K R E U I
RILINDJA KOMBËTARE SHQIPTARE DHE
VEÇORITË E SAJ DALLUESE
Rilindja Kombëtare – një epokë e
re historike
Shek. XIX shënoi për popullin shqiptar, ashtu si për
popujt e tjerë të Ballkanit, një epokë të
re, atë të Rilindjes. Ai ka hyrë në historinë
moderne të vendeve të Ballkanit si shekulli i lëvizjeve
dhe i revolucioneve kombëtare, që ndoqën njëri-tjetrin
dhe që çuan në çlirimin e shumicës
së popujve të këtij gadishulli nga zgjedha e Perandorisë
Osmane dhe në formimin e shteteve të pavarura. Këto
lëvizje u zhvilluan në kushtet e rënies së Perandorisë
Osmane, të shthurjes së marrëdhënieve të
vjetra feudale dhe të lindjes së ekonomisë së
tregut, të zgjimit të mëtejshëm të ndërgjegjes
kombëtare të popujve të këtij gadishulli dhe
të zgjerimit të ndërhyrjeve të Fuqive të
Mëdha në këtë Perandori.
Megjithëse, për një varg rrethanash të brendshme
e të jashtme, Shqipëria ishte vendi i fundit në Ballkan
që u shkëput nga Perandoria Osmane dhe që shpalli
pavarësinë kombëtare, krahasuar me vendet e tjera
ballkanike, ajo, që në fundin e shek. XVIII dhe në
fillimin e shek. XIX, nisi të zhvillohej nga pikëpamja
ekonomiko-shoqërore e politike në po ato drejtime si edhe
fqinjët e saj ballkanikë, Serbia, Greqia, Bullgaria e
Rumania. Vështirësitë e ritmet e ngadalshme të
këtij zhvillimi të Shqipërisë, të diktuara
nga kushtet e rënda e të ndërlikuara, që ishin
karakteristike për vendet nën sundimin osman, nuk e penguan
shoqërinë shqiptare që në agimin e shek. XIX
të kishte, krahas ndryshimeve, edhe mjaft gjëra të
përbashkëta me shtetet fqinje, të krijonte premisat
që çuan në konsolidimin e shqiptarëve si komb,
në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare
dhe në zhvillimin e lëvizjes kombëtare.
Proceset e reja, që u shfaqën në jetën politike
e kulturore të Shqipërisë në dhjetëvjeçarët
e parë të shek. XIX, shënuan fillimin e epokës
së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila zë një
periudhë të tërë historike, shtrihet nga vitet
30-40 të atij shekulli dhe deri në Shpalljen e Pavarësisë
së Shqipërisë më 1912.
Rilindja Shqiptare përbën një lëvizje të
gjithanshme kombëtare, me një përmbajtje të
re ideologjike, politike, kulturore, ekonomiko-shoqërore dhe
organizative. Ajo synonte të zgjidhte detyrat që i takonin
revolucionit kombëtar, të çlironte vendin nga sundimtarët
e huaj osmanë, të bashkonte trojet shqiptare në një
shtet të vetëm e të pavarur, t’u hapte rrugën
zhvillimit e përparimit ekonomiko-shoqëror, politik e
kulturor të Shqipërisë.
Rilindja ishte e lidhur me një shkallë më të
lartë të zhvillimit të kombit shqiptar, me konsolidimin
e tij, që çoi në lindjen e një lëvizjeje
të re nga përmbajtja dhe objektivat e saj, të nacionalizmit,
që ishte një lëvizje karakteristike për historinë
moderne të të gjithë popujve, e cila, si në
çdo vend edhe në Shqipëri, kishte si synim të
formonte shtetin kombëtar, që do të përmbushte
aspiratat politike, shoqërore, ekonomike e kulturore të
popullit shqiptar. Ashtu si te popujt e tjerë, edhe te shqiptarët
nacionalizmi u karakterizua nga ndjenja e përbashkësisë,
e komunitetit ndërmjet shqiptarëve, si pjesëtarë
të të njëjtit komb. Kjo lëvizje ishte e lidhur
me ndryshimet dhe me përparimet që u bënë në
shek. XIX në fushën kulturore, ekonomike, ideore e politike.
