërisht
dy alfabete u mor për të mos shkaktuar përçarje
në radhët e delegatëve dhe të shqiptarëve
në përgjithësi. Në të njëjtën
kohë ai u quajt si një zgjidhje e përkohshme për
të kaluar në të ardhmen në përdorimin e
një alfabeti të vetëm.
Ndonëse nuk caktoi një alfabet të vetëm, vendimi
i Kongresit të Manastirit ishte një hap i rëndësishëm
përpara në rrugën e zgjidhjes përfundimtare
të çështjes së alfabetit të shqipes dhe
ushtroi një ndikim të fuqishëm në bashkimin
politik dhe përparimin e mëtejshëm kulturor të
kombit shqiptar. Me këtë vendim iu dha fund kaosit që
mbretëronte deri atëherë në çështjen
e shkrimit të shqipes. Në vend të alfabeteve të
shumta që ishin përhapur në Shqipëri e në
kolonitë e mërgimit, tani do të përdoreshin
vetëm dy, edhe këta bashkërisht. Përveç
kësaj, duke vendosur për dy alfabete, që mbështeteshin
në atë latin, Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njëherë
vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur
individualitetin e tyre kombëtar, kundër orvatjeve të
xhonturqve për t’u imponuar alfabetin arab dhe për
t’i identifikuar ata me turqit.
Atë që nuk e çoi dot deri në fund Kongresi
i Manastirit, e zgjidhi përfundimisht vetë jeta e popullit
shqiptar. Alfabeti thjesht latin, duke qenë i papërzier
e më homogjen nga karakteri i shkronjave, më i lehtë
e më praktik për shtyp, u përhap gjithnjë e
më shumë dhe nga fundi i Luftës së Parë
Botërore u bë tashmë alfabeti i përbashkët
e i vetëm për gjithë shqiptarët, alfabeti i
sotëm i gjuhës shqipe.
Megjithëse çështja e njësimit të alfabetit
zuri vendin kryesor në punimet e Kongresit të Manastirit,
vetë Kongresi nuk ishte një mbledhje thjesht gjuhësore,
por edhe një manifestim politik. Krahas tubimeve të hapura,
u organizuan edhe mbledhje të fshehta kushtuar çështjeve
politike të ditës. Objekti kryesor i diskutimeve në
këto mbledhje ishin marrëdhëniet e shqiptarëve
me turqit, lufta për të drejtat kombëtare të
popullit shqiptar, për zhvillimin kulturor dhe ekonomik të
vendit, si edhe marrëdhëniet me shtetet evropiane. Përfundimet
e këtyre diskutimeve dhe vendimet që u morën në
këto mbledhje, u përfshinë në programin kombëtar
prej 18 pikash që iu dha deputetit të Korçës,
Shahin Kolonjës, për ta paraqitur në parlament në
emër të shqiptarëve. Ky program ështe një
nga dokumentet më të rëndësishme të Kongresit
të Manastirit, në të cilin u pasqyruan aspiratat
e shqiptarëve për autonominë territoriale-administrative
të Shqipërisë.
Vendin kryesor në program e zinin kërkesat politike për
“njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare dhe
të gjuhës shqipe”. Në lidhje të ngushtë
me këtë kërkohej emërimi i nëpunësve
shqiptarë në të katër vilajetet, zgjedhja e
të gjitha organeve lokale, zgjerimi i kompetencave të
tyre dhe kryerja e shërbimit ushtarak nga dy deri në dy
vjet e gjysmë në Shqipëri, nën drejtimin e oficerëve
shqiptarë të dalë nga shkollat ushtarake që
do të ngriheshin në vend.
Pjesë përbërëse e kërkesës për
njohjen e kombësisë shqiptare dhe e të drejtave të
saj, ishte edhe themelimi i shkollës së pavarur shqipe,
që do të arrihej duke i kthyer të gjitha shkollat
shtetërore turke në Shqipëri, ato fillore, qytetëse
e të mesme, në shkolla kombëtare dhe duke vendosur
gjuhën amtare shqipe “si gjuhë mësimi në
të gjitha këto shkolla shtetërore”, ndërsa
turqishtja do të mësohej si lëndë e veçantë,
duke filluar nga viti katërt i shkollës fillore. Të
lidhura ngushtë me këtë ishin edhe masat që
parashikohej të merreshin për kthimin e shkollave në
gjuhën greke, që funksiononin për shqiptarët
e krishterë, në shkolla kombëtare, me gjuhën
shqipe si gjuhë mësimi, duke i hequr ato nga administrimi
i klerit dhe duke i shpallur shkolla shtetërore. Këto
shkolla do të mbaheshin me të ardhurat nga pasuritë
e kishave, të cilat duhej të administroheshin nga shteti
dhe me të ardhurat e buxhetit të shtetit osman. Për
t’u prerë rrugën ndërhyrjeve të Austrisë,
të Italisë e të Greqisë në Shqipëri,
kërkohej që klerikët katolikë e ortodoksë
të paguheshin nga shteti turk. Me këto masa do të
kufizohej ndikimi i propagandave të huaja shkollore e kishtare
në Shqipëri, sidomos i asaj greke.
Një nga kërkesat më të rëndësishme
në fushën e arsimit ishte ajo për themelimin e një
universiteti shqiptar, që kishte qenë aspiratë e
hershme e rilindësve. Për përgatitjen e profesorëve
për këtë universitet do të dërgoheshin
çdo vit, me bursa të shtetit, të rinj që do
të mësonin në shkollat e larta të Evropës
dhe të ShBA-së. Po kështu kërkohej të themelohej
një muze arkeologjik kombëtar në një nga qytetet
e Shqipërisë.
Programi përmbante gjithashtu një varg masash, që
kishin për qëllim zhvillimin ekonomik të vendit,
për të cilin ishte interesuar borgjezia shqiptare. Të
tilla ishin masat për hapjen dhe shfrytëzimin e minierave,
për ndërtimin e hekurudhave nga sipërmarrës
shqiptarë, për ngritjen e ekonomive të mëdha
bujqësore në Myzeqe etj. Në pjesën ekonomike
përfshihej edhe kërkesa për kufizimin e depërtimit
të kapitalit të huaj në ekonominë shqiptare,
që kishte për qëllim të ndalonte ekspansionin
ekonomik të shteteve të huaja dhe në mënyrë
të veçantë t’u jepte mundësi borgjezisë
shqiptare e kapitalit vendas të shtinte në dorë tregun
dhe ekonominë e Shqipërisë.
Programi politik, i miratuar në Kongresin e Manastirit, megjithëse
nuk përmbante kërkesa të domosdoshme për organizimin
e një shteti autonom, si veçimi i territoreve shqiptare
dhe forma e qeverisjes së tyre, ai pati rëndësi të
veçantë, sepse i përmbysi shpresat e tyrqve të
rinj dhe të bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë
për ta kufizuar Kongresin vetëm me çështjet
e alfabetit, për ta mbajtur larg problemeve politike e luftës
kundër regjimit xhonturk. Miratimi i tij dëshmonte gjithashtu
se Lëvizja Kombëtare Shqiptare edhe pas shpalljes së
kushtetutës kishte ruajtur karakterin e saj politik e të
pavarur dhe kishte si objektiv themelor realizimin e autonomisë
së Shqipërisë.
Kongresi i Manastirit shënoi gjithashtu një hap të
rëndësishëm në ngritjen e shkallës së
organizimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Vetë
thirrja e tij si një forum mbarëkombëtar, vendimet
që mori për çështje të tilla që
i takonin gjithë kombit dhe, në mënyrë të
veçantë, njohja faktike e klubit të Manastirit
si klub qendror, me të cilin do të mbanin lidhje gjithë
klubet e tjera, dëshmojnë për vendosjen e një
bashkërendimi të veprimtarisë organizative e politike-kulturore
të klubeve dhe të shoqërive shqiptare, nën drejtimin
e klubit “Bashkimi” të Manastirit. Jo rastësisht
konsujt e huaj e trajtonin këtë masë si një
përpjekje që do të krijonte njëlloj federate
të klubeve shqiptare.
Vendimi për t’i dhënë klubit “Bashkimi”
të Manastirit, që qëndronte në krye të
luftës për të drejtat kombëtare të shqiptarëve,
atributet e një klubi qendror, u arrit pas kundërshtimit
të përpjekjeve të krahut të moderuar të
lëvizjes kombëtare për t’u imponuar klubeve
e shoqërive shqiptare udhëheqjen politike dhe organizative
të klubit të Stambollit, drejtuesit e të cilit, përgjithësisht,
njiheshin si përkrahës të xhonturqve.
Kongresi i Manastirit dhe vendimet e tij përbëjnë
një nga ngjarjet më të rëndësishme në
historinë e re të popullit shqiptar. Për herë
të parë pas kuvendeve, që u mbajtën në
periudhën e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) dhe të
Lidhjes së Pejës (1899-1900), u mblodhën në
këtë Kongres përfaqësues nga të gjitha
krahinat e Shqipërisë dhe u morën vendime të
rëndësishme për çështjen e alfabetit
e për ato politike, që ndihmuan për ngritjen në
një shkallë më të lartë të kulturës
e të arsimit shqiptar, si edhe për bashkimin e tij të
mëtejshëm në luftën për çlirimin
kombëtar.
Shqipëria gjatë zgjedhjeve parlamentare të
vitit 1908 dhe Kundërrevolucionit të prillit të vitit
1909
Zgjedhjet për në parlamentin turk u bënë sipas
ligjit elektoral të shpallur nga xhonturqit më 15 shtator
1908, i cili nuk njihte kombësitë joturke dhe i shpallte
të gjithë banorët e Perandorisë “osmanllinj”.
Ai vinte si kusht për të qenë deputet pranimin e
përkatësisë në “kombësinë”
osmane, njohjen e gjuhës turke, si dhe caktonte për këtë
një cenz të lartë pasurie, duke përjashtuar
kështu nga zgjedhjet shtresa të gjera të popullsisë
fshatare e qytetare. Por xhonturqit e shkelën edhe këtë
ligj, i kufizuan më shumë të drejtat e kombësive
joturke në zgjedhje.
Fushata elektorale e muajve tetor-nëntor u zhvillua në
Shqipëri në një gjendje të nderë dhe u
shoqërua me konflikte ndërmjet atdhetarëve shqiptarë
e xhonturqve. Në zona të tëra popullsia shqiptare,
duke kujtuar se regjistrimi i popullsisë që xhonturqit
ndërmorën për zgjedhjet bëhej për shtimin
e taksave, e bojkotuan atë. Për shkak të veprimeve
arbitrare të xhonturqve, në vilajetet e Kosovës dhe
të Shkodrës pati protesta, konflikte e përleshje
me autoritetet lokale. Si pasojë, krahina të tëra
të shqipërisë nuk morën pjesë në zgjedhje.
Popullsia katolike e Shkodrës, për shkak të shkeljes
së ligjit elektoral, i bojkotoi zgjedhjet; po kështu veproi
edhe popullsia e Mitrovicës, në vilajetin e Kosovës.
Pothuajse gjithë popullsia e sanxhakut të Prevezës,
shumica e asaj të sanxhakëve të Gjirokastrës
e të Janinës etj., që përbëheshin nga çifçinjtë,
u përjashtuan nga e drejta elektorale. Përveç kësaj,
xhonturqit përdorën të gjitha mjetet për t’i
detyruar zgjedhësit të votonin për deputetët
turq e proturq, që ishin kandidatë të Komitetit “Bashkim
e Përparim”.
Në Vlorë e në Berat xhonturqit organizuan një
fushatë të ashpër kundër kandidaturës së
Ismail Qemalit. Megjithatë, në saje të veprimtarisë
së klubeve dhe të atdhetarëve, popullsia e sanxhakut
të Beratit e zgjodhi atë deputet. Në Elbasan klubet
dhe atdhetarët e tjerë vunë përballë kandidaturës
së Abdullah Mahir efendiut, që përkrahej nga xhonturqit,
atë të atdhetarit doktor Ibrahim Temo. Megjithëse
gëzonte mbështetjen e atdhetarëve elbasanas e sidomos
të të rinjve me ndjenja kombëtare, për shkak
të propagandës së xhonturqve dhe ithtarëve të
tyre, doktor Ibrahim Temoja nuk arriti të zgjidhej si deputet
i këtij sanxhaku. Në Dibër forcat atdhetare të
vendit hynë në konflikt me xhonturqit, që kërkonin
t’u impononin si kandidatë për deputetë përkrahësit
e tyre, elementët proturq, duke përdorur për këtë
qëllim edhe ushtrinë kundër zgjedhësve vendas.
Përkundër pengesave të xhonturqve, që në
Gjilan u shoqëruan me përdorimin e forcave ushtarake kundër
shqiptarëve, Hasan Prishtina u zgjodh deputet i sanxhakut të
Prishtinës.
Fushata e zgjedhjeve përkoi me aneksimin nga Austro-Hungaria
të Bosnjës dhe të Hercegovinës, në tetor
të vitit 1908 (që ishin pushtuar prej saj me vendimet
e Kongresit të Berlinit, më 1878). Thirrjet e xhonturqve
për bojkotimin e mallrave austriake gjetën në një
farë mase përkrahje edhe midis shqiptarëve, që
ishin të shqetësuar për mundësinë e vazhdimit
të ekspansionit austriak drejt tokave të tyre, në
vilajetin e Kosovës. Megjithatë, xhonturqit nuk arritën
atëherë të formonin me shqiptarët një front
të përbashkët kundëraustriak.
Zgjedhjet u zvarritën shumë dhe si rrjedhim parlamenti
u hap vetëm më 17 dhjetor 1908. Nga krahinat shqiptare
në të u zgjodhën 26 deputetë, nga të cilët
vetëm një pjesë e tyre, si Ismail Qemali, Nexhip
Draga, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja, Bedri Pejani etj., përfaqësonin
forcat atdhetare shqiptare, që vepruan në parlament si
kundërshtarë të politikës së xhonturqve
ndaj shqiptarëve.
Ismail Qemali, udhëheqës i grupit të deputetëve
shqiptarë në parlament, u vu njëkohësisht në
krye të opozitës liberale, e cila në dhjetor të
vitit 1908 u shndërrua në një parti më vete
me emrin “Ahrar” (“Liberalët”). Megjithëse
partia “Ahrar” përfaqësonte interesat e qarqeve
konservatore të Turqisë dhe luftonte kundër regjimit
xhonturk nga pozitat e tyre, në programin e saj përfshihej
edhe kërkesa për decentralizimin e administrimit të
Perandorisë Osmane dhe për vetëqeverisjen e provincave
kombëtare. Ishte pikërisht kjo kërkesë dhe synimi
për ta shfrytëzuar atë në të mirë
të shqiptarëve, ajo që e shtyu Ismail Qemalin të
bashkohej me këtë organizatë e të tërhiqte
në të edhe deputetët shqiptarë e të kombësive
të tjera. Në të njëjtën kohë, Ismail
Qemali u përpoq ta shndërronte atë në një
parti me një program të vërtetë liberal, e cila,
krahas të tjerave, duhej t’u siguronte kombeve lirinë
e veprimit për çështjet që u takonin interesave
të tyre nacionalë, domethënë një autonomi
të gjerë.
Në sesionin e dhjetorit parlamenti diskutoi gjendjen politike
në Perandorinë Osmane, çështjen e çetave
shqiptare e maqedone dhe të shkollave kombëtare të
popujve joturq. Meqë shumica e deputetëve i përkiste
Komitetit “Bashkim e Përparim”, parlamenti u bë
përçues i politikës nacionaliste xhonturke, nuk
pranoi të plotësonte kërkesat e lëvizjeve kombëtare
në Shqipëri e në Maqedoni, duke përfshirë
edhe atë të hapjes së shkollave kombëtare në
gjuhën shqipe.
Vazhdimi nga xhonturqit i politikës së asimilimit të
shqiptarëve, duke u mohuar kombësinë dhe të
drejtën e mësimit të gjuhës amtare, si edhe
arbitrariteti i administratës osmane, u bënë shkak
për acarimin e gjendjes politike në Shqipëri dhe
të marrëdhënieve të shqiptarëve me Komitetin
“Bashkim e Përparim”. Në Manastir, ku ndodhej
qendra drejtuese e klubeve, xhonturqit përgatitën atentate
kundër udhëheqësve të lëvizjes shqiptare.
Një atentat i tillë u bë edhe në Korçë
kundër Dervish Himës, që kundërshtonte me vendosmëri
politikën shoviniste të turqve të rinj.
Xhonturqit u orvatën të veçonin dhe të zhduknin
një nga udhëheqësit më me ndikim në të
lëvizjes shqiptare, Isa Boletinin. Ndonëse kishte qenë
një nga drejtuesit e Kuvendit të Ferizajt, të korrikut
të vitit 1908, Isa Boletini, pas shpalljes së kushtetutës,
shfaqi mosbesim ndaj regjimit xhonturk, nuk pranoi propozimet e
Komitetit “Bashkim e Përparim” për t’u
futur në organizatat e xhonturqve dhe për t’iu nënshtruar
atyre. Kjo ishte arsyeja e konfliktit të tij me kajmekamin
e Mitrovicës, që lindi menjëherë pas revolucionit
dhe që e detyroi Isa Boletinin të tërhiqej në
gusht të vitit 1908 në Boletin. Megjithatë, Isa Boletini
nuk ndërmori atëherë ndonjë veprim konkret politik
a të armatosur kundër qeverisë, ndërsa xhonturqit,
për të përligjur veprimet ushtarake për zhdukjen
e tij, e shpallën “kundërshtar” të kushtetutës
dhe përkrahës të regjimit të vjetër absolutist.
Duke përfituar nga rritja e pakënaqësisë së
shqiptarëve ndaj qeverisë, ata, më 22 nëntor
1908, me qëllim që ta kapnin ose ta zhduknin Isain, dërguan
kundër tij në Boletin 1 500 ushtarë, të pajisur
me artileri. Pas përleshjes që zgjati gjithë ditën,
në të cilën u vranë rreth 30 ushtarë turq
dhe 3 shqiptarë, Isa Boletini u tërhoq natën në
fshatrat përreth për t’u vendosur më pas në
katundin Isniq të Pejës.
Në jug të Shqipërisë Komiteti “Bashkim
e Përparim” dhe degët e tij u përpoqën
të shfrytëzonin gjendjen e acaruar që ishte krijuar
në marrëdhëniet greko-turke lidhur me çështjen
e Kretës për t’i tërhequr shqiptarët në
anën e tyre, për t’i mobilizuar kundër grekëve
dhe për ta çorientuar lëvizjen e tyre kombëtare
në këto krahina. Për këtë qëllim në
shkurt të vitit 1909 xhonturqit organizuan në Tepelenë
një mbledhje të përfaqësuesve të parisë
myslimane të vilajetit të Janinës. Këtu morën
pjesë edhe delegatë të klubeve kombëtare, të
cilët e shfrytëzuan këtë tubim për të
kërkuar ngritjen e shkollave shtetërore shqipe, caktimin
e nëpunësve shqiptarë, zbatimin e masave për
zhvillimin ekonomik të vendit dhe armatosjen e popullsisë
shqiptare. Xhonturqit i hodhën poshtë këto kërkesa.
Në fillim të vitit 1909, si pasojë e të korrurave
të këqija të dy vjetëve të fundit dhe e
bojkotimit të mallrave austriake për shkak të aneksimit
të Bosnjës dhe të Hercegovinës nga Austria,
gjendja ekonomike në Shqipëri u keqësua shumë.
Rajone të tëra të vilajeteve shqiptare kërcënoheshin
nga uria; fshatarët po detyroheshin të shisnin bagëtinë
e tokën dhe të vërshonin në qytete, ku gjendja
nuk ishte më mirë. Zejtaria e tregtia po kalonin gjithashtu
një krizë të rëndë, që e keqësoi
gjendjen e prodhuesve e të tregtarëve të vegjël.
Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe më shumë
kur qeveria turke, në vend që t’ua lehtësonte
fshatarëve barrën e taksave, siç u kishte premtuar
gjatë revolucionit, filloi të mblidhte të gjitha
llojet e taksave për vitin 1909 dhe ato të prapambetura
të dy viteve të fundit. Edhe ligji i ri i shërbimit
ushtarak i shpallur në gusht të vitit 1908, sipas të
cilit thirreshin në ushtri të gjithë shqiptarët,
pa dallim feje, cenoi venomet e krahinave malore të Shqipërisë
dhe shkaktoi kundërshtimin e popullsisë së tyre.
Të gjitha këto bënë që në shkurt të
vitit 1909 malësorët e rretheve të Pejës, të
Gjakovës e të Dibrës të ngrinin krye kundër
administratës osmane dhe kundër Komitetit “Bashkim
e Përparim”.
Në mars kryengritja u shtri sidomos në sanxhakun e Pejës
dhe në Malësinë e Dibrës, por trazira pati edhe
në Pazarin e Ri. Për shtypjen e saj u dërguan nga
Mitrovica 4 batalione ushtarësh, me 24 topa, të drejtuara
nga komandanti i Divizionit të 18 të Mitrovicës,
Xhavit Pasha. Por xhonturqit shpallën si qëllim të
parë të ekspeditës zhdukjen e Isa Boletinit, që
me 700 kryengritës ishte përforcuar në Isniq. Më
20 mars Xhavit Pasha, në krye të 3 000 ushtarëve,
me 16 topa e me forca të kavalerisë, u nis nga Mitrovica
në Pejë dhe më 24 mars u drejtua për në
Isniq, ku kërkoi nga krerët shqiptarë të dorëzonin
Isa Boletinin, ndërsa popullsia të paguante taksat dhe
të jepte ushtarë, duke i kërcënuar se do t’u
digjte shtëpitë e pasurinë.
Megjithëse Isa Boletini, për të mos i dhënë
shkak Xhavit Pashës të shkatërronte fshatrat e kësaj
zone, u tërhoq nga Isniqi drejt jugut pa bërë ndonjë
qëndresë, ushtria osmane shkatërroi 96 kulla të
përkrahësve të tij në Isniq e në katunde
të tjera të rrethit të Pejës. Këto veprime
e shtuan pakënaqësinë e popullsisë dhe e ndërlikuan
gjendjen jo vetëm në vilajetin e Kosovës, por edhe
në gjithë trevat shqiptare.
Veprimet ushtarake u shtrinë edhe në Malësinë
e Dibrës, ku në fillim të prillit u zhvillua një
përleshje ndërmjet fshatarëve kryengritës dhe
ushtrisë turke në katundin Gjuricë, gjatë së
cilës turqit patën humbje të mëdha. Kryengritësit
bënë përpjekje për t’u organizuar dhe
për t’u bashkuar. Më 10 prill u mbajt në Malësinë
e Dibrës një tubim i gjerë, ku morën pjesë,
përveç përfaqësuesve të popullsisë
së Dibrës, edhe ata të Shkodrës, të Elbasanit,
të Prizrenit, të Pejës etj. Këtu u formua një
Këshill, i cili do të merrej me organizimin dhe me zgjerimin
e kryengritjes, për t’i dhënë asaj një
karakter më të përgjithshëm.
Lëvizja përfshiu edhe Shkodrën, Janinën etj.,
ku të rinjtë shqiptarë nuk pranonin të kryenin
shërbimin ushtarak dhe largoheshin nga ushtria. Autoritetet
xhonturke dërguan në Shqipërinë e Jugut forca
ushtarake për ta shtypur këtë lëvizje. Për
t’u prerë hovin largimeve nga ushtria ato pushkatuan
vetëm në Janinë, në mars të vitit 1909,
80 ushtarë shqiptarë.
Me politikën e vet nacionaliste Komiteti “Bashkim e Përparim”
e thelloi edhe më shumë armiqësinë me popullin
shqiptar dhe me popujt e tjerë të shtypur të Perandorisë.
Këtë gjendje e shfrytëzuan qarqet reaksionare të
Turqisë, me sulltan Abdyl Hamitin në krye, që prisnin
rastin e përshtatshëm për të asgjësuar
rendin kushtetues dhe për të rivendosur absolutizmin.
Komplotin kundërrevolucionar, siç është quajtur
ai në histori, e organizoi partia opozitare “Ahrar”.
Kjo parti, duke pasur përkrahjen e disa përfaqësuesve
të parisë dhe të klerikëve turkomanë të
Dibrës e të Kosovës, shpresonte të bënte
për vete shqiptarët e veçanërisht repartet
ushtarake shqiptare të pakënaqura nga regjimi xhonturk.
Mirëpo shqiptarët, pikërisht ata të sanxhakut
të Dibrës dhe të zonave malore të Kosovës,
që në atë kohë kishin ngritur krye kundër
qeverisë xhonturke, duke kundërshtuar qëndrimet nacionaliste
të xhonturqve, kërkonin të siguronin të drejtat
e tyre kombëtare duke u mbështetur në kushtetutën,
e jo të restauronin regjimin e vjetër absolutist të
sulltan Abdyl Hamitit, prandaj nuk e përkrahën kundërrevolucionin.
Ithtarët e sulltan Abdyl Hamitit në këto treva mundën
të bënin për vete vetëm një pjesë
të oficerëve të ushtrisë turke, por jo popullsinë
shqiptare të këtyre zonave. Këtë kthesë
nuk e përkrahu as grupi i deputetëve shqiptarë që
bashkëpunonte në parlament me partinë “Ahrar”,
duke përfshirë këtu edhe Ismail Qemalin.
Më 13 prill 1909 ngriti krye garnizoni i Stambollit që
rrëzoi qeverinë dhe detyroi Komitetin “Bashkim e
Përparim” të largohej nga Stambolli. Në kryeqytet
e rreth tij ndodheshin atëherë 25 000 ushtarë. Pushteti
kaloi në duart e forcave reaksionare gjysmëfeudale e klerikale,
të kryesuara nga Shejhylislami dhe të lidhura me regjimin
absolutist të sulltan Abdyl Hamitit. Por kundërrevolucioni
i prillit i vitit 1909 nuk gjeti përkrahje as në Turqi,
as edhe në kombësitë e shtypura. Edhe Ismail Qemali,
që u gjend atëherë në Stamboll, ndonëse
i përkiste partisë “Ahrar”, e dënoi si
të dëmshme kthesën reaksionare të prillit. Megjithëse
nuk e kundërshtoi postin e kryetarit të Senatit, që
parlamenti i mbetur turk i ofroi atëherë, ai nuk pranoi
të bashkëpunonte me sulltanin dhe nuk mori pjesë
si ministër në qeverinë që u formua në
ato ditë. Lajmet që qarkullonin në atë kohë
për pjesëmarrjen e Ismail Qemalit në këto ngjarje,
për shkak të të cilave ai u detyrua të largohej
nga Turqia, ishin të rreme, të trilluara nga armiqtë
e tij e sidomos nga sulltan Abdyl Hamiti, ato kishin për qëllim
ta zhduknin atë. Komisioni i posaçëm i parlamenti
turk, i formuar pas shtypjes së kundërrevolucionit të
prillit të vitit 1909, e shpalli Ismail Qemalin të pafajshëm.
Shqiptarët, me gjithë armiqësinë e tyre ndaj
regjimit xhonturk, iu përgjigjën pozitivisht thirrjes
që Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”,
me seli në Selanik, u drejtoi gjithë klubeve. Edhe popullsia
e krahinave veriore, që kishte filluar t’u kundërvihej
xhonturqve, nuk u bashkua me kundërrevolucionin e prillit siç
shpresonin përkrahësit e sulltan Abdyl Hamitit. Sikurse
vinte në dukje konsulli francez në Manastir në relacionin
që i dërgonte qeverisë së tij më 18 maj
1909, “shqiptarët dhe ushtarët “reaksionarë”
(siç i quanin xhonturqit - shën. i aut.) në pragun
e këtyre ngjarjeve u bënë menjëherë luftëtarë
të zjarrtë të kushtetutës”. Drejtuesit
e klubeve shqiptare u vunë tërësisht në mbrojtje
të rendit kushtetues dhe dërguan në Armatën
III të Maqedonisë, që u ngarkua për të
shtypur kundërrevolucionin, reparte vullnetare shqiptare, të
ngritura në vilajetet e Manastirit dhe të Kosovës.
Për hir të veprimeve të klubit shqiptar të Shkupit,
të drejtuar nga Bajram Curri e atdhetarë të tjerë,
dështuan përpjekjet e myftiut të Prishtinës,
të dërguar me porosi nga Stambolli në kryeqendrën
e vilajetit për të tërhequr shqiptarët e Kosovës
në kthesën kundërrevolucionare. Më 17 prill
klubi i Shkupit i bëri thirrje popullsisë shqiptare të
përkrahte regjimin kushtetues, të hynte në repartet
ushtarake vullnetare për të marshuar drejt Stambollit
dhe për të shtypur forcat kundërrevolucionare. Në
mbrojtje të kushtetutës u vunë edhe maqedonët.
Shqiptarët, të inkuadruar në forcat e Armatës
III, morën pjesë në luftimet e Çatallxhasë,
që zgjatën tri ditë dhe që çelën
rrugën për veprime të mëtejshme kundër
forcave të reaksionit hamitian. Në këto rrethana
revolta u kufizua vetëm në Stamboll dhe dy javë pas
shpërthimit të saj u shtyp nga Armata III e Maqedonisë,
e cila, e komanduar nga Mahmut Shefqet pasha, hyri më 29 prill
në kryeqytet dhe rivendosi pushtetin e Komitetit “Bashkim
e Përparim”. Sulltan Abdyl Hamiti II u rrëzua nga
froni dhe vendin e tij e zuri sulltan Mehmet Reshati V, që
ishte një kukull në duart e xhonturqve dhe të Komitetit
Qendror “Bashkim e Përparim”. Kryeministër
u caktua Hysen Hilmi pasha.
Ismail Qemali, që në ato ditë të majit të
vitit 1909 ndodhej në Athinë, përkrahu menjëherë
qeverinë e re dhe i bëri thirrje edhe partisë “Ahrar”
ta mbështeste atë. Pas kthimit në Stamboll, duke
pasur ndihmën e shqiptarëve dhe të arabëve,
që bënin pjesë në partinë “Ahrar”,
Ismail Qemali u zgjodh kryetar i saj.
Shkolla e shkrimi shqip pas Kongresit të Manastirit
dhe dhuna xhonturke (dhjetor 1908 - gusht 1909)
Të mbështetur në vendimet e Kongresit të Manastirit,
atdhetarët shqiptarë hapën shkolla të reja shqipe
dhe i shtuan përpjekjet për të përhapur shkrimin
shqip në të katër anët e vendit. Në janar
të vitit 1909 klubi i Elbasanit mblodhi të holla të
mjaftueshme për të mbajtur me mjetet e tij 4 shkolla shqipe,
një në qytet me 100 nxënës dhe tri në fshatra
me nga 60 nxënës secila. Klubi kishte caktuar gjithashtu
3 mësues shëtitës në krahinën e Shpatit,
të cilët u mësonin gjuhën shqipe fëmijëve
e banorëve të rritur të 10 fshatrave. Përveç
këtyre, që nga fundi i vitit 1908 në Shpat funksiononin
4 shkolla shqipe, ku mësonin fëmijët e 19 fshatrave.
Në janar-shkurt të vitit 1909 u ngrit një shkollë
shqipe në Glinë të Leskovikut, një në Pogradec,
dy shkolla shqipe në katundet Kakos e Selenicë të
Frashërit (në të cilat mësonin edhe fëmijët
e katundeve përreth), një shkollë shqipe në
katundin Cakran të Fierit dhe një tjetër në
Negovan. Në shkurt të vitit 1909 filloi të funksiononte
shkolla shqipe e Kumanovës, që u hap nga klubi shqiptar
i këtij qyteti. Në fillim të vitit 1909, pas një
lufte të ashpër me oficerët xhonturq, u arrit të
çelen shkolla shqipe në qytetin e Ohrit. Në mars
të vitit 1909 në Korçë, përveç
dy shkollave të hapura menjëherë pas shpalljes së
kushtetutës, u çel edhe një shkollë tjetër
e pavarur për djem, kurse në verën e atij viti u
çel një shkollë shqipe në fshatin Libohovë.
Me përpjekjet e klubeve vijoi të futet mësimi i gjuhës
shqipe në shkollat shtetërore turke dhe të huaja.
Në dhjetor të vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe
ishte futur si lëndë e detyrueshme në të katër
shkollat fillore turke të Elbasanit, në atë gjysmë
të mesme (qytetëse), si edhe në shkollën e komunitetit
ortodoks. Pranë kësaj shkolle ishte ngritur edhe një
kurs nate për mësimin e shqipes, që ndiqej nga 60
djem. Pas kësaj qeveria greke i preu kësaj shkolle subvencionimin.
Në fillim të vitit 1909 klubet shqiptare arritën
të fusnin mësimin e gjuhës shqipe në shkollat
fillore turke të Gjirokastrës, të Frashërit,
të Përmetit, të Tepelenës, të Beratit,
të Peqinit, të disa fshatrave të Mallakastrës
etj., ndërsa klubi i Vlorës e shndërroi shkollën
fillore turke të këtij qyteti në shkollë shqipe.
Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat turke të
fshatrave Qesarakë, Novoselë e Selenicë e Kolonjës
dhe në shkollën greke të Fierit.
Në pranverën e vitit 1909, falë përpjekjeve
të klubeve e të mësuesve atdhetarë, gjuha shqipe
mësohej edhe në shkollat qytetëse (ruzhdie) turke
të Vlorës, të Përmetit, të Mitrovicës,
të Beratit si dhe në disa gjimnaze (idadie) të vendit,
si në atë të Manastirit, të Gjirokastrës,
të Beratit, të Korçës, të Janinës,
të Durrësit, të Shkupit etj.
Në mjaft qytete të Shqipërisë u kërkua
që gjuha shqipe të përdorej edhe në gjykata
e në predikimet fetare të kishës ortodokse. Në
fundin e shkurtit të vitit 1909 klubi i Korçës,
së bashku me përfaqësuesit e popullsisë ortodokse
të këtij qyteti, vendosi që predikimi në kishat
ortodokse të bëhej në gjuhën shqipe. Ky vendim
iu njoftua edhe peshkopit të Korçës, Patrikanës
së Stambollit dhe valiut të Manastirit. Ndërkaq,
atdhetarët korçarë, me nismën e tyre, filluan
të futnin gradualisht gjuhën shqipe në kishat e qytetit.