Gjuha dhe kultura materiale e shpirtërore e shqiptarëve,
të formuara gjatë shekujve të parë të historisë
së tyre e të konsoliduara veçanërisht në
shekujt e mesjetës, mbetën një faktor i rëndësishëm,
që shprehte njësinë etnike të popullit shqiptar,
që shtrihej në një territor kompakt, dikur më
të gjerë, por tashmë i rrudhur gjatë dyndjeve
të popujve në Ballkan. Ky territor përputhej përafërsisht
me truallin e banuar në lashtësi nga paraardhësit
e tyre, ilirët e Jugut. Epoka e Rilindjes solli përparime
të mëdha në kulturën e shqiptarëve e në
radhë të parë në lëvrimin e gjuhës
shqipe, e cila ishte dëshmi e bashkësisë së
shqiptarëve, tipari themelor i kombit shqiptar, nyja qendrore
që bashkonte gjithë shqiptarët, pa dallim krahine
e feje. Në gjuhën shqipe u theksuan prirjet për afrimin
e varianteve letrare të dy dialekteve (të veriut e të
jugut) dhe u hodhën themelet e gjuhës letrare shqipe.
Konsolidimi i shqiptarëve si komb i bashkuar shtroi si kërkesë
të domosdoshme lëvrimin e mëtejshëm të
gjuhës shqipe, kapërcimin e prapambetjes në shkrimin
e shqipes, të trashëguar nga shekujt e sundimit osman,
që u shpreh në përpjekjet për vendosjen e një
alfabeti të njëjtë dhe në zhvillimin gjatë
shek. XIX të një letërsie të gjerë artistike,
didaktike e publicistike. Gjatë Rilindjes u hodhën themelet
e letërsisë dhe të kulturës së sotme shqiptare
në tërësi. Në fundin e atij shekulli kultura
e re kombëtare nuk ishte më aspiratë, por përbënte,
me breza të tërë shkrimtarësh, mendimtarësh,
publicistësh e dijetarësh të fushave të ndryshme,
një realitet, i cili kishte provuar katërcipërisht
identitetin e përveçëm kulturor të popullit
shqiptar, si edhe vitalitetin e forcën e tij krijuese kulturore.
Përveç kësaj, mbi bazën e kulturës popullore,
me variantet e nënvariantet e shumta, morën shtrirje të
gjerë mbarëshqiptare elemente të rëndësishme
të fushës materiale e shpirtërore, të mënyrës
së jetesës, të veshjeve, të veglave të
prodhimit, të ndërtimeve, të krijimtarisë artistike
(të folklorit etj.), të cilat u bënë pronë
e përbashkët e gjithë popullit.
Në zhvillimin e mëtejshëm të kombit dhe të
nacionalizmit shqiptar, si në çdo vend tjetër,
ndikuan edhe ndryshimet që ndodhën në jetën
ekonomike të Shqipërisë qysh në shek. XVIII
e sidomos në shek. XIX. Në këtë periudhë,
kur zhvillohet procesi i shthurjes së mëtejshme të
feudalizmit dhe i lindjes së ekonomisë së tregut,
kur forcohen lidhjet e komunikacionit, ato ekonomike e tregtare
ndërmjet qytetit e fshatit dhe ndërmjet qyteteve, si edhe
ato ndërkrahinore, kur formohet një treg i përbashkët
kombëtar dhe zgjerohen lidhjet tregtare të Shqipërisë
me shtetet evropiane, vendin e ndjenjave të izolimit e të
partikularizmit të ngushtë, krahinor e provincial, e zunë
ndjenjat e interesave të përbashkët të të
gjithë kombit e të territoreve të banuara prej tij.
U rrit roli i qyteteve, jo vetëm si qendra të administratës
osmane, por edhe si qendra të jetës ekonomike e politike
të Shqipërisë.