Në kishën e Negovanit predikimi filloi të bëhej
gjithashtu në shqip.
Edhe përfaqësuesit e popullsisë katolike e myslimane
të Kurbinit, në mbledhjen që mbajtën në
gusht të vitit 1909, kërkuan nga qeveria turke që
të hapte shkolla fillore shqipe në fshatrat e kësaj
krahine.
Klubi i Elbasanit, për të shmangur pengesat që xhonturqit
u nxirrnin shkollave shqipe, u propozoi më 31 dhjetor gjithë
klubeve shqiptare që t’i përcillnin parlamentit
turk e deputetëve shqiptarë kërkesën për
njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, plotësimi
i së cilës do t’u siguronte shqiptarëve të
drejtat kombëtare në lëmin e kulturës dhe të
arsimit. Por kjo kërkesë nuk u miratua nga qeveria turke.
Shkolla shqipe qysh në periudhën e parë pas revolucionit
u ndesh me përpjekjet e xhonturqve për të penguar
përhapjen e saj. Prandaj edhe përkrahja që shqiptarët
u dhanë xhonturqve për shtypjen e kundërrevolucionit
të prillit të vitit 1909, ishte akti i fundit i bashkëpunimit
me ta. Pasi forcuan pozitat në Stamboll, xhonturqit kaluan
në përdorimin e masave shtypëse ndaj lëvizjes
kulturore të popujve të shtypur në përgjithësi
dhe të shqiptarëve në veçanti.
Lëvizja për arsimin e kulturën kombëtare shqiptare
u gjend shumë shpejt përballë goditjeve të Komitetit
“Bashkim e Përparim”, i cili, meqë paraqitej
si mbrojtës i kushtetutës, vepronte më shpesh në
mënyrë të fshehtë sesa të hapur. Një
nga mjetet kryesore që xhonturqit përdorën për
të ndaluar këtë lëvizje, për t’i
përçarë shqiptarët sipas dasisë fetare
dhe për të penguar ngritjen e ndërgjegjes kombëtare,
ishte propaganda e shkrimit të gjuhës shqipe me alfabetin
arab, që filloi menjëherë pas Kongresit të Manastirit.
Në shërbim të kësaj propagande u vunë disa
nga klerikët konservatorë myslimanë dhe elementë
të tjerë fanatikë e turkomanë, të cilët,
duke shfrytëzuar ndjenjat fetare të popullsisë myslimane
shqiptare, u përpoqën të formonin tek ajo bindjen
se shkronjat latine janë të të pafeve (të kaurëve),
se binin ndesh me fenë islame dhe se shqipja mund të shkruhej
vetëm me alfabetin turko-arab, që ishte i shenjtë,
sepse me të ishte shkruar Kurani. Në fillim të vitit
1909 u formua në Stamboll “Shoqëria për mësimin
dhe për shkrimin e gjuhës shqipe me shkronjat turqishte”,
e përbërë kryesisht nga ulematë (klerikët
e lartë) myslimanë, që shpërndante thirrje dhe
abetare shqipe me alfabetin arab. Një abetare e tillë
u përhap në viset e ndryshme të Shqipërisë
në muajin janar të atij viti.
Kjo fushatë u shoqërua me orvatjet, që xhonturqit
bënë për të provokuar mitingje të elementëve
fanatikë e turkomanë kundër përdorimit të
alfabetit latin, siç ndodhi në fillim të shkurtit
në Manastir, në Dibër, në Follorinë e në
Përlepë. Konsulli francez në Manastir, Pisho (Pichon),
në informacionin e tij (të 16 shkurtit 1909), shkruante
se “në këto tubime, të provokuara në mënyrë
të fshehtë nga vetë autoritetet turke, nuk arritën
të grumbullohen veçse hoxhallarët dhe turqit fanatikë,
ndërsa shqiptarët, thuajse në mënyrë të
përgjithshme nuk pranuan të duken atje”. Jo rastësisht
këto mitingje u mbajtën në xhami. Po kështu,
ulematë dhe disa nga hoxhallarët e Shkodrës, të
nxitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim” i këtij
qyteti, duke përfituar nga fanatizmi i pjesës myslimane
të popullsisë, zhvilluan në pranverën e vitit
1909 një agjitacion të fuqishëm për përdorimin
e alfabetit arab në shkrimin e shqipes.
Ministria e Arsimit e Turqisë që në fund të
vitit 1908 urdhëroi që në shkollat e vilajetit të
Kosovës shqipja të mësohej me shkronjat arabe. Një
urdhër i tillë iu dha në shkurt të vitit 1909
edhe prefekturës së Elbasanit. Po kështu vepruan
autoritetet turke dhe komitetet xhonturke në qytetet e tjera
të vendit, në Janinë, në Filat etj. Atdhetarët
shqiptarë të këtyre trevave u vunë para një
trysnie të dyfishtë, të shovinistëve grekë
dhe të xhonturqve, që vepronin të bashkuar në
luftën kundër shkollës dhe kundër shkrimit shqip.
Në të njëjtën kohë komitetet xhonturke
përkrahnin në ato ditë propagandën asimiluese
panhelenike që disa profesorë grekë dhe Shoqëria
“Etniki Heteria” (“Shoqëria Kombëtare”)
zhvillonin në atë kohë në viset shqiptare të
vilajetit të Janinës.
Për të fshehur veprimtarinë e tij armiqësore
kundër kulturës shqiptare, Komiteti Qendror “Bashkim
e Përparim” në mars të vitit 1909 u kumtoi
klubeve shqiptare se “do të qëndronte asnjanës
dhe nuk do të ndërhynte në çështjen e
zgjedhjes së alfabetit të gjuhës shqipe”.
Klubet e quajtën këtë deklaratë një përpjekje
të re për të mashtruar shqiptarët dhe morën
masa për të mbrojtur liritë kushtetuese e për
t’i bërë ballë reaksionit xhonturk. Në
protestën që klubi “Bashkimi” i Manastirit
i dërgoi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”
në javën e fundit të marsit, i shkruante se, duke
luftuar alfabetin shqip ky komitet bie ndesh me kushtetutën
turke, e cila ua garanton gjithë popujve të Perandorisë
të drejtën e mësimit dhe të shkrimit të
gjuhës amtare. Në letërkëmbimin e tij të
marsit të vitit 1909 me klubet e Filatit, të Korçës
etj., klubi “Bashkimi” i Manastirit i quante këto
veprime të xhonturqve dhe të turkomanëve shqiptarë
për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab, si
veprime armiqësore kundër kombit shqiptar. Ai udhëzonte
në ato ditë klubet e tjera kombëtare që “kundër
këtyre tradhtarëve të mos vepronin vetëm me
penë, por edhe me armë”.
Komiteti “Bashkim e Përparim” u orvat të zhdukte
klubet shqiptare dhe atdhetarët më të njohur, që
drejtonin luftën kundër reaksionit xhonturk. Në maj
të vitit 1909 xhonturqit, pasi arrestuan disa nga veprimtarët
e klubit “Labëria” të Vlorës dhe i detyruan
të tjerët të arratiseshin jashtë Shqipërisë,
e likuiduan këtë klub, që ishte një nga më
të rëndësishmit në Shqipërinë e Jugut.
Po në atë kohë mbyllën edhe klubin e Ohrit,
kryesia e të cilit u çua e lidhur me pranga në
Manastir e pastaj në Stamboll.
Në fundin e majit të vitit 1909 vetëm në Ohër,
në Pogradec e në Strugë u arrestuan 17 veta, përkrahës
të shkollës dhe të shkrimit shqip, që u akuzuan
për propagandë reaksionare kundër regjimit kushtetues.
Midis të arrestuarve ishin edhe Hamdi Ohri, një nga udhëheqësit
më në zë të lëvizjes kombëtare në
këtë trevë, që kishte kaluar vite të tëra
në burgjet e sulltan Abdyl Hamitit, Xhemaledin Beu, kryetar
i klubit të Ohrit dhe Mehmet Beu, sekretar i klubit, intelektual
dhe përkrahës i shkollës shqipe. Klubet shqiptare
protestuan kundër këtij veprimi të dhunshëm,
derisa i detyruan xhonturqit t’i shpallnin të pafajshëm
dhe t’i lironin këta atdhetarë.
Ditë të vështira kaloi në verën e vitit
1909 lëvizja kulturore kombëtare në Tiranë.
Më 23 korrik, në përvjetorin e shpalljes së
kushtetutës, u zhvillua në Tiranë ceremonia e hapjes
së klubit të këtij qyteti. Ishte paraparë gjithashtu
që më 24 të këtij muaji të çelej
një shkollë shqipe e mbrëmjes për të rriturit
dhe të fillonte në mënyrë të organizuar
mësimi i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat
shtetërore turke të Tiranës. Por pikërisht në
këtë ditë, me nxitjen e komiteteve xhonturke dhe
të klubeve të oficerëve të lidhur me ta, nxënësit
sulmuan e goditën në të gjitha shkollat mësuesit
atdhetarë, sapo këta u njoftuan se nga ai çast
do të fillonin mësimin e gjuhës shqipe. Më 27
korrik, po me shtytjen e klubeve të oficerëve, hynë
në Tiranë më shumë se 200 fshatarë të
armatosur, që demonstruan në rrugët e qytetit dhe
para klubit të oficerëve, duke kërkuar mbylljen e
klubit shqiptar dhe arrestimin e 64 anëtarëve të
tij. Veprimtarë të tillë të lëvizjes kombëtare
në Tiranë, si Refik Toptani e bashkëpunëtorët
e tij, ose klerikët atdhetarë Hafiz Ibrahim Dalliu, Beqir
Luga etj., u sulmuan drejtpërdrejt dhe u fyen publikisht. Me
këto veprime të xhonturqve e të turmave fanatike
të këtij rrethi u mbyll klubi kombëtar i Tiranës
dhe dështoi orvatja e atdhetarëve tiranas për të
futur gjuhën shqipe në shkollat e këtij qyteti. E
njëjta gjendje u krijua edhe në Durrës, në kryeqendrën
e prefekturës, ku atdhetarët shqiptarë nuk guxonin
të hapnin klube e shkolla shqipe, si edhe në nënprefekturën
e Kavajës, ku përpjekjet për hapjen e shkollës
shqipe e të mësimit shqip ndeshën në kundërshtimin
e reaksionit xhonturk dhe të klerikëve fanatikë myslimanë.
Aktet e dhunshme të xhonturqve, sidomos ngjarjet e Tiranës,
e bënë gazetën “Dielli” të shkruante
në atë kohë se “sot punërat në Shqipëri
janë më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit. Sot
gjuha shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë”
(“Çështja e Tiranës”, 16 shtator 1909).
Ishin këto veprime arbitrare të administratës osmane,
që i bënë konsujt e huaj, bashkëkohës të
këtyre ngjarjeve, të arrinin në përfundimin
se turqit e rinj “po mbajnë qëndrim armiqësor
ndaj nacionalizmit shqiptar”, se “duke zbatuar traditat
hamitiane dhe në kundërshtim me premtimet e tyre solemne,
ata po persekutojnë çdo shfaqje të ndjenjave kombëtare
shqiptare”, se në Turqi po shkohej drejt një diktature
ushtarake dhe se kishte rrezik që kushtetuta të kthehej
në një iluzion.
Politika turqizuese kundër shkollave e shkrimit shqip dhe konflikti
i armatosur me shqiptarët, i nxitur nga administrata ushtarake
osmane, zbuloi para popullit shqiptar thelbin reaksionar të
regjimit xhonturk.
Ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës në
Kosovë dhe Kryengritja shqiptare e vitit 1909 (maj-tetor 1909)
Me rivendosjen e pushtetit të tij në kryeqytet dhe në
provinca Komiteti “Bashkim e Përparim”, megjithëse
edhe këtë herë fitoren mbi forcat e kundërrevolucionit
hamitian të prillit 1909, ia detyronte në një masë
të madhe mbështetjes që i dhanë shqiptarët,
e vazhdoi më me ngulm e në mënyrë të dhunshme
politikën e vet nacionaliste, për të forcuar Perandorinë
“një e të pandashme” Osmane, duke i mohuar
popullit shqiptar dhe popujve të tjerë joturq çdo
të drejtë kombëtare.
Krahas goditjeve kundër lëvizjes arsimore e kulturore
shqiptare, në acarimin e marrëdhënieve ndërmjet
shqiptarëve e xhonturqve ndikuan fuqishëm edhe ekspeditat
ushtarake të Xhavit Pashës në Kosovë dhe në
Shqipërinë e Veriut në përgjithësi, të
ndërmarra kryekëput me nismën e qeverisë së
Stambollit.
Popullsia e Kosovës, edhe pse nuk kishte pranuar të paguante
taksat (përfshirë edhe ato të prapambetura), të
njihte shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe të dorëzonte
armët, nuk pati ndërmarrë ndonjë qëndresë
të armatosur kundër pushtetit xhonturk. Megjithatë,
Komiteti “Bashkim e Përparim”, duke synuar t’i
nënshtronte shqiptarët e Kosovës, t’i çarmatoste
për t’i bërë të paaftë për të
kundërshtuar, t’i detyronte të paguanin taksat e
prapambetura dhe t’i rekrutonte me forcë në ushtrinë
osmane, ndërmori ekspedita ndëshkimore të njëpasnjëshme,
të komanduara nga Xhavit Pasha, që vazhduan nga pranvera
e deri në muajin tetor të vitit 1909.
Për të mënjanuar çdo reagim të opinionit
publik evropian dhe të Fuqive të Mëdha kundër
dhunës mbi shqiptarët, qeveria turke deklaroi se ekspeditat
ushtarake kishin për qëllim të qetësonin elementët
“reaksionarë”, përkrahësit e sulltan
Abdyl Hamitit dhe “kundërshtarët” e kushtetutës,
edhe pse dihej se shqiptarët, duke përfshirë edhe
ata të Kosovës, kishin luftuar kundër absolutizmit
për vendosjen e regjimit kushtetues dhe për mbrojtjen
e tij.
Në fillim të majit të vitit 1909 qeveria xhonturke
nisi nga Shkupi drejt Gjakovës një ekspeditë të
re ndëshkimore, të drejtuar nga Xhavit Pasha, komandant
i Divizionit të 18 të Mitrovicës. Në krye të
10 batalioneve të këmbësorisë, të pajisura
me 32 topa, Xhavit Pasha hyri më 16 maj në Pejë.
Pasi la këtu tri batalione “për të mbajtur
rregullin”, Xhavit Pasha u hodh në Gjakovë, ku kërkoi
nga popullsia e qytetit të dorëzonte armët, të
bëhej regjistrimi i popullsisë, të vileshin taksa
të dyfishta për bagëtinë dhe të zgjeroheshin
dritaret e kullave. Meqë krerët e Malësisë së
Gjakovës që ishin thirrur në qytet, i kundërshtuan
këto kërkesa, Xhavit Pasha u nis me pesë batalione
këmbësorie dhe me dy bateri artilerie drejt Malësisë
së Gjakovës.
Persekutimi i popullsisë dhe shkatërrimi i fshatrave (Ponoshec
etj.) shkaktoi zemërimin e malësorëve, të cilët
me forca të bashkuara sulmuan më 12 qershor ushtrinë
e Xhavit Pashës në Qafën e Morinës. I goditur
nga të katër anët nga kryengritësit, gjenerali
turk u gjend në këtë zonë malore në një
pozitë të vështirë, u thye keq dhe u detyrua
të tërhiqej në Gjakovë.
Për të parandaluar vazhdimin e ekspeditës ushtarake
në Shqipëri, deputetët shqiptarë Hasan Prishtina
e Fuat Pasha, në fillim të qershorit, paraqitën një
interpelancë në parlament, me të cilën kërkuan
nga ministri i Brendshëm shpjegime rreth ngjarjeve në
Kosovë. Por qeveria turke nuk hoqi dorë nga përdorimi
i dhunës për nënshtrimin e shqiptarëve.
Pasi i erdhën përforcime të reja, Xhavit Pasha, në
fundin e qershorit të vitit 1909, rifilloi ekspeditën,
këtë herë kundër popullsisë së Pejës
dhe të Rugovës. Gjatë kësaj fushate të
egër ushtritë turke shkatërruan dhe kthyen në
gërmadha fshatrat në të dyja anët e Grykës
së Rugovës, vranë pleq e fëmijë dhe çnderuan
vajza e gra.
Po ato ditë lëvizja u shtri edhe në trevën juglindore
të Kosovës. Me nxitjen e krerëve të Malësisë
së Gjakovës, të Pejës, të Ferizajt, të
Prizrenit dhe të Lumës u mblodhën në Ferizaj
rreth 3 000 veta, që kërkuan nga qeveria turke të
kthente në detyrat e tyre gjithë nëpunësit shqiptarë
të dëbuar si atdhetarë, të emëroheshin
në administratën shtetërore vetëm nëpunës
shqiptarë, të mos paguhej asnjë lloj takse e re,
të ndërpritej çarmatimi i popullsisë së
Lumës dhe t’u lejohej shqiptarëve të mbanin
armë. Për të shtypur lëvizjen në Ferizaj
xhonturqit dërguan forca ushtarake, me të cilat mundën
të krijonin vetëm një qetësi të përkohshme.
Në fillim të korrikut Xhavit Pasha u kthye si “fitimtar”
në Mitrovicë së bashku me ushtrinë e tij. Por
ngjarjet e mëvonshme treguan se, me gjithë raprezaljet
që bëri, pashai turk nuk arriti t’i nënshtronte
shqiptarët. Kthimi i armëve, regjistrimi i popullsisë
dhe mbledhja e taksave u ndërprenë sapo u largua ushtria.
Ndërkaq, shqiptarët rindërtuan shumë shpejt
kullat e shkatërruara.
Në gjysmën e parë të korrikut të vitit
1909, kur në Shqipërinë e Veriut vijonte ende qëndresa
e armatosur kundër ekspeditave të Xhavit Pashës,
Ismail Qemali, atë kohë i arratisur në Itali, publikoi
thirrjen drejtuar “Vëllezërve shqiptarë!”,
e cila, e botuar në formë manifesti në mijëra
kopje, u shpërnda në të gjitha anët e Shqipërisë?.
Shqiptarët, vinte në dukje Ismail Qemali në këtë
thirrje, kanë 100 vjet që po luftojnë për të
drejtat njerëzore dhe për lirinë, megjithatë
sot rrezikohen të humbasin si komb. Duke njohur thelbin nacionalist
të regjimit xhoturk, Ismail Qemali përpiqej të bindte
shqiptarët të mos i mbështesnin shpresat te Komiteti
“Bashkim e Përparim”. Pas shpalljes së lirisë
(kushtetutës), theksonte ai, shqiptarët më shumë
se çdo komb tjetër shpresuan se do të kishin mundësi
të punonin për përparimin e gjuhës së tyre,
por u gënjyen. Si dëshmi për këtë përmendeshin
dhunimet në Shqipërinë e Poshtme, vrasjet që
po bënte Xhavit Pasha në Shqipërinë e Sipërme,
si edhe përçarjet që xhonturqit po mbillnin midis
shqiptarëve.
Ismail Qemali arrinte në përfundimin se rruga e vetme,
për shpëtimin e kombit shqiptar nga lakmitë e të
huajve, do të ishte lufta për autonominë e Shqipërisë.
“Shpresa e jonë, jeta e jonë, - shkruante ai, -
lipset të jetë: Vetëurdhrimi i Shqipërisë,
nën hijen e Perandorisë Osmane”. Ai parashtroi në
këtë dokument programin e vet politik për zgjidhjen
e çështjes shqiptare, të cilën e shihte në
themelimin e një shteti autonom shqiptar. Për këtë
duhej të bashkoheshin të gjitha viset ku flitej gjuha
shqipe, të banuara nga popullsia shqiptare, në një
vilajet të vetëm, i cili do të mbante emrin Shqipëri,
“Vilajeti Shqiptar” (“Arnautlluk Vilajeti”)
dhe do të kishte si kryeqytet Ohrin ose Elbasanin. Në
kufijtë e Shqipërisë autonome do të përfshiheshin
nga vilajeti i Janinës sanxhakët e qendrës (i Janinës),
të Prevezës, të Gjirokastrës dhe të Beratit;
nga vilajeti i Shkodrës sanxhaku i Shkodrës me Malësinë
dhe sanxhaku i Durrësit; nga vilajeti i Manastirit sanxhaku
i qendrës (i Manastirit), kazaja e Grebenesë nga sanxhaku
i Selfixhesë, sanxhakët Dibrës, të Korçës
dhe të Elbasanit; nga vilajeti i Kosovës sanxhakët
e Shkupit, të Prishtinës, të Pejës dhe të
Prizrenit.
Shqipëria autonome do të qeverisej nga një guvernator
i dërguar nga Stambolli, pranë të cilit do të
vepronte, po si organ ekzekutiv, Këshilli i Pleqve. Mësimi
në të gjitha shkollat do të zhvillohej në gjuhën
shqipe. Shqipja do të përdorej, bashkë me turqishten,
edhe në shkollat e larta. Gjithë nëpunësit civilë
e ushtarakë do të ishin shqiptarë nga kombësia.
Ushtria, që do të përbëhej nga shqiptarët,
do të shërbente brenda kufijve të Shqipërisë.
Ashtu si Sami Frashëri, edhe Ismail Qemali mendonte që
organizimi shtetëror i Shqipërisë autonome të
ishte i tillë që, kur Perandoria Osmane të shthurej,
Shqipëria të qëndronte në këmbë dhe
të dilte prej saj si shtet i pavarur.
Ismail Qemali parashtroi në këtë thirrje programin
më të plotë dhe më të përshtatshëm
për zgjidhjen e çështjes shqiptare, rreth të
cilit shpresonte të bashkonte jo vetëm krahun radikal
të lëvizjes politiko-kulturore, forcat atdhetare që
drejtonin klubet dhe shoqëritë shqiptare, por edhe kryengritësit
e Kosovës e të Veriut të Shqipërisë, të
cilët luftonin kundër ekspeditave ushtarake të Xhavit
Pashës dhe kundër qeverisë xhonturke që i kishte
organizuar ato.
Ndërkaq vijoi në Kosovë qëndresa kundërosmane,
vatër e së cilës u bë Ferizaj me rrethinat e
tij. Lëvizja kryengritëse në Ferizaj ishte e lidhur
me veprimtarinë e një komiteti të fshehtë, që
filloi të vepronte në këtë rreth në verën
e vitit 1909. Me nismën e tij, më 20-22 gusht u mbajt
në Ferizaj një manifestim i gjerë i shqiptarëve
të armatosur, ku, përveç popullsisë së
këtij qyteti dhe të rrethinave të tij, morën
pjesë edhe banorë të rretheve të Gjilanit e
të Prishtinës, që protestuan kundër taksave
të reja, që vuri në atë kohë qeveria xhonturke.
Më 22 gusht numri i demonstruesve u shtua duke arritur në
3 000 veta. Po në këtë ditë, forcat ushtarake
osmane, të dërguara nga Shkupi e Selaniku, goditën
shqiptarët e tubuar në Ferizaj dhe vranë 12 prej
tyre e plagosën disa të tjerë. Konflikte të
armatosura ndërmjet shqiptarëve e ushtrisë pati edhe
në rrugën Ferizaj-Gjilan.
Në ditët e fundit të gushtit lëvizja u përhap
në rrethin e Pejës, midis Gucisë e Beranës.
Për të ndëshkuar popullsinë e kësaj ane
u dërguan ato ditë nga Peja, Shkupi, Prizreni e Selaniku
forca të tjera ushtarake, që goditën kryengritësit
në hapësirën midis Gucisë e Beranës. Në
të njëjtën kohë vijuan përpjekjet edhe
me kryengritësit e Rugovës.
Në fund të gushtit dhe në fillim të shtatorit
lëvizja përfshiu Lumën e Podrimën, në sanxhakun
e Prizrenit. Lumjanët, ashtu si shumica e popullsisë së
sanxhakut të Prizrenit, patën luftuar për shpalljen
e kushtetutës turke, në korrik të vitit 1908. Qëndresa
e tyre e armatosur nuk drejtohej kundër kushtetutës, por
kundër politikës së xhonturqve, të cilët
shkelën premtimet që u kishin bërë shqiptarëve
gjatë revolucionit për të kufizuar taksat, për
t’u dhënë të drejtat kombëtare, madje
edhe autonominë, dhe kërkonin t’u hiqnin banorëve
të këtyre krahinave edhe ato privilegje që i gëzonin
prej shekujsh sipas venomeve të tyre, të njohura edhe
nga sulltanët osmanë.
Më 3 e 4 shtator rreth 700-800 kryengritës lumjanë,
të udhëhequr nga Ramadan Zaskoku, u përgatitën
të hynin në Prizren për t’i paraqitur mytesarifit
kërkesat e tyre. Megjithatë, për të shmangur
konfliktin e armatosur me garnizonin e Prizrenit, që u përgatit
të rezistonte, kryengritësit pranuan të shpërndaheshin
dhe të dërgonin në Prizren një komision prej
20-30 vetash, i cili do të paraqiste kërkesat e tyre paqësore,
që duhej t’u përcilleshin edhe deputetëve shqiptarë
të parlamentit.
Por Stambolli ndërmori një fushatë të re ushtarake
kundër shqiptarëve. Më 6 shtator 1909 Xhavit Pasha,
në krye të 8 batalioneve të këmbësorisë
dhe 2 baterive të artilerisë malore, u nis nga Mitrovica
për në Prizren. Gjatë rrugës nga Ferizaj për
në Prizren ushtria turke sulmoi e shkatërroi krejtësisht
katundin Duhl dhe rrënoi gjithashtu 60 shtëpi të
katundit Bllacë. Nga Prizreni Xhavit Pasha, në krye të
5 batalioneve, u hodh në Lumë, ku dogji e shkatërroi
fshatra të tëra, duke i lënë lumjanët pa
shtëpi e katandi. Për t’u shpëtuar masakrave
popullsia e Lumës u tërhoq në Has e në zona
të tjera malore, përtej Drinit të Bardhë.
Por, i goditur nga kryengritësit lumjanë në perëndim
të Prizrenit, Xhavit Pasha, pasi shkatërroi me topa Bllacën
e fshatrat e tjera të Lumës, u tërhoq përsëri
në Prizren, ku tashmë qenë përqendruar rreth
3 500 ushtarë, me dy bateri malore.
Për të dalë nga gjendja e vështirë, pashai
turk dërgoi në Lumë nga Shkupi deputetin shqiptar
Nexhip bej Draga, një nga drejtuesit e klubit të atij
qyteti, i njohur për ndjenjat atdhetare. Nexhip Draga, ashtu
si shumë intelektualë të tjerë shqiptarë,
e quante të parakohshme qëndresën e armatosur kundër
regjimit xhonturk, prandaj hyri në bisedime me lumjanët
dhe i bindi të mos u kundërshtonin ushtrive të Xhavit
Pashës. Më 11 shtator Xhavit Pasha, në krye të
5 batalioneve dhe të një baterie malore, u dynd në
Lumë. Lumjanët nuk e fshehën pakënaqësinë
e tyre, megjithatë ruajtën për një kohë
qetësinë. Ushtria e tij zuri katundin Bicaj, qendrën
e kajmekamllëkut të Lumës, ku filloi të çarmatoste
banorët. Më 15 shtator, kur u drejtua për në
Kolesian, u sulmua gjatë rrugës nga kryengritësit,
që vranë e plagosën disa ushtarë dhe e detyruan
atë të kthehej përsëri në Bicaj, ku bëri
raprezalje të mëdha. Sipas informatave të Xhavit
Pashës, kryengritësit lanë në këtë
përpjekje 100 të vrarë, ndërsa Bicaj u shkatërrua
nga goditjet e artilerisë, që rrafshoi me tokën 37
kulla.
Më 16 shtator, kur ushtria osmane vazhdoi ekspeditën drejt
jugut të Bicajt, u godit në pyjet e Kolesianit nga kryengritësit,
që pas një përleshjeje të shkurtër u tërhoqën
në zonën malore. Edhe këtu Xhavit Pasha shkatërroi
krejtësisht fshatin Kolesian, duke përfshirë edhe
kullën e udhëheqësit të lumjanëve, Islam
Spahiut, si edhe katundet përreth, Nangë, Bushat, Gabricë,
Mamëz, Pobreg etj. Gjatë këtyre përleshjeve
u plagos edhe drejtuesi tjetër i kryengritësve, Ramadan
Zaskoku. Gjithë kryengritësit, që ishin arrestuar
gjatë luftimeve dhe qenë mbyllur në kazermat e Bicajt,
u pushkatuan pa gjyq, kurse njerëzit u varfëruan deri
në atë shkallë sa, sikurse pohojnë pjesëmarrësit
turq të kësaj ekspedite, “u mbeti vetëm shpirti,
të cilin e jepnin pa dhimbje”.
Xhavit Pasha nuk arriti të depërtonte, siç kishte
parashikuar, drejt Drinit, sepse më 19 shtator u sulmua përsëri
në Kolesian nga kryengritësit, që këtë
herë i shkaktuan humbje edhe më të rënda dhe
e detyruan të tërhiqej në Prizren. Së bashku
me ushtrinë populli dëboi edhe nëpunësit e administratës
osmane dhe gjykatësit e kajmekamllëkut të Bicajt.
Sado që Xhavit Pasha, në relacionet që i çonte
Stambollit, i zvogëlonte së tepërmi humbjet e tij,
ai pati në luftimet me shqiptarët shumë të vrarë
e të plagosur. Shtypi shqiptar, duke u mbështetur në
dëshmitë e ushtarëve turq, pjesëmarrës
të këtyre luftimeve, shkruante se vetëm në Lumë
Xhavit Pasha la rreth 1 000 ushtarë të vrarë (“Dielli”,
Boston, 24 shtator 1909: “Pa komplimente”). Vështirë
është të përcaktohen dëmet në njerëz
të kryengritësve, megjithatë, po të gjykohet
nga relacionet konsullore të kohës dhe të dhënat
e Xhavit Pashës, arrihet në përfundimin se kryengritësit
kanë pasur rreth 300-500 të vrarë, midis të
cilëve edhe 8-10 komandantë.
Në intervistën që i dha më 20 shtator 1909 gazetës
“Le Progrès de Salonique” (“Përparimi
i Selanikut”), Xhavit Pasha deklaroi se qëllimi i ekspeditës
ishte “të likuidonte disa rebelë shqiptarë”,
megjithatë e pati të vështirë të justifikonte
me këtë persekutimet masive e barbare që bëri
gjatë fushatës ushtarake në Lumë e në vise
të tjera të Shqipërisë së Veriut. Këto,
siç i relatonte qeverisë së tij konsulli italian
në Shkup, u kryen “me metodat e lashta të barbarisë
turke, që turqit nuk i kishin harruar”. Këtë
egërsi të xhonturqve e shprehu edhe Xhavit Pasha, kur
u deklaroi gazetarëve anglezë, francezë etj., se
“nuk do të prehej para se t’ua shtypte kokën
shqiptarëve”.
Megjithëkëto mizori, Xhavit Pasha nuk arriti të shtypte
qëndresën e shqiptarëve dhe të përballonte
goditjet e tyre, rrjedhimisht nuk u largua nga Luma si fitimtar.
Personalitetet shtetërore të kohës arritën,
atëherë, në përfundimin se ekspedita e tij pësoi
disfatë.
Ngjarjet e shtatorit të vitit 1909 në Shqipërinë
e Veriut vunë në lëvizje shqiptarët që
vepronin në Stamboll e sidomos grupin e deputetëve. Në
promemorjen, që doktor Ibrahim Temoja nga Struga dhe doktor
Zenel Abedini nga Gjilani i drejtuan nga Stambolli ministrit të
Brendshëm, Talat Beut, më 21 shtator 1909, dënohej
dhuna ushtarake ndaj shqiptarëve të viseve të veriut
si një veprim krejtësisht i paligjshëm dhe i paudhë.
Me shqiptarët që ndihmuan për shpalljen e kushtetutës,
theksonin autorët e saj, duhet vepruar me këshilla e me
urtësi dhe jo siç po bën qeveria, me topa dhe me
dyfekë, që nxisin edhe më shumë pakënaqësinë
e popullsisë së Shqipërisë. Në këtë
dokument thuhej se ishte qeveria ajo që i detyroi shqiptarët
të rrëmbenin armët, se ata po mbrojnë të
drejtat e tyre të ligjshme, po ashtu siç luftuan për
kushtetutën dhe për lirinë e përgjithshme. “Në
vend që të përdorni armët kundër tyre,
- thuhej në promemorje, - përhapni arsimin dhe zhdukni
injorancën”. Por ministri i Brendshëm, Talat Beu,
nuk ua vuri veshin as protestave të atdhetarëve shqiptarë,
as edhe propozimeve të tyre për të ndaluar gjakderdhjen.
Edhe shtypi patriotik shqiptar e quante qëndresën e shqiptarëve
një mbrojtje të ligjshme, të provokuar nga dhuna
ushtarake e xhonturqve. “U ranë më qafë pa
ndonjë shkak të vërtetë, - shkruante gazeta
“Korça” më 14 shtator 1909, - Xhavit Pasha,
sikur ndiqte armiqtë, preu e po pret eshtrat e vëllezërve
tanë dhe ka lënë shumë etër e nëna
pa bij, shumë motra pa vëllezër, shumë gra pa
burra dhe foshnja nëpër rrugë”.
Ekspeditat ndëshkimore ashpërsuan marrëdhëniet
e xhonturqve me shqiptarët në tërësi. Valiu
i Kosovës, Masar Beu, i shkruante ato ditë Portës
së Lartë se ekspedita e Xhavit Pashës, në vend
që ta qetësonte gjendjen në Lumë, e acaroi edhe
më shumë, shkaktoi pakënaqësinë e përgjithshme
të popullsisë së Kosovës.