Këto zhvillime, që ndodhën gjatë Rilindjes,
sollën forcimin e ndërgjegjes kombëtare te shqiptarët,
që u shpreh me vetëdijen e tyre të përbashkët
për përkatësinë në të njëjtën
etni, në të njëjtin komb, komb që jetonte në
një territor të përbashkët, që kishte prejardhje,
gjuhë, zakone, formim shpirtëror, kulturë e histori
të njëjtë dhe që dallohej nga të tjerët.
Këto elemente kishin fituar qëndrueshmëri si rrjedhim
i qëndresës shekullore të popullit shqiptar për
t’i mbrojtur nga pushtuesit e huaj e sidomos nga ata osmanë;
ato u ruajtën e u trashëguan nga shqiptarët edhe
në epokën e Rilindjes.
Gjatë Rilindjes lindi dhe u zhvillua ideologjia e re kombëtare,
e cila, duke u ngritur mbi ndarjet krahinore e fetare, shprehte
aspiratat jo më të krahinave të veçanta, por
të të gjithë Shqipërisë dhe të të
gjithë shqiptarëve. Thelbin e saj e përbënte
lufta kundër shtypjes kombëtare, jo vetëm me mjete
materiale, të armatosura, por në radhë të parë
me ato intelektuale, me idetë që argumentonin të
drejtën e natyrshme njerëzore të popullit shqiptar
për të qenë i lirë e i pavarur kombëtarisht.
Ashtu si te popujt e tjerë, kjo do të arrihej vetëm
me formimin e një shteti kombëtar e të veçantë
shqiptar. Këto ide, të përhapura gjerësisht
në rrethet e kulturuara brenda e jashtë vendit nëpërmjet
librave e shtypit, u futën dora-dorës edhe në mendjet
e njerëzve të thjeshtë, ndihmuan në formimin
te populli shqiptar të ndërgjegjes së përbashkët
kombëtare, e cila mishëronte vullnetin e gjithë kombit.
Rilindja ishte një lëvizje e gjerë, që tërhoqi
në jetën politike të gjitha forcat shoqërore
të popullit shqiptar dhe që kishte rrënjë të
thella historike. Ajo u zhvillua në një truall të
përgatitur nga kryengritjet popullore, që nuk u ndërprenë
gjatë katër shekujve të robërisë osmane
dhe që drejtoheshin kundër kësaj robërie. Gjatë
këtyre lëvizjeve ishte formuar te shqiptarët ndjenja
e kombësisë, e identitetit dhe e individualitetit të
tyre të veçantë përballë sundimtarëve
të huaj. Por këto lëvizje, edhe pse kishin karakter
çlirimtar, mbetën prej fillimit deri në fund lëvizje
të veçuara e të palidhura ndërmjet tyre. Epoka
e Rilindjes krijoi kushtet për bashkimin e tyre, për t’i
kanalizuar ato në hullinë e lëvizjes kombëtare.
Megjithatë, lëvizje organizativisht të veçuara
e pa lidhje me njëra-tjetrën pati edhe gjatë Rilindjes.
Ato dëshmonin se ndërgjegjja kombëtare nuk kishte
arritur ende kudo pjekurinë në shkallën e duhur.
Konsolidimi i ndërgjegjes kombëtare kaloi përmes
një rruge të vështirë, duke kapërcyer prirjet
e lokalizmit, të separatizmit patriarkal feudal, të trashëguara
nga e kaluara. Të zhvilluara në rrethanat e reja, që
u krijuan në shek. XIX, këto kryengritje të shtresave
të ndryshme të popullsisë morën tipare të
reja, filluan të karakterizohen nga ndjenja e bashkësisë
së interesave të të gjithë shqiptarëve
kundër sundimtarëve osmanë. Ato u shkrinë dora-dorës
në lëvizjen e përgjithshme kombëtare dhe u bënë
pjesë e saj.