Për këtë u bind edhe Stambolli, që urdhëroi
Xhavit Pashën të merrej vesh me kryengritësit. Më
2 tetor ai pranoi propozimet e Mustafa Litës, njërit prej
udhëheqësve të kryengritësve, që në
emër të të gjthë popullsisë së Lumës
i premtoi se shqiptarët e kësaj zone do t’u nënshtroheshin
urdhrave të qeverisë, me kusht që ekspedita e tij
ushtarake të tërhiqej nga Luma. Pas kësaj ndodhi
tërheqja e Xhavit Pashës dhe e ushtrisë së tij
nga Luma e Prizreni, që shkaktoi habinë e bashkëkohësve
të huaj në Turqi e jashtë saj. Më 5 tetor Xhavit
Pasha ishte kthyer tanimë në Mitrovicë.
Por, pa përfunduar ende ekspedita ushtarake në Lumë,
shpërtheu kryengritja në Malësinë e Dibrës,
ku, përveç popullsisë vendase, ishin mbledhur edhe
shumë nga kryengritësit kosovarë. Këtu u mbajt
një tubim i gjerë, ku morën pjesë rreth 2 000
veta nga Malësia, Dibra e Poshtme, Mati e Mirdita, që
vijoi dy ditë me radhë, më 14 e 15 shtator. Në
tubim u kërkua që shqiptarët të luftonin për
vetëqeverisjen e atdheut të tyre. Për të penguar
shtrirjen e lëvizjes në gjithë sanxhakun e Dibrës,
Porta e Lartë, përveç batalioneve që ndodheshin
në qytetin e Dibrës, dërgoi më 27 shtator forca
të tjera ushtarake nga Selaniku.
Megjithatë, lëvizja u shtri edhe në Dibrën e
Poshtme, ku mori përmasa edhe më të mëdha. Shqiptarët
braktisën fshatrat e zunë grykat malore për t’i
bërë pritë ushtrisë osmane. Këtu u përqendruan,
në dhjetëditshin e parë të tetorit, forcat kryesore
ushtarake osmane. Komanda e ekspeditës kundër Dibrës
së Poshtme iu besua Xhavit Beut, i cili më 26 tetor 1909,
në krye të 300 ushtarëve të pajisur me topa,
u fut midis fshatrave Dardhë e Rexhë, që njihej si
zona ku kryengritësit zhvillonin tubimet e tyre, ndërsa
një forcë tjetër ushtarake u dërgua në
Mat dhe në rrethet e tij. Megjithatë, Xhavit Beu shumë
shpejt u detyrua të tërhiqte ushtritë e tij nga Dibra
e Poshtme dhe nga Malësia, pa arritur ta nënshtronte popullsinë
e tyre.
Ekspeditat ushtarake e dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha mbi shqiptarët
provuan se qëllimi i xhonturqve nuk ishte “të mbronin”
rendin kushtetues, të kërcënuar gjoja nga “reaksionarët
shqiptarë”, por të vendosnin një regjim të
centralizuar të skajshëm në Perandorinë Osmane.
Me këto masa Komiteti “Bashkim e Përparim”
synonte të pengonte gjithashtu zgjerimin e lëvizjes kombëtare,
kulturore dhe autonomiste në Shqipëri, pjesë e së
cilës ishte edhe kryengritja që po zhvillohej atëherë
në krahinat veriore të vendit.
Në memorandumin që kryengritësit e Gegërisë
i dorëzuan qeverisë turke, në fundin e tetorit të
vitit 1909, krahas amnistisë për pjesëmarrësit
në kryengritje, parashtroheshin edhe kërkesa me karakter
kombëtar, si futja e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi
në të gjitha shkollat e Shqipërisë dhe emërimi
në Shqipëri i nëpunësve që e njihnin vendin.
Shqiptarët e zonave malore u treguan gjithashtu të gatshëm
të hiqnin dorë nga disa prej venomeve të tyre, por
kërkuan që t’i jepej popullsisë së zonave
të afërta me kufirin me Malin e Zi e drejta për mbajtjen
e armëve, që të ndërtoheshin fortifikata në
kufi dhe të ndryshonte mënyra e mbledhjes së taksave
sipas gjendjes së vendit.
Kërkesa të njëjta me këto i parashtruan qeverisë
turke edhe klubi shqiptar i Stambollit së bashku me klubet
e tjera të Shqipërisë.
Dhuna ushtarake mbi shqiptarët u denoncua botërisht nga
shqiptarët e Stambollit. Në fund të tetorit u formua
një Komitet Nismëtar Kombëtar, i përbërë
nga doktor Zenel Abedini, doktor Ibrahim Temoja dhe Mehmet pashë
Dëralla (Tetova), i cili organizoi në Aksaraj të
Stambollit dy tubime të rëndësishme, njërin
më 27 tetor dhe një tjetër më 5 e 8 nëntor
1909. Si në mbledhjen e parë, ashtu edhe në të
dytën morën pjesë dhjetëra veta, intelektualë
të profesioneve të ndryshme dhe deputetë, që
përfaqësonin të katër vilajetet shqiptare. Në
mbledhjen e nëntorit u miratua një promemorje, në
të cilën përshkruhej gjendja tragjike, që ishte
krijuar në Shqipërinë e Veriut për shkak të
operacioneve ushtarake të qeverisë. Vihej theksi në
mënyrë të veçantë në ndihmesën
e shqiptarëve për shpalljen e kushtetutës më
1908 dhe për mbrojtjen e saj gjatë ngjarjeve kundërrevolucionare
të 13 prillit 1909. Ishin forcat ushtarake qeveritare, thuhej
në promemorje, ato që përdorën të parat
forcën, që ngjallën tmerr kudo ku shkelën dhe
u bënë shkak për armiqësimin e popullsisë
me qeverinë. Në këto rrethana, shqiptarët u
detyruan të ngrenë flamurin e kryengritjes. Edhe për
ngjarjet e Lumës bëhej fajtore qeveria që deshi t'i
shtypte ato me ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës,
që përdori armët dhe dogji fshatrat e Lumës
e të Prizrenit. Edhe pse ushtria u tërhoq, ajo la pas
zona të shkretuara dhe urrejtjen e popullit.
Me qëllim që në të ardhmen të mos ndodhnin
ngjarje të tilla, atdhetarët shqiptarë të Stambollit
i propozonin qeverisë të ndërmerrte këto masa:
të dërgohej në Shqipërinë e Veriut një
komision për të bërë hetimet në vend për
shkaqet e ngjarjeve që u parashtruan më lart; të
gjithë ata që kishin bërë veprime të këqija
të dënoheshin sipas ligjeve; të ngriheshin organet
e rregullta të drejtësisë; të emëroheshin
në ato zona të Shqipërisë së Veriut nëpunës,
që dinin gjuhën e vendit dhe që do të ndihmonin
në përparimin e popullsisë; të ngriheshin fortifikime
në kufirin me Malin e Zi për t'i mbrojtur ato vise nga
sulmet e malazezëve; të mos shtrihej në vilajetet
e Shkodrës, të Kosovës e të Manastirit shërbimi
i detyrueshëm ushtarak, i cili nuk ka qenë njohur asnjëherë
nga popullsia; të ndërtoheshin sa më parë rrugët,
ku të gjenin punë banorët e varfër të atyre
viseve, të cilët detyroheshin të shkonin në
emigracion në Serbi, në Bullgari e në Hungari; të
hapeshin shkolla fillore në fshatra e në ato qytete ku
nuk kishte të tilla.
Promemorja iu dorëzua më 13 nëntor 1909 ministrit
të Brendshëm, Talat Beut, për t’ia përcjellë
qeverisë. Ajo u nënshkrua gjithashtu nga deputetët
shqiptarë të parlamentit, të cilët kërkuan
që Xhavit Pasha të largohej nga Rumelia dhe të hidhej
në gjyq si shkaktar i trazirave në Gegëri.
Mbledhjet, që u organizuan nga atdhetarët shqiptarë
e nga grupi i deputetëve, patën jehonë në Stamboll
dhe në opinionin publik në përgjithësi; ato
treguan, siç shkruante gazeta “Lirija” e Selanikut
më 12 dhjetor 1909, se “shqiptarët qenkan të
zotë dhe kur duan mund të mblidhen e të kuvendojnë
për të mirën e kombit”.
Dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha dhe nga ushtria osmane mbi shqiptarët
e thelloi edhe më shumë hendekun midis popullit shqiptar
e xhonturqve, forcoi te shqiptarët bindjen se interesat e tyre
si komb ishin krejt të veçantë nga ata të
xhonturqve. Në një korrespondencë të dërguar
nga Shkupi dhe të botuar në gazetën “Dielli”
më 26 nëntor 1909, thuhej se “kombëtaria pati
prej sjelljeve të turqve një fitim të madh”,
se “pas ngjarjeve të Lumës filloi të gjallërohet
edhe më tepër lëvizja kombëtare në Kosovë,
u përhapën aq shumë idetë dhe dëshirat
për vetëqeverimin e Shqipërisë, sa nuk ishte
menduar kurrë e që as me një propagandë 20-vjeçare
nuk do të kishim mundur t’i arrinim”.
Kongresi i Dibrës (23-29 korrik 1909)
Ngjarjet në Shqipëri e vunë qeverinë xhonturke
në një pozitë të vështirë, nga e cila
ajo u përpoq të dilte duke thirrur një kongres në
Dibër më 23 korrik 1909, ditën e përvjetorit
të shpalljes së kushtetutës.
Kongresi u organizua me nismën e Komitetit Qendror “Bashkim
e Përparim”, i cili për të krijuar përshtypjen
se ky tubim ishte thirrur nga shqiptarët, ia ngarkoi shpërndarjen
e ftesave një komisioni kushtetues vendas, të formuar
posaçërisht për këtë qëllim në
Dibër. Ndërkaq xhonturqit nuk hoqën dorë nga
synimi për t’i dhënë këtij Kongresi një
karakter të përgjithshëm osman, prandaj shpallën
se qëllimi kryesor i kësaj mbledhjeje do të ishte
përcaktimi i “qëndrimit që do të mbahej
kundrejt projekteve të Fuqive të Mëdha për copëtimin
e Maqedonisë dhe të Shqipërisë”, si edhe
forcimi i “veprimtarisë së përbashkët
për lulëzimin e Perandorisë dhe për mënjanimin
e shkaqeve të pakënaqësisë dhe të ftohjes”
midis elementëve të saj. Në Kongres u ftuan të
marrin pjesë jo vetëm shqiptarët, por edhe kombësitë
e tjera të gjashtë vilajeteve të Turqisë Evropiane.
Në të vërtetë, duke thirrur Kongresin e Dibrës,
xhonturqit synonin të realizonin atë detyrë që
nuk mundën ta kryenin me anë të ekspeditave ushtarake:
të nënshtronin shqiptarët dhe t’i detyronin
të hiqnin dorë nga lufta për çlirimin kombëtar
ose, siç thuhej në dokumentet e kohës, “për
pavarësinë e Shqipërisë”. Valiu i provincës
së Manastirit, Fahri Pasha, vetëm dy ditë para hapjes
së Kongresit, u kumtoi përfaqësuesve të huaj
konsullorë në Manastir se “qëllimi i thirrjes
së Kongresit të Dibrës është që të
ndikohet me mjete paqësore te shqiptarët për t’i
qëndruar besnik kushtetutës dhe qeverisë turke”.
Me këtë Kongres xhonturqit shpresonin gjithashtu të
forconin lidhjet me parinë e Shqipërisë dhe të
krijonin para botës së jashtme përshtypjen se turqit
e rinj dhe shqiptarët kishin qëllime të përbashkëta
dhe se ndërmjet tyre ishte vendosur një bashkëpunim
i ngushtë. Ata shpresonin gjithashtu që me tubime të
tilla të fitonin kohë dhe, pasi të stabilizonin gjendjen
në vend, të shtypnin me dhunë Lëvizjen Kombëtare
Shqiptare.
Për të tërhequr në Kongres vetëm përkrahësit
e tyre dhe për të mos u dhënë kohë klubeve
shqiptare, sidomos atyre të viseve të Shqipërisë
së Jugut, që ishin më larg Dibrës, të dërgonin
përfaqësuesit e vet në këtë mbledhje, xhonturqit
i shpallën ftesat e tyre vetëm 5-6 ditë para Kongresit.
Ftesat iu dërguan kryesisht parisë e krerëve klerikë
myslimanë, nga radhët e të cilëve komitetet
xhonturke dhe valinjtë shpejtuan të zgjidhnin si delegatë
të Kongresit ithtarët e tyre. Megjithatë, klubet
shqiptare, sidomos ai i Manastirit dhe i Selanikut, që në
atë kohë po përgatisnin thirrjen e Kongresit kombëtar
të Elbasanit, ndonëse u gjendën të papërgatitur,
vepruan në mënyrë energjike, zhvilluan një veprimtari
të dendur organizative për të dërguar në
Kongresin e Dibrës delegatët e tyre nga radhët e
intelektualëve atdhetarë, disa prej të cilëve
do të shkonin drejtpërdrejt nga Dibra në Elbasan.
Në Kongres morën pjesë 325 delegatë nga qytetet
e ndryshme të vilajeteve shqiptare dhe nga viset e tjera të
Turqisë Evropiane. Shumica e tyre ishin shqiptarë, myslimanë
e të krishterë. Por krahas tyre kishte edhe delegatë
turq, 16 sllavo-maqedonë, 15 grekë, disa serbë e
vllehë. Përbërja e Kongresit qe heterogjene: një
pjesë e mirë qenë klerikë të lartë
dhe çifligarë turkomanë, nëpunës, mësues
e drejtorë shkollash (turke e të huaja) dhe intelektualë
me prirje xhonturke, ndërsa disa ishin oficerë xhonturq
të veshur civilë. Por në Kongres morën pjesë
edhe mjaft përfaqësues të forcave atdhetare të
lëvizjes kombëtare, laikë e klerikë, të
dërguar kryesisht nga klubet e shoqëritë atdhetare,
midis të cilëve qenë Vehbi efendi Dibra, Sotir Peci,
Fehim Zavalani, Dervish Hima, Loni Logori, Hafiz Ali Korça,
Llambi Kota, Abdyl Ypi (Starja), Aqif pashë Elbasani, Beniamin
Nosi, Andrea Ballamaçi, Qazim Beu (kryetar i klubit “Bashkimi”
të Dibrës), Jusuf Karahasani (nga Malësia e Dibrës),
Haxhi Hafiz Ibrahim efendiu (nga klubi i Shkupit), Murat Aga (nga
Gjakova) etj.
Për t’iu përgjigjur qëllimeve që shtruan
xhonturqit dhe për shkak të përbërjes së
tij, kuvendi mori emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët
shqiptaro-osman”.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Vehbi efendi Dibra, myfti i këtij
sanxhaku, një nga personalitetet me ndikim në trevat shqiptare
dhe i njohur njëherazi për atdhetarizmin e tij. Qysh në
fillim të punimeve të Kongresit, xhonturqit u orvatën
t’u impononin delegatëve programin e vet prej 4 pikash,
të përgatitur qysh më parë nga Komiteti Qendror
“Bashkim e Përparim”, që kishte për qëllim
të detyronte shqiptarët dhe përfaqësuesit e
kombësive të tjera joturke të pranonin doktrinën
e “osmanizmit”, të shprehnin, krahas besnikërisë
ndaj kushtetutës, edhe gatishmërinë për të
mbrojtur Perandorinë Osmane nga rreziku i jashtëm dhe
nga çdo lëvizje e brendshme kryengritëse.
Më 24 korrik, ditën e dytë të Kongresit, kryetari
i tij, i detyruar të zbatonte rendin e ditës të përcaktuar
qysh më parë nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”,
parashtroi rezolutën prej 4 pikash, që ishte paraparë
të nënshkruhej pa diskutim nga gjithë delegatët
dhe t’i dërgohej në formën e një peticioni
parlamentit turk. Por këto përpjekje të xhonturqve
për t’i kufizuar punimet e Kongresit vetëm me miratimin
e kësaj rezolute, hasën në kundërshtimin e vendosur
të atdhetarëve shqiptarë, “të delegatëve
nacionalistë”, siç thuhet në dokumentet bashkëkohëse,
të cilët nuk pranuan të nënshkruanin verbërisht
dhe pa diskutim programin e paraqitur nga Komiteti.
Për shkak të qëndresës së atdhetarëve
shqiptarë, xhonturqit dhe përkrahësit e tyre u detyruan
të tërhiqeshin, pranuan që punimet e mëtejshme
të Kongresit të vijonin nëpërmjet një Komisioni
prej 40 delegatësh, të cilëve, me qëllim që
të neutralizohej grupi i atdhetarëve shqiptarë, iu
shtuan edhe pesë funksionarë osmanë, të caktuar
nga Komiteti “Bashkim e Përparim”. Komisioni, që
zgjodhi si kryetar Vehbi Dibrën, u ngarkua të hartonte
vendimet përfundimtare të Kongresit të Dibrës.