Rilindja solli elemente të reja edhe në organizimin e
drejtimin e lëvizjes çlirimtare shqiptare, duke e ngritur
atë në një shkallë më të lartë.
Nga kuvendet e besëlidhjet krahinore e ndërkrahinore,
që drejtonin veprimet e përbashkëta luftarake në
shkallë të gjerë, u kalua në formimin e organizatave
udhëheqëse mbarëshqiptare, që drejtonin lëvizjen
në shkallë kombëtare, siç qenë Lidhja
Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) e Lidhja Shqiptare e Pejës
(1899-1900) gjatë shek. XIX, si dhe komitetet kombëtare
në fazën e fundit të Rilindjes. Themelimi i organizatave
të tilla udhëheqëse diktohej si nga shtrirja e njëkohshme
e lëvizjes në mbarë trevat shqiptare, ashtu edhe
nga karakteri i përgjithshëm kombëtar i objektivave
të saj gjatë Rilindjes.
Programi politik i Rilindjes
Ideologjia e Rilindjes u konkretizua në programin e saj politik
e kombëtar, i cili u përpunua gradualisht, duke filluar
nga vitet 30-40 të shek. XIX dhe u pasurua gjatë zhvillimit
të mëtejshëm të lëvizjes kombëtare.
Thelbin e tij, si të çdo lëvizjeje tjetër
nacionale, e përbënte formimi i shtetit kombëtar
shqiptar.
Përpjekjet e para (pas atyre të periudhës së
Skënderbeut, në shek. XV) për shkëputjen e Shqipërisë
nga sundimi osman dhe për formimin e një shteti shqiptar
u bënë në vigjilje të epokës së Rilindjes,
në fundin e shek. XVIII dhe në fillimin e shek. XIX, kur
u formuan dy pashallëqet shqiptare, ai i Shkodrës në
veri (1771-1831) dhe i Ali pashë Tepelenës në jug
(1787-1822). Megjithatë, këto dy pashallëqe, për
një varg arsyesh të brendshme e të jashtme, nuk arritën
të bashkoheshin (siç bënë Principata e Moldavisë
dhe ajo e Vllahisë më 1859-1861) dhe të themelohej
kështu, më herët se në vendet e tjera të
Ballkanit, një shtet autonom shqiptar. Shqiptarët i shfaqën
përsëri prirjet e tyre për t’u shkëputur
nga Stambolli dhe, kur krerët e Jugut formuan, më 1828,
Lidhjen Shqiptare, deklaruan se do të luftonin kundër
Greqisë vetëm po të rrezikohej Shqipëria dhe
jo Turqia. Kështu ata nxorën pothuajse krejtësisht
Shqipërinë e Jugut nga kontrolli i Portës së
Lartë. Ata kërkuan të vendosnin në vilajetin
e Janinës një administratë të tillë civile,
e cila t’u njihte të drejta të barabarta gjithë
banorëve të këtij vilajeti, shqiptarëve e grekëve,
myslimanëve e të krishterëve. Bashkëkohësit
shihnin në këto qëndrime të krerëve shqiptarë
të Jugut prirjet nacionaliste, madje edhe synimin e tyre për
pavarësi dhe për t’u shkëputur nga Perandoria
Osmane, gjë që mund të arrihej nëse do të
ishte vendosur një lidhje e ngushtë ndërmjet tyre
dhe Pashallëkut të Shkodrës, i cili shtrihej në
atë kohë pothuajse në gjithë Shqipërinë
e Veriut. Për shkak të pavendosmërisë së
vetë krerëve feudalë shqiptarë, që i trëmbeshin
shkëputjes nga Perandoria Osmane, ky bashkim nuk u arrit dhe
Shqipëria humbi atëherë mundësinë për
të hedhur poshtë robërinë osmane.