Punimet e mëtejshme të Kongresit (të Komisionit),
që zgjatën disa ditë me radhë dhe u zhvilluan
në gjuhën shqipe, u karakterizuan nga një konfrontim
i ashpër midis dy grupimeve politike, atij proturk, që
përkrahte programin e paraqitur nga Komiteti “Bashkim
e Përparim”, dhe grupit të atdhetarëve shqiptarë,
që kërkonin të përfshiheshin në program
kërkesa të tilla kombëtare, si futja në shkolla
e mësimit të detyrueshëm të gjuhës shqipe
dhe themelimi i shkollave shqipe në gjithë Shqipërinë.
Këto kërkesa, si edhe ajo e mësimit të shqipes
me alfabetin e Kongresit të Manastirit, ndeshën në
kundërshtimin e xhonturqve dhe të delegatëve turkomanë
shqiptarë, sidomos të disa klerikëve të lartë
myslimanë të dërguar nga valiu i Shkodrës e
i Kosovës.
Megjithatë, në saje të këmbënguljes së
atdhetarëve shqiptarë, Kongresi, në mbledhjen e tij
të fundit më 28 korrik, miratoi një program tjetër
prej 17 pikash, të përgatitur nga Komisioni e të
përbërë prej dy pjesësh: pjesa e parë,
prej 5 pikash, që gjatë diskutimeve u quajtën “nene
të bashkimit” ose “bashkimtare”, përfaqësonte
programin e paraqitur nga xhonturqit me disa ndryshime që iu
bënë në Kongres, nën trysninë e delegatëve
shqiptarë. Në këtë pjesë shprehej uniteti
i të gjithë osmanllinjve dhe besnikëria e shqiptarëve
ndaj osmanizmit, vendosmëria e tyre për të respektuar
regjimin kushtetues, për të mbrojtur me armë në
dorë qeverinë kushtetuese, në rast se do të
kërcënohej nga jashtë ose nga ata që brenda
vendit do t’u shërbenin ideve të huaja; kërkohej
gjithashtu që gjithë shqiptarët të kryenin shërbimin
e detyrueshëm ushtarak. Kjo pjesë e programit, me gjithë
ndryshimet që pësoi në Kongres, ruajti në thelb
karakterin e saj xhonturk. Në pjesën e dytë të
programit, të përbërë nga 12 pika, të cilat
gjatë punimeve të Kongresit u quajtën “nenet
dytësore ose të nevojshme” (për shqiptarët
- shën. i aut.), megjithëse në mënyrë mjaft
të moderuar, u përfshinë disa nga kërkesat e
parashtruara nga përfaqësuesit e rrymës kombëtare
shqiptare. Një pjesë e mirë e masave që përfshiheshin
këtu kishin të bënin me zhvillimin e përgjithshëm
ekonomik e kulturor të vilajeteve të Turqisë Evropiane.
Parashikohej ndërtimi në këto vilajete i hekurudhave
dhe i rrugëve automobilistike; tharja e kënetave dhe sistemimi
i lumenjve; krijimi në Turqinë Evropiane i shkollave normale
turke për mësues dhe i shkollave të larta për
tregti e mjeshtëri (profesionale), në të cilat të
mësohej filozofia fetare, morali islam e Kurani; ngritja në
një nga qendrat e Turqisë Evropiane e një universiteti
turk; likuidimi i menjëhershëm i “Shoqërisë
së duhanit të Perandorisë Osmane” (“Régie
des tabacs…”) etj.
Krahas këtyre përfshiheshin edhe disa masa të veçanta
për Shqipërinë. Kërkohej që të “hapeshin
në Shqipëri, ku arsimi është më i prapambetur,
shkolla fillore, të mesme dhe të larta për tregëti
e mjeshtëri, ku gjuha shqipe të mësohej lirisht në
kufijtë e dëshëruar”. Mësimi i gjuhës
shqipe dhe sasia e orëve për të i liheshin për
t’i caktuar çdo lokaliteti të veçantë.
Një masë e tillë, edhe pse krijonte mundësinë
për mësimin e gjuhës shqipe, ishte larg kërkesës
së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për themelimin
e shkollave kombëtare shqipe dhe për futjen e mësimit
të detyruar të shqipes në shkolla. Vendimi që
u mor në lidhje me alfabetin e gjuhës shqipe, për
të përdorur “lirisht alfabetin turk ose shqiptar”,
ishte gjysmak dhe u çelte rrugën xhonturqve e gjithë
kundërshtarëve të alfabetit shqip për të
penguar e për të luftuar përhapjen e shkrimit shqip.
Në këtë pjesë të programit, po me këmbënguljen
e shqiptarëve, kërkohej që “në emërimin
e nëpunësve t’u jepet përparësi banorëve
vendas që njihnin karakterin dhe zakonet e vendit”, që
të hiqeshin shkollat fetare (të krijuara për shqiptarët
ortodoksë e për vllehët) nga administrimi i kishës
dhe t’i jepeshin Ministrisë së Arsimit, si dhe të
njihej gjuha e vendit në komunitetet fetare.
Duke qenë i organizuar nga xhonturqit dhe duke pasur në
përbërjen e vet një shumicë delegatësh
turkomanë, si edhe delegatë nga kombësitë e
tjera të Turqisë Evropiane, Kongresi i Dibrës, me
gjithë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë, sikurse
theksohet në dokumentet bashkëkohëse, nuk arriti
të kthehej në një manifestim të pavarur dhe
kombëtar shqiptar. Në vendimet e botuara në formën
e një broshure të veçantë në Manastir
më 1909 (1325), ky tubim mbante emrin “Kongresi kushtetues
i përbashkët shqiptaro-osman”. Po këtë
emërtim do të kishin edhe kongreset e tjera, të cilat,
sipas vendimit që u mor në Dibër, do të thirreshin
çdo vit në një nga qytetet e Turqisë Evropiane?.
Po kështu, komisionet, që Kongresi rekomandonte të
krijoheshin në qendra të ndryshme të Rumelisë,
“për të bashkuar të gjitha kombet e Perandorisë
Osmane” do të quheshin “Bashkimi i Kombeve”
(“Ittihad-i Anasir”).
Megjithatë, ka rëndësi të veçantë
fakti që atdhetarët shqiptarë e shndërruan Kongresin
e Dibrës në një arenë të luftës kundër
reaksionit xhonturk, mbrojtën të drejtat kombëtare
të popullit shqiptar dhe i detyruan organizatorët e tij
xhonturq të pranonin disa nga kërkesat e tyre, të
cilat, ndonëse nuk shprehnin në mënyrë të
plotë aspiratat e kombit shqiptar, binin ndesh me politikën
e osmanizimit të ndjekur nga xhonturqit. Prandaj Komiteti Qendror
“Bashkim e Përparim” dhe ithtarët e tij në
Shqipëri, si myftiu i Manastirit, Rexhep efendi Tetova etj.,
i dhanë popullaritet, me anën e shtypit, të mitingjeve
e të mjeteve të tjera, asaj pjese të vendimeve që
bënte fjalë për unitetin e shqiptarëve, si “osmanllinj”,
me turqit dhe nuk përfillën aspak masat që parashikonin
mësimin, qoftë edhe me kufizime, të gjuhës shqipe
në shkolla.
Por as vendimet e Kongresit të Dibrës, as propaganda xhonturke
për bashkëpunimin e shqiptarëve me Komitetin “Bashkim
e Përparim” nuk mundën të mbulonin kundërshtitë
e kombit shqiptar me regjimin turqve të rinj.
Kongresi Kombëtar i Elbasanit (2-8 shtator 1909)
Kongresi i Dibrës nuk e ndryshoi vendimin e marrë qysh
më parë nga rrethet atdhetare për të mbledhur
një kongres kombëtar në Elbasan, i cili do të
shqyrtonte në mënyrë të veçantë
problemin e shkollës shqipe që ishte bërë objekt
i sulmeve të xhonturqve, përgatitjen e mësuesve,
organizimin në shkallë kombëtare të rrjetit
të shkollave shqipe, drejtimin e përqendruar të tyre
nga një institucion kombëtar dhe sigurimin e mjeteve financiare
për mbajtjen e tyre. Thirrja e tij bëhej e domosdoshme
edhe për shkak të rritjes së rrjetit të shkollave
shqipe pas Kongresit të Manastirit.
Pak kohë para thirrjes së Kongresit (më 3 korrik
1909), Ministria e Arsimit e Turqisë, nën trysninë
e kërkesave këmbëngulëse të shqiptarëve,
u detyrua të njoftonte vilajetet që të përfshinin
në programin mësimor të shkollave shtetërore,
qytetëse (ruzhdie) dhe në gjimnazet (idadie), mësimin
e gjuhës së vendit (shqipe) dhe që mësuesit
e kësaj gjuhe të paguheshin nga buxheti i shtetit. Kjo
ishte një rethanë që favorizonte punimet e Kongresit
të Elbasanit për çështjet e arsimit shqiptar.
Kongresi u thirr me nismën e klubit shqiptar të Selanikut,
i cili, qysh në fund të marsit njoftoi për këtë
klubet e shoqëritë shqiptare, ndërsa me përgatitjen
e tij të drejtpërdrejtë u morën klubet “Bashkimi”
e “Vllaznia” të Elbasanit, që u shpërndanë
ftesat klubeve dhe shoqërive shqiptare brenda e jashtë
vendit.
Kongresi i Elbasanit u hap më 2 shtator të vitit 1908
dhe i vijoi punimet deri më 8 shtator. Në të morën
pjesë 35 delegatë, përfaqësues të klubeve
dhe të shoqërive shqiptare të qyteteve të tilla
të Shqipërisë, si Tirana, Durrësi, Dibra, Shkupi,
Manastiri, Gjirokastra, Korça, Berati, Leskoviku, Përmeti,
Ohri, Struga, Pogradeci, Janina, Filati, krahinat e Gramshit, të
Skraparit etj. Nuk mundën të dërgonin delegatët
e tyre Vlora, për shkak të terrorit të xhonturqve
mbi atdhetarët e këtij qyteti, Shkodra, për arsye
të veprimtarisë së reaksionit xhonturk, të përkrahur
nga klerikët konservatorë dhe elementët fanatikë
turkomanë, si edhe vilajeti i Kosovës, po për shkak
të pengesave që nxorën klerikët dhe paria konservatore
e fanatike, që përkrahte alfabetin arab. Megjithatë,
klubi i Shkupit ngarkoi si përfaqësues të vetin Mithat
Frashërin, ndërsa atdhetarët shkodranë njoftuan
në mënyrë paraprake se do t’i njihnin vendimet
e këtij Kongresi. Po ashtu nuk u përfaqësuan edhe
shoqëritë atdhetare të mërgimit.
Midis delegatëve të Kongresit kishte veprimtarë të
njohur të lëvizjes kombëtare, si edhe mësues
atdhetarë, siç ishin Orhan Pojani, Grigor Cilka, Gjergj
e Sevasti Qiriazi, Mithat Frashëri, Dervish bej Biçaku,
Ahmet Dakli, Refik Toptani, Hafiz Ibrahim Dalliu, Thoma Papapano,
Hamdi Ohri, Nikollë Kaçori, Josif Haxhi Mima, Simon
Shuteriqi, Dhimitër Buda, Abdullah Rushit Ahmeti (Struga),
Abdulla Koprëncka, Kristo Dako, Emin Haxhi Ademi, Selman Blloshmi,
Andrea Konomi, Idhomenë Kosturi etj.
Punimet e Kongresit u drejtuan nga një kryesi e zgjedhur nga
delegatët dhe e përbërë nga Dervish bej Biçaku
(kryetar), Mithat Frashëri (nënkryetar) dhe Simon Shuteriqi
e Josif Haxhi Mima (sekretarë).
Ashtu siç ishte parashikuar, në Kongres u shqyrtuan
tri çështje themelore: çelja e një shkolle
normale dhe masat e nevojshme për të; krijimi i një
qendre të vetme për drejtimin, për organizimin dhe
për financimin e shkollave shqipe; masat për bashkërendimin
e veprimtarisë së klubeve shqiptare.
Akti themelor i Kongresit të Elbasanit ishin Vendimet ose,
siç u quajt ndryshe, Rezoluta prej 15 nenesh, që u miratua
dhe u nënshkrua nga gjithë delegatët. Një nga
masat më të rëndësishme të kësaj Rezolute
ishte çelja në Elbasan në vjeshtën e atij
viti e një Shkolle Normale (pedagogjike), me gjashtë klasa,
e cila do të përgatiste mësues për shkollat
fillore shqipe. Shkolla pedagogjike do të mbahej me kontributin
e të gjitha klubeve dhe shoqërive shqiptare. Në Kongres
u miratua edhe një rregullore e veçantë e Shkollës
Normale, e përpunuar nga një komision i posaçëm.
Për t’i vënë shkollat shqipe nën një
drejtim unik e të përqendruar në shkallë kombëtare,
Kongresi vendosi që të krijohej në Korçë
Shoqëria qendrore shkollore “Përparimi”. Sipas
statutit të saj të veçantë ajo do të
quhej Shoqëria e mësonjëtoreve shqipe “Përparimi”
dhe do të kishte për detyrë të kujdesej për
mbajtjen e administrimin e Shkollës Normale të Elbasanit,
për hapjen e shkollave të tjera shqipe dhe për botimin
e librave të nevojshëm. Pranë shoqërisë
krijohej edhe një arkë e përgjithshme, që do
të plotësohej me kontributin e klubeve, të shoqërive
dhe të atdhetarëve të veçantë. Me qëllim
që Shoqëria “Përparimi” të ushtronte
lirisht dhe pa pengesa veprimtarinë e saj, Kongresi kërkoi
që ajo të njihej zyrtarisht si “person juridik”
nga qeveria turke; u hartua një rregullore e veçantë
e kësaj shoqërie, e cila do t’i paraqitej gjithashtu
për miratim qeverisë. Shoqëria duhej të kërkonte
ndihmën financiare të shtetit turk.
Kongresi ngarkoi “të gjitha klubet dhe shoqëritë,
si edhe çdo shqiptar, të përpiqeshin të vinin
gjuhën shqipe në të gjitha shkollat e vendit”.
Në mënyrë të veçantë u ngarkua klubi
qendror (i Manastirit) që të “nxirrte lejen që
gjuha shqipe të hynte zyrtarisht në të gjitha shkollat
e Shqipërisë”, ndërsa me pikën 8 të
Vendimeve, Kongresi i Elbasanit ngarkonte klubin qendror që
sa më parë të “kërkonte futjen e gjuhës
shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat
shtetërore fillore dhe qytetëse (ruzhdie)”. Përmbushja
e këtyre kërkesave do të shënonte një hap
të rëndësishëm në shndërrimin e të
gjitha shkollave të huaja (turke ose në gjuhë të
tjera) në shkolla shqipe dhe për themelimin e një
sistemi kombëtar shkollor në Shqipëri. Kongresi ngarkonte
gjithë atdhetarët shqiptarë që të kërkonin
nga këshillat e vilajeteve hapjen e shkollave bujqësore,
aq të nevojshme për popullsinë e zonave bujqësore
të vendit.
Në Kongres u diskutuan gjithashtu disa çështje
organizative dhe politike. Për të forcuar bashkëpunimin,
lidhjet organizative dhe bashkërendimin e veprimeve ndërmjet
të gjitha klubeve e shoqërive, u vendos që të
gjitha klubet e shoqëritë shqiptare të drejtoheshin
nga një klub qendror. Në pajtim me këtë Kongresi
zgjodhi si klub qendror (për dy vjet) klubin e Manastirit,
i cili qëndronte në krye të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare.
Për të bashkërenduar dhe për të organizuar
më mirë e në përmasa kombëtare veprimtarinë
politiko-kulturore të klubeve dhe të shoqërive shqiptare,
u miratua një Rregullore e përgjithshme e klubeve dhe
e shoqërive shqiptare, ku përcaktoheshin detyrat e tyre
dhe format e lidhjeve e të bashkëpunimit ndërmjet
tyre.
Në mbledhjet e mbyllura e të shpeshta në Kongres
delegatët shprehën mosbesimin ndaj regjimit xhonturk dhe
Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”, të
cilët në shumë qytete të Shqipërisë,
si në Strugë, në Tiranë, në Gjirokastër,
në Filat etj., nxitnin komitetet lokale që t’u kundërviheshin
aspiratave kombëtare të shqiptarëve. Në emër
të delegatëve të Kongresit iu dërgua kryeministrit
turk një telegram, në të cilin protestohej kundër
dhunës mbi atdhetarët shqiptarë në Vlorë
e në qendra të tjera dhe kërkohej lirimi i bejlerëve
atdhetarë të arrestuar. Po në këto mbledhje
delegatët u shprehën për një organizim më
të mirë të komiteteve të fshehta dhe për
forcimin e lidhjeve ndërmjet tyre.
Në Kongres u shfaq mendimi se, në kushtet kur xhonturqit
nuk pranonin t’i njihnin popullit shqiptar të drejtat
më elementare kombëtare e njerëzore për t’u
çliruar njëherë e përgjithmonë nga arbitrariteti
e zgjedha e turqve të rinj, shqiptarët duhej të organizonin
luftën e armatosur për të siguruar autonominë
e Shqipërisë dhe për këtë qëllim populli
shqiptar duhej të bashkëpunonte me popujt e tjerë
të shtypur të Turqisë Evropiane, me maqedonët,
vllehët etj., që luftonin gjithashtu për çlirimin
e tyre kombëtar.
Kongresi dënoi ndërhyrjet e fuqive të huaja në
Shqipëri që ishin forcuar në fillim të shek.
XX, e veçanërisht pas aneksimit të Bosnjës
dhe të Hercegovinës nga Austro-Hungaria.
Në këtë Kongres u vendos gjithashtu që pas tri
vjetësh, më 1912, të mbahej po në Elbasan një
kuvend tjetër, që do të shqyrtonte “nevojat
e Shqipërisë”, programin e të cilit do ta përgatisnin
shoqëritë e këtij qyteti.
Kongresi i Elbasanit i dha një shtytje të re lëvizjes
për shkollën dhe për arsimin kombëtar në
përgjithësi. Të mbështetur në vendimet
e tij, atdhetarët shqiptarë ngritën në Korçë,
më 20 shtator 1909, Shoqërinë qendrore shkollore
“Përparimi”, në kryesinë e së cilës
u zgjodhën atdhetarët e njohur Orhan Pojani (kryetar),
Stavri Karoli, Idhomenë Kosturi e Mihal Gramenoja.
Me qëllim që Shoqëria “Përparimi”
të ushtronte ligjërisht të gjitha kompetencat e saj
si një institucion qendror e drejtues i arsimit kombëtar,
kryetari i saj Orhan Pojani, duke pasur mbështetjen e deputetëve
atdhetarë shqiptarë të parlamentit, bëri përçapje
pranë Këshillit të Shtetit në Stamboll për
të siguruar njohjen e saj zyrtare si person juridik. Megjithëse
kjo kërkesë u kundërshtua nga qeveria turke, Shoqëria
“Përparimi” u kthye në të vërtetë
në një organizatë arsimore kombëtare dhe dha
një ndihmë të çmuar për organizimin e
drejtimin e arsimit shqiptar. Ajo dha një ndihmesë të
veçantë për sigurimin e fondeve të nevojshme
financiare për Shkollën Normale të Elbasanit dhe
për shkollat e tjera shqipe. Duke iu përgjigjur thirrjes
që shpërndau për këtë qëllim brenda
e jashtë Shqipërisë, dhjetëra klube dhe shoqëri
atdhetare të vendit, organet e shtypit shqiptar, shoqëritë
e kolonive të mërgimit dhe qindra atdhetarë derdhën
në arkën e saj shuma të mëdha të hollash.
Brenda një kohe të shkurtër u mblodhën për
nevojat e Shkollës Normale dhe të shkollave të tjera
1 000 lira turke. Në mënyrë të veçantë
rreth 340 atdhetarë dhanë ndihmën e tyre në
të holla.
Më 1 dhjetor 1909 u çel në Elbasan Shkolla Normale
(pedagogjike), që ishte shkolla e parë e mesme kombëtare
shqipe. Mësuesit e saj të parë ishin atdhetarë
të njohur dhe njerëz të shquar në lëmin
e kulturës, si Aleksandër Xhuvani (i diplomuar në
Greqi për filologji, i dalluar në fushën e letërsisë),
Sotir Peci (i diplomuar gjithashtu në Greqi për matematikë-fizikë,
drejtor i gazetës “Kombi”) etj. Drejtor i parë
i saj u caktua Luigj Gurakuqi?, i cili vuri të gjitha forcat
dhe aftësitë e tij në shërbim të arsimit
kombëtar. Në Shkollën Normale jepnin gjithashtu mësim
Petër Dodbiba, Simon Shuteriqi, Hasan Mejza dhe Hafiz Ibrahim
Dalliu.
Shkolla Normale kishte gjashtë klasa, me një plan mësimor
prej 30 lëndësh, humanitare, të shkencave të
natyrës etj. Ajo dallohej për karakterin e saj kombëtar,
që përcaktohej nga përmbajtja e lëndëve
dhe nga fakti se pranonte nxënës të të gjitha
besimeve fetare, myslimanë e të krishterë. Atdhetarët
bashkëkohës e çmonin atë si një vatër
të formimit atdhetar të brezit të ri.
Qysh në vitin e parë të themelimit të saj (1909-1910)
Shkolla Normale e Elbasanit pati 160 nxënës të ardhur
nga të gjitha anët e Shqipërisë. Disa prej tyre,
rreth 50 nxënës, kishin ardhur nga Kosova, Rrafshi i Dukagjinit
e Dibra, të dërguar nga klubet shqiptare, si ai i Shkupit,
i Dibrës etj. dhe me kujdesin e veçantë të
atdhetarëve Hasan Prishtina, Bajram Curri, Nexhip Draga etj.
Shkolla shqipe u hapën në këtë periudhë
pas Kongresit të Elbasanit edhe në vende të tjera
të Shqipërisë. Në fund të shtatorit u bë
në Korçë përurimi i shkollës së
riorganizuar të djemve (i mësonjëtores së parë
shqipe të vitit 1887), çelur qysh në pranverën
e vitit 1909, e cila ishte një nga shkollat më të
plota me pesë klasa dhe pesë mësues. Në tetor
u hapën shkolla shqipe në Progër, në Cukaj të
Martaneshit, në Verlen të Bilishtit, në Margëllëç,
ndërsa në muajin dhjetor u çel shkolla shqipe në
Negovan (nën drejtimin e Petro Nini Luarasit) dhe në fshatin
Koshtan të Tepelenës.
Me përpjekjet e Klubit Arsimor të Shkupit, të Hasan
Prishtinës e të atdhetarëve të tjerë kosovarë,
në vjeshtën e vitit 1909 u hapën shkolla shqipe në
vilajetin e Kosovës, në Moravë, në Gjilan dhe
në fshatin Pozharan, ku mësonin edhe fëmijët
e katundeve përreth. Shkolla shqipe kanë qenë ngritur
në këtë kohë edhe në Prizren, në Gjakovë,
në Pejë dhe në Vuçiternë. Në janar
të vitit 1910 klubi i Shkupit ngriti një shkollë
private shqipe në këtë qytet, ndërsa në
shkurt u hap shkolla shqipe në Mitrovicë.
Në mars-prill të vitit 1910 u çelën shkolla
shqipe në Mesare të Leskovikut, në Labovën e
Poshtme (nga klubi “Drita” i Gjirokastrës), në
fshatra të Çamërisë, si në Ninat, Konispol,
Koskë, Janjar, Konicë, Mazarek etj. Në verën
e atij viti u hapën shkolla shqipe në Tepelenë, në
Tiranë, në Vlorë, në Zerqan, në Kaninë,
në Leskovik etj. U bënë përçapje për
ngritjen e shkollave të tjera shqipe pothuajse në të
gjitha qytetet e Shqipërisë. Në fillim të vitit
1910 klubi i Dibrës mori nismën për hapjen e një
numri të madh shkollash shqipe në këtë rreth.
Gjatë vitit shkollor 1909-1910, përveç qyteteve
të tjera, gjuha shqipe u fut edhe në gjimnazet turke të
Elbasanit, të Vlorës, të Beratit dhe të Shkupit
(ku jepte mësim Bedri Pejani). Shqipja filloi të mësohej
gjithashtu në shkollën “Edep” të Shkupit,
që mbahej nga klubi “Rinia patriotike” (“Shubani
vatan”) të këtij qyteti. Sipas të dhënave
të shtypit shqiptar të kohës, në vjeshtën
e vitit 1909 gjuha shqipe ishte futur si lëndë pothuajse
në të gjitha gjimnazet (idadijet) turke të Shqipërisë
dhe në shumë shkolla qytetëse (ruzhdie). Meqë
Ministria e Arsimit, qysh në korrikun e vitit 1909, kishte
lejuar mësimin e gjuhëve të vendit në gjimnazet
turke, mësuesit e gjuhës shqipe në këto shkolla
u emëruan nga organet e saj.
Por këto shkolla ndiqeshin nga një numër i kufizuar
nxënësish, prandaj atdhetarët shqiptarë vijuan
të kërkonin që gjuha shqipe të mësohej
në të gjitha shkollat fillore të vendit, rrjeti i
të cilave ishte më i gjerë. Në fundin e vitit
shkollor 1909-1910 mësimi i shqipes u fut edhe në shkollën
qytetëse të Prevezës, në atë të Lurosit,
në shkollat fillore turke të Kolonjës, të Oparit,
të Devollit, të Përmetit, të Elbasanit dhe të
disa qendrave të Kosovës. Në fillim të vitit
1910 përfaqësues të popullsisë së Ohrit
kërkuan nga parlamenti që gjuha shqipe të mësohej
në të gjitha shkollat shtetërore të kësaj
prefekture.
Me gjithë pengesat e shovinistëve grekë, atdhetarët
shqiptarë gjatë vitit 1910 arritën të fusnin
mësimin e shqipes edhe në shkollat e tjera greke, si në
ato të Elbasanit, të Beratit, të Kavajës dhe
të Labovës së Poshtme.
Por përhapja e mëtejshme e shkollave dhe e shkrimit shqip
u pengua për shkak të shpërthimit të reaksionit
xhonturk kundër kulturës dhe Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare në përgjithësi.
Reaksioni xhonturk dhe qëndresa kundër tij (1909-1910)
Megjithëse Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”
kishte deklaruar se nuk do të përzihej në çështjen
e zgjedhjes së alfabetit të gjuhës shqipe, në
të vërtetë ai mobilizoi kundër Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare dhe në mënyrë të veçantë
kundër klubeve e shkollave shqipe gjithë administratën
shtetërore, qendrore e lokale, klerikët fanatikë
myslimanë dhe ekspeditat e gjeneralëve osmanë.
Xhonturqit u mbështetën në këtë veprimtari
në ligjin mbi “Bandat”, që parashikonte masa
shumë të rrepta për të gjithë ata që
merrnin pjesë në çetat e armatosura dhe për
të afërmit e tyre, si dhe në ligjin “Mbi shoqëritë”,
që ndalonte të gjitha organizatat kombëtare, përveç
atyre osmane. Këto dy ligje u miratuan nga parlamenti turk
në vjeshtën e vitit 1909, me gjithë kundërshtimin
e deputetëve të kombësive joturke.
Në shtator të vitit 1909 me urdhër të valiut
të Kosovës u mbyll shkolla shqipe e Pejës, ndërsa
në janar u dëmtua dhe më pas u mbyll shkolla shqipe
e Gjilanit. Në shkurt të vitit 1910 valiu i Kosovës
urdhëroi të mbyllen të gjitha shkollat shqipe të
këtij vilajeti dhe të hiqej mësimi i gjuhës
shqipe nga shkollat shtetërore turke. Hasan Prishtina, Nexhip
Draga e atdhetarë të tjerë kosovarë protestuan
menjëherë kundër këtyre veprimeve dhe kërkuan
nga Stambolli largimin e valiut nga Kosova.
Veprime të njëjta kundër shkollave shqipe u ndërmorën
në vilajetin e Janinës, ku drejtoria e arsimit në
fillim kundërshtoi kërkesat për hapjen e shkollave
të reja shqipe (në Leskovik, Filat etj.), ndërsa
në mars të vitit 1910 urdhëroi të ndalohej mësimi
i gjuhëve të tjera në shkolla, përveç
turqishtes.
Në fillim të vitit 1910 ministri i Arsimit deklaroi se
“qeveria turke do të qëndrojë neutrale në
punët e alfabetit, por në shkollat shtetërore do
të vërë në zbatim alfabetin arab”. Pas
kësaj administrata osmane filloi të fuste me forcë
në të gjitha shkollat e vendit alfabetin arab për
mësimin e shqipes. Sikurse theksonte ato ditë kryeministri
turk, Ibrahim Haki pasha, qeveria e Stambollit e trajtonte çështjen
e alfabetit shqip si një problem politik, shihte në përdorimin
e alfabetit latin për shkrimin e shqipes hapin e parë
për shkëputjen e Shqipërisë nga Turqia.
Në përpjekjet e tyre për të penguar përhapjen
e shkollës e të shkrimit shqip xhonturqit u mbështetën
te klerikët konservatorë dhe tek elementët e tjerë
turkomanë nga radhët e shqiptarëve. Kjo i dha mundësi
Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” ta paraqiste
konfliktin rreth alfabetit shqip si një çështje
të brendshme të shqiptarëve.
Myftiu i Manastirit, Rexhep Nuredini, që ishte autor i njërës
prej tri abetareve shqipe me shkronja arabe, bënte propagandë
kundër alfabetit shqip të Kongresit të Manastirit
në vise të ndryshme të Shqipërisë së
Mesme dhe të Jugut (deri në Vlorë), duke mobilizuar
për këtë qëllim edhe klubet xhonturke të
oficerëve. Po kështu vepronin myftinjtë e Korçës,
të Gjirokastrës, të Kavajës etj., ndërsa
ai i Prishtinës dhe i Dibrës nxorën qarkore, në
të cilat u bënin thirrje gjithë klerikëve myslimanë
të organizonin mitingje për të përkrahur alfabetin
arab.
Të nxitur nga xhonturqit, një grup prej 14 deputetësh
të parlamentit, që u paraqitën si shprehës “të
ndjenjave të popullit shqiptar”, edhe pse mjaft prej
tyre nuk dinin të shkruanin e të lexonin shqip, kërkuan
nga kryeministri turk në janar të vitit 1910 që të
përdorej alfabeti arab për shkrimin e shqipes dhe të
ndalohej ai latin. Kishte midis tyre edhe deputetë shqiptarë
të njohur për qëndrimet e tyre antikombëtare,
si Mahmut Bedriu (Peja), Haxhi Ali Elbasani, Fuat Pasha i Prishtinës,
Sait Efendiu (Idrizi) i Shkupit, Hasan Basriu i Dibrës, Riza
Efendiu i Shkodrës etj.
Përkundrazi, deputetët atdhetarë, Ismail Qemali,
Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj., të zemëruar
nga veprimet e parlamentarëve turkomanë, i dërguan
kryeministrit një letër proteste, ku kërkuan që
të respektoheshin të drejtat e ligjshme të shqiptarëve,
të liheshin ata të lirë të përdornin alfabetin
që dëshironin dhe që administrata qeveritare të
mos ndërhynte.
Në bashkëpunim me elementët turkomanë, si Sait
Efendiu (deputet i Shkupit), Arif Hiqmeti etj., valiu i Kosovës,
Masar Beu, më 2 shkurt të vitit 1910 organizoi një
miting në një nga xhamitë e Shkupit, në të
cilën klerikët fanatikë i shpallën shkronjat
latine në kundërshtim me fenë islame dhe kërkuan
që të ndalohej përdorimi i tyre për gjuhën
shqipe. Më 6 shkurt u mbajt një miting tjetër në
një nga xhamitë e Manastirit, ku u kërkua të
hiqej alfabeti latin për gjuhën shqipe dhe të futej
ai arab, me të cilin ishin shkruar edhe librat e shenjtë.
Mitingje të tilla në përkrahje të alfabetit
arab u mbajtën në shkurt të atij viti edhe në
Elbasan, në Gjakovë, në Korçë, në
Gjilan, në Vuçiternë, në Mitrovicë e
në qendra të tjera, në të cilat, sipas dëshmive
të bashkëkohësve, morën pjesë vetëm
klerikët konservatorë myslimanë dhe një grusht
fanatikësh turkomanë.
Disa nga krerët turkomanë shqiptarë, duke pasur përkrahjen
e xhonturqve, formuan në Stamboll më 4 mars 1910 shoqërinë
me emrin “Rrethi arsimor shqiptar” (“Arnavud mahfel
mearifi”), të kryesuar nga kleriku e senatori Haxhi Ali
Elbasani, që ishte edhe deputet i parlamentit, Mahmut Bedriu,
deputet i Pejës etj. Shoqëria ose “Mahfeli”,
siç u quajt në atë kohë, filloi të punonte
për të përhapur në Shqipëri arsimin me
shkronja arabe, duke botuar libra e gazeta me këtë alfabet,
që të forconte kështu “lidhjet e shqiptarëve
me atdheun osman”.
Me gjithë përpjekjet e xhonturqve për ta shtrirë
veprimtarinë e “Mahfelit” në vilajetin e Kosovës
e në viset e tjera shqiptare, ajo u kufizua kryesisht në
Stamboll. Edhe këtu iu kundërvunë atij shumë
atdhetarë të Stambollit, që formuan “Shoqatën
e intelektualëve shqiptarë”, e cila mbronte alfabetin
shqip të Kongresit të Manastirit.
I nxitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim”, edhe
Shejhylislami i propozoi Ministrisë së Arsimit që
të ndalonte futjen e alfabetit latin për shkrimin e shqipes
dhe më 5 prill, me anën e një qarkoreje të veçantë
u kërkoi të njëjtën gjë gjithë myftinjve
të Shqipërisë. Shejhylislami dhe fill pas tij shehlerët
e hoxhallarët fanatikë e turkomanë mallkuan alfabetin
latin, u ndaluan myslimanëve ta përdornin atë dhe
kërkuan prej tyre të shkruanin gjuhën shqipe vetëm
me shkronjat “e shenjta” të Kuranit.