Programi kombëtar i Rilindjes Shqiptare nuk lindi menjëherë
në formën e tij të plotë. Fillimet e tij u hodhën
nga mendimtarët e shquar shqiptarë, intelektualët
rilindës në vitet 30-40 të shek. XIX. Ata përpunuan
dora-dorës idetë për të drejtat e kombit shqiptar,
i plotësuan me ato iluministe për shkollën e gjuhën
shqipe dhe në përgjithësi për kulturën
kombëtare, si edhe me kërkesat për zhvillimin ekonomik
të Shqipërisë. Edhe lëvizjet e para të
viteve 30-40 të atij shekulli, që u shtrinë pothuajse
në të gjitha trevat shqiptare, si dhe idetë e tyre
për një administrim të veçantë për
tokat shqiptare, për drejtimin e tyre nga vetë shqiptarët,
madje, siç u kërkua gjatë kryengritjes së
viteve 1843-1844, për një organizim të tillë
të Shqipërisë si ai i shteteve fqinje, kishin karakter
çlirimtar, shënuan një hap përpara drejt programit
autonomist. Me rritjen e lëvizjes kombëtare në vitet
70 të shek. XIX dhe veçanërisht në periudhën
e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881), u përpunua
në mënyrë të plotë programi kombëtar
i Rilindjes Shqiptare për sigurimin e autonomisë territoriale-administrative
dhe të pavarësisë së vendit nga sundimi i Perandorisë
Osmane, i cili u pasurua e u zhvillua më tej në fundin
e shek. XIX dhe në fillimin e shek. XX nga organizatat e tjera
politike mbarëshqiptare. Në këtë program, ideologët
rilindës, në përputhje me kohën e me rrethanat,
përcaktuan rrugët nëpërmjet të cilave populli
shqiptar, ashtu si fqinjët e tij ballkanas, do të arrinte
të formonte shtetin e vet kombëtar e të bashkuar.
Organizimin e shtetit shqiptar rilindësit e mendonin në
të dyja format, të autonomisë dhe të pavarësisë.
Autonomia dhe pavarësia janë konceptuar gjithmonë
si dy etapa të zgjidhjes së çështjes shqiptare,
të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Por për
një varg arsyesh, që kishin të bënin më
shumë me rrethanat e jashtme ndërkombëtare, por edhe
me raportin e forcave shoqërore e politike brenda vendit, platforma
e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë
mbizotëroi gjatë gjithë Rilindjes, deri në nëntorin
e vitit 1912.
Shteti autonom shqiptar, nën sovranitetin e Perandorisë
Osmane, vlerësohej nga mendimtarët rilindës si një
organizim i përkohshëm e kalimtar, për të shkuar,
në kushte më të favorshme ndërkombëtare
drejt një shteti plotësisht të pavarur. Autonomia
territoriale-administrative krijonte mundësitë që
të ngriheshin institucionet juridike-politike dhe strukturat
ekonomiko-shoqërore, që do të shërbenin si mbështetje
për rendin shtetëror të pavarur, i cili do të
vendosej sapo të krijoheshin kushtet e përshtatshme. Kjo
ishte rruga që kishin ndjekur drejt pavarësisë edhe
disa shtete të tjera ballkanike; ishte e natyrshme që
shqiptarët të merrnin parasysh edhe përvojën
e tyre.
Por në rastin e shqiptarëve kërkesa e autonomisë
u kushtëzua, në një shkallë të konsiderueshme,
nga një varg arsyesh të karakterit ndërkombëtar.
Rilindësit mendonin se autonomia territoriale-administrative
e Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit, do të
ishte një zgjidhje më e pranueshme për Portën
e Lartë, sesa ajo e pavarësisë dhe e shkëputjes
së plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane.
Ata e shikonin autonominë si një masë që mund
të pajtohej edhe me politikën e status quo-së së
Perandorisë Osmane, të ndjekur nga Fuqitë e Mëdha.
Një administrim autonom i Shqipërisë do t’u
priste rrugën lakmive pushtuese të shteteve të reja
ballkanike, të shfaqura qysh në vitet 40 të shek.