Në luftën kundër shkollës e kulturës kombëtare
shqiptare turqit e rinj patën përkrahjen e dhespotëve
ortodoksë grekë dhe të klerikëve grekomanë
shqiptarë, të cilët, me ndihmën e bandave të
andartëve që vepronin lirisht edhe pas shpalljes së
kushtetutës, terrorizonin popullsinë e Negovanit, të
Bellkamenit dhe të fshatrave të Shqipërisë së
Jugut e të Mesme, që kërkonte çeljen e shkollave
shqipe.
Këto veprime të xhonturqve shkaktuan zemërim të
thellë tek atdhetarët dhe te populli shqiptar, që
u ngritën për mbrojtjen e shkollës e të shkrimit
shqip dhe të të drejtave kombëtare. Në krye
të kësaj qëndrese, thuajse të përgjithshme,
u vunë klubet e shoqëritë atdhetare, si klubi “Bashkimi”
i Manastirit, klubi “Dituria” i Gjirokastrës, klubet
e Korçës, të Elbasanit, të Pogradecit, të
Kolonjës etj. Ato protestuan pranë qeverisë turke
kundër ndjekjeve që po u bëheshin gjuhës shqipe
dhe atdhetarëve shqiptarë.
Paria e Prishtinës, në një letër që i dërgonte
në fund të dhjetorit të vitit 1909 deputetit të
saj, Hasan Prishtina, në emër të popullsisë
së kësaj treve, protestonte kundër përpjekjeve
që po bëheshin për t’i detyruar shqiptarët
të përdornin alfabetin arab, theksonte se alfabeti latin
është më i përshtatshëm për gjuhën
shqipe, se përdorimi i tij nuk krijon ndonjë shqetësim
as nga pikëpamja politike, as edhe nga ajo fetare. Në
këtë dokument i kërkohej Hasan Prishtinës që
të ndërmjetësonte pranë qeverisë që
mësimet në shkollat fillore të bëheshin në
gjuhën shqipe dhe që ajo të jepej me alfabetin latin.
Orvatjet e qeverisë turke në fillim të vitit 1910
për të futur në shkolla alfabetin arab për mësimin
e shqipes, hasën në qëndresën e vendosur të
mësuesve dhe të nxënësve, që në shumë
qytete të Shqipërisë, si në Korçë,
Berat, Durrës, Janinë, Shkup e në vende të tjera,
braktisën shkollat turke dhe protestuan kundër autoriteteve
shtetërore.
Edhe populli i Elbasanit iu përgjigj mitingut të klerikëve
fanatikë e turkomanë myslimanë me një manifestim
masiv kundër futjes së alfabetit arab, i cili u organizua
më 18 shkurt 1910 në një nga sheshet e qytetit, ku
morën pjesë rreth 7 000 qytetarë e fshatarë
të ardhur nga Shpati dhe nga katundet e tjera të Elbasanit.
Në këtë miting populli kërkoi nga qeveria dhe
nga parlamenti të pranonin përdorimin e alfabetit shqiptar
(latin) për shkrimin e gjuhës shqipe.
Më 27 shkurt u organizua nga klubi “Dituria” një
miting i madh në Korçë në mbrojtje të
abëcësë shqipe, ku morën pjesë rreth 15
000 veta nga qyteti e nga rrethi i Korçës, nga Devolli,
nga Kolonja, nga Opari e nga Pogradeci. Në emër të
popullit të mbledhur në këtë tubim iu dërguan
telegrame proteste, kundër futjes së alfabetit arab, qeverisë
turke dhe deputetëve shqiptarë të parlamentit.
Një pjesëmarrje të gjerë pati edhe mitingu që
u zhvillua në Berat më 28 shkurt, ku qenë të
pranishëm rreth 15 000 veta, banorë të qytetit e
të fshatrave të rrethit. Në telegramet e protestës,
që iu dërguan qeverisë turke në emër të
popullit të Beratit, theksohej se, duke futur alfabetin arab
“qeveria synon t’i lërë shqiptarët në
padije si gjer më sot dhe të futë grindje e përçarje
ndërmjet atyre myslimanë dhe ortodoksë”. Mitingje
të tilla u mbajtën edhe në Tepelenë, në
Përmet dhe në Skrapar.
Telegrame proteste kundër përdorimit të alfabetit
arab dhe për mbrojtjen e alfabetit latin iu dërguan qeverisë
e parlamentit turk edhe në emër të popullit të
Gjirokastrës (nga Shoqëria “Bashkimi”), të
Çamërisë (nga klubi i Filatit), të Shkupit,
të Ohrit, të Vlorës, të Prishtinës, të
Mitrovicës, të Gramshit, të Përmetit, të
Frashërit, të Tepelenës, të Konicës, të
Leskovikut etj.
Duke vënë theksin në përmasat e kësaj lëvizjeje,
konsulli francez në Shkodër i shkruante qeverisë
së tij, në shkurt të vitit 1910, se tërë
Shqipëria është ngritur kundër përpjekjeve
të qeverisë turke për t’i detyruar shqiptarët
të përdorin alfabetin arab, si dhe për të mbrojtur
alfabetin shqip të vendosur në Kongresin e Manastirit.
Mitingjet e zhvilluara nga klubet shqiptare në shkurt të
vitit 1910, si nga shkalla e organizimit e rregulli që zotëroi
në to, nga përmbajtja kombëtare e përparimtare
e kërkesave të tyre, ashtu edhe nga përmasat që
morën, ishin ngjarje të reja për Lëvizjen Kombëtare
Shqiptare dhe të rralla e të papara deri atëherë,
jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për gjithë
Perandorinë Osmane.
Kongresi i Dytë i Manastirit (2-3 prill 1910)
Në këtë gjendje të acaruar të marrëdhënieve
shqiptaro-turke, kur konflikti me xhonturqit për çështjet
e kulturës shqiptare kishte arritur kulmin e tij, atdhetarët
shqiptarë mblodhën një kuvend tjetër kombëtar,
Kongresin e Dytë të Manastirit. Ky tubim u thirr me nismën
e klubit “Bashkimi” të Manastirit dhe i zhvilloi
punimet nga 2-3 prill të vitit 1910.
Në Kongres morën pjesë 20 delegatë, që
përfaqësonin 34 klube e shoqëri të vilajeteve
të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit
e të Janinës, si edhe klubet shqiptare të Stambollit,
të Selanikut e të qendrave të tjera. Kongresit i
erdhën telegrame përshëndetjeje nga anë të
ndryshme të Shqipërisë dhe nga shoqëritë
atdhetare të mërgimit.
Ndryshe nga kongreset e mëparshme kombëtare, në këtë
kuvend pati një numër mjaft të madh delegatësh
nga qytetet e vilajeteve të Kosovës dhe të Manastirit,
nga Peja, Gjakova, Gjilani, Mitrovica, Vuçiterna, Shkupi,
Tetova, Dibra, Struga, Ohri etj. Midis delegatëve ishin Dervish
Hima, Fehim Zavalani, Petro Nini Luarasi, Hysni Curri, Ferit Ypi,
Bedri Pejani, Qamil Shkupi, Gjergj Qiriazi, Bejtullah Gjilani, Themistokli
Germenji, Tefik Panariti, Hajdar Blloshmi, Abdullah Efendiu (nga
Struga), Qazim Iliaz Dibra, Rexhep Mitrovica, Xhafer Kolonja etj.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Bedri Pejani, ndërsa sekretarë
Ferit Ypi dhe Petro Nini Luarasi.
Sikurse dëshmon “Zëdhënia” që klubi
“Bashkimi” i Manastirit shpërndau me këtë
rast, qëllimi i këtij Kongresi ishte të diskutonte
çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen
e shkollës, të shkrimit e të kulturës kombëtare
kundër reaksionit xhonturk dhe kundër politikës asimiluese
të xhonturqve. Kongresi do të merrte masa të mëtejshme
për zgjerimin e rrjetit të shkollave shqipe dhe për
zhvillimin e kulturës shqiptare në tërësi.
Kongresi i Dytë i Manastirit ishte një manifestim politik
e kombëtar shqiptar. Si në fjalimet e delegatëve,
ashtu edhe në vendimet e Kongresit u shpreh protesta kundër
përndjekjeve që po u bëheshin shkollës e alfabetit
shqip nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”
dhe nga qeveria turke.
Dervish Hima, që mbajti edhe fjalën e hapjes në Kongres,
foli “për nevojat e zhvillimit të arsimit, të
përhapjes së diturisë dhe të përparimit
të kombit shqiptar”. Ai dhe delegatët e tjerë,
si Ferit Ypi, Tefik Panariti etj., kritikuan Komitetin Qendror “Bashkim
e Përparim”, i cili, në kundërshtim me premtimet
që u kishte bërë shqiptarëve, po u mohonte të
drejtën e arsimit kombëtar dhe të përdorimit
të lirë të gjuhës shqipe, ndërhynte egërsisht
në çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe,
që ishte një e drejtë e natyrshme e njerëzore
si për çdo popull. Ky qëndrim i xhonturqve u cilësua
nga delegatët si një përpjekje për të përçarë
shqiptarët sipas dasive fetare, për të osmanizuar
myslimanët shqiptarë dhe për të penguar përparimin
kulturor dhe emancipimin politik të kombit shqiptar. “Na
kanë shpallur luftë në fushën e shkronjave”,
theksoi Dervish Hima në Kongres, prandaj “ne që
jemi mbledhur këtu, bashkë me gjithë atdhetarët
shqiptarë, do t’i mbrojmë me çdo mjet shkronjat
tona kombëtare…”.
Kongresi tërhoqi vëmendjen e gjithë atdhetarëve
shqiptarë për rrezikun e shkombëtarizimit dhe të
aneksimit të territoreve të Shqipërisë nga shtetet
fqinje, nga Serbia, Greqia e Bullgaria. Serbia, u tha në Kongres,
duke ndjekur një politikë shoviniste, synon të pushtojë
Kosovën, të cilën e ka pagëzuar me emrin “Stara
Serbia”, ndërsa qarqet politike të Greqisë
po përpiqen me të gjitha mjetet, duke përdorur klerikët
ortodoksë konservatorë e progrekë, shkollat e mësuesit
grekomanë, të asimilojnë shqiptarët e krishterë
dhe të aneksojnë territoret e Shqipërisë së
Jugut. Petro N. Luarasi theksoi në fjalën e tij se këta
klerikë fanatikë e grekomanë, të nxitur nga
Greqia, mallkojnë e shkishërojnë banorët e fshatrave
Progër, Negovan e Bellkamen sepse çojnë fëmijët
në shkollat shqipe, ndërsa bandat e andartëve grekë,
të paguar nga Athina, vrasin atdhetarët më të
dalluar që përhapin mësimin e shkrimin shqip. Gjatë
5 vjetëve të fundit ishin vrarë në Negovan nga
bandat greke 45 shqiptarë. Për të paralizuar këtë
veprimtari Petro Nini Luarasi, përveç të tjerave,
i propozoi Kongresit që të kërkonte që kisha
shqiptare të ndahej nga Patrikana greke.
Aktet kryesore të Kongresit të Dytë të Manastirit
ishin Programi prej 10 pikash dhe një Promemorje prej 4 pikash,
që iu dërgua qeverisë turke. Në këto dokumente
parashikoheshin masa të rëndësishme për zhvillimin
e arsimit kombëtar, për mbrojtjen e alfabetit të
shqipes, për botimin e librave dhe të teksteve shkollore
shqipe. Për këtë qëllim do të ngrihej pranë
klubit qendror një komision arsimor-kulturor, që në
program quhej Akademi, i cili do të merrej me botimin e teksteve
shkollore, të veprave letrare dhe të një fjalori
shqip-turqisht e anasjelltas. Parashikohej të hapej në
Shkup një shkollë normale me konvikt, e ngjashme me atë
të Elbasanit, dhe të themelohej këtu një gazetë
e re në shqip dhe në turqisht, me anën e së
cilës do të informoheshin shqiptarët dhe opinioni
publik evropian për ngjarjet e rëndësishme që
po zhvilloheshin në këtë vilajet. Kongresi ngarkonte
klubet dhe gjithë atdhetarët shqiptarë që të
punonin për zgjerimin e mëtejshëm të rrjetit
të shkollave shqipe, për sigurimin e lokaleve shkollore,
të mësuesve dhe të mjeteve të nevojshme financiare.
Në Promemorjen prej katër pikash, që iu dërgua
Portës së Lartë, parashtroheshin këto kërkesa:
të jepej liri e plotë për mësimin e gjuhës
shqipe, në përputhje me të drejtat kushtetuese; të
mënjanoheshin të gjitha pengesat që nxirrnin autoritetet
shtetërore për zhvillimin e lirë të kombit shqiptar
dhe veçanërisht të mos lejohej asnjë lloj
ndërhyrjeje në mënyrën e mësimit të
gjuhës kombëtare (shqipe), duke ua lënë të
drejtën e zgjedhjes së alfabetit të shqipes, siç
qe vendosur në Kongresin e Dibrës, mësuesve (shqiptarë);
të caktohej nga qeveria një subvencion për shkollat
e të krishterëve shqiptarë, për t’i shkëputur
ato nga ndikimi i Greqisë dhe t’i kërkohej Patrikanës
nga qeveria që të lejonte përdorimin e gjuhës
shqipe gjatë predikimit në kisha. Promemorja ngarkonte
klubin qendror shqiptar që të këshillohej me Shejhylislamin
rreth “dëmit” që gjoja i shkaktohej fesë
myslimane nga përdorimi i alfabetit latin për mësimin
e shqipes.
Kongresi mori masa edhe për forcimin e lidhjeve organizative
ndërmjet klubeve shqiptare dhe për bashkërendimin
e veprimtarisë së tyre. U vendos që klubet shqiptare
të kishin një rregullore të njëjtë dhe
të detyrueshme për të gjithë. Kjo rregullore
a kanonizëm e përgjithshme do të njihej zyrtarisht
edhe prej qeverisë turke. Një vendim i tillë ishte
marrë edhe në Kongresin e Elbasanit, por nuk ishte vënë
në zbatim. Të gjitha klubet do të drejtoheshin nga
klubi qendror shqiptar, atributet e të cilit tani, ndryshe
nga vendimet që ishin marrë në kongreset e mëparshme,
do t’i kishte klubi i Stambollit. Kongresi mendoi se duke
e shpërngulur qendrën udhëheqëse të klubeve
nga Manastiri në Stamboll do të krijohej një udhëheqje
e vetme e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ku të bashkoheshin
drejtuesit e klubeve dhe deputetët atdhetarë shqiptarë
të parlamentit, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja
etj. Këta deputetë parashikohej të përfshiheshin
edhe në kryesinë qendrore të klubit të Stambollit.
Megjithatë, vendimi i Kongresit të Dytë të Manastirit,
për të caktuar si klub qendror atë të Stambollit,
nuk u pëlqye nga rrethet e gjera atdhetare të vendit.
Edhe ngjarjet e mëvonshme, sidomos qëndrimi i udhëheqjes
së këtij klubi ndaj kryengritjes shqiptare të vitit
1910, kur ajo mori hapur në mbrojtje xhonturqit, provuan se
ky vendim ishte i gabuar.
Po kështu u vendos që të thirrej në korrik të
vitit 1910 një kongres më i gjerë në Janinë,
i cili, krahas problemeve të tjera, do të zgjidhte përfundimisht
problemin e alfabetit, duke zgjedhur njërën prej dy abëcëve
latine, të miratuara nga Kongresi i Parë i Manastirit.
Në Kongresin e Dytë të Manastirit, ashtu si në
ato të mëparshmet, u mbajtën edhe mbledhje të
fshehta, në të cilat u diskutuan çështje të
tilla politike, siç ishin forcimi i komiteteve të fshehta
dhe masat që duheshin marrë për përgatitjen
e një kryengritjeje të përgjithshme. Por, ndërsa
për komitetet e fshehta u mor vendim që të zgjeroheshin
e forcoheshin më tej, për përgatitjen e kryengritjes
së përgjithshme nuk u mor ndonjë masë. Kjo çështje
u la të diskutohej e të vendosej në kongresin e ardhshëm.
Sipas të dhënave të bashkëkohësve, në
mbledhjet e fshehta u hartua edhe një program politik, të
cilin ata e quanin platformë “të autonomisë
së Shqipërisë”, ku, përveç të
tjerave, parashikohej njohja zyrtare e kombit shqiptar, mësimi
i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë
dhe njohja e saj si gjuhë zyrtare. Megjithatë, ky program
nuk u përfshi në asnjërin nga dy aktet e shpallura
botërisht të Kongresit.
Kongresi i Dytë i Manastirit, ashtu si mitingjet, protestat
dhe manifestimet e tjera që u zhvilluan në Shqipëri
në pragun e këtij kuvendi, në shkurt-mars të
vitit 1910, shprehën vendosmërinë e shqiptarëve
për mbrojtjen e shkrimit shqip, të shkollës dhe të
kulturës kombëtare në tërërsi. Ato ishin,
njëherazi, një paralajmërim për kryengritjen
e armatosur që do të shpërthente në pranverën
e vitit 1910.
|