XIX. Duke siguruar njohjen zyrtare nga Porta e Lartë dhe nga
Fuqitë e Mëdha të të drejtave të shqiptarëve
mbi trojet e tyre dhe të përkatësisë së
tyre etnike shqiptare, autonomia territoriale-administrative e Shqipërisë
nën sovranitetin e Perandorisë Osmane do të shmangte,
sa të ishte e mundur më shumë, rrezikun e copëtimit
dhe të aneksimit nga shtetet fqinje. Organizimi i Shqipërisë
si një njësi e veçantë shtetërore autonome,
qoftë edhe brenda Perandorisë Osmane, do të mënjanonte
gjithashtu rrezikun e identifikimit të saj me këtë
Perandori, kur kjo të shthurej dhe zotërimet e saj të
ndaheshin ndërmjet shteteve ballkanike.
Rilindja, edhe pse ishte në thelb një lëvizje ideore,
karakterizohej gjithashtu nga veprime të armatosura të
shtresave më të gjera të popullsisë kundër
sundimtarëve osmanë. Rilindësit më të përparuar
e vlerësuan lëvizjen e armatosur si një mjet të
domosdoshëm për të siguruar të drejtat kombëtare
dhe për çlirimin e vendit. Këto lëvizje të
armatosura, që ndoqën njëra-tjetrën, gjatë
shek. XIX dhe fillimit të shek. XX, nisën me kryengritjet
kundër reformave të Tanzimatit në vitet 30-40 e vazhduan
deri te kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912, që
çuan në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë.
Forcat shoqërore të lëvizjes kombëtare
Rilindja Kombëtare ishte një lëvizje e re, e cila
shënoi një etapë më të lartë, në
krahasim me lëvizjet e mëparshme çlirimtare, edhe
nga përbërja e forcave shoqërore që e udhëhoqën
atë. Në periudhën e feudalizmit në krye të
lëvizjeve çlirimtare qëndronin krerë feudalë
ose fshatarë. Meqenëse atëherë vendi ishte i
ndarë në njësi politiko-administrative të veçanta,
pa lidhje me njëra-tjetrën dhe ku krerët hynin shpeshherë
në konflikt me njëri-tjetrin, lëvizjet kundër
zgjedhës së huaj bëheshin, si rregull, në emër
të një njësie politiko-administrative të veçantë
dhe synonin çlirimin e kësaj njësie e jo të
të gjitha trojeve shqiptare. Edhe kërkesat e tyre ekonomike
e politike ishin të kufizuara dhe me karakter lokal.
Ndryshe ndodhi në epokën e Rilindjes, kur lëvizja
çlirimtare i kapërceu caqet lokale e krahinore, krijoi
të gjitha kushtet e domosdoshme për bashkimin e forcave
më të ndryshme shoqërore të kombit shqiptar
rreth një programi dhe një qëllimi të vetëm.
Zhvillimi i ekonomisë së re të tregut solli ndryshime
në strukturën shoqërore të vendit. U formua
borgjezia kombëtare si një forcë e re shoqërore,
e cila, në kushtet e një zhvillimi të dobët
të kapitalizmit dhe të ruajtjes së mbeturinave të
feudalizmit, ishte e lidhur edhe me pronën mbi tokën.
Ajo përfaqësohej kryesisht nga tregtarët, zejtarët
e pasur dhe pronarët e manifakturave, të punishteve e
të fabrikave të para. Si një forcë që ishte
e interesuar si për formimin e një shteti të bashkuar
shqiptar, ashtu edhe për krijimin e kushteve për sigurimin
e personit e të pronës dhe për zhvillimin e ekonomisë
së tregut në përgjithësi, borgjezia, në
radhë të parë intelektualët e dalë nga
radhët e saj, luajtën një rol të rëndësishëm
si në përpunimin e programit të lëvizjes kombëtare,
ashtu edhe në drejtimin e saj.
Inteligjencia, e cila vinte jo vetëm nga radhët e borgjezisë,
por edhe nga shtresat e tjera të popullsisë, zuri një
vend të veçantë për nga roli i saj në
lëvizjen kombëtare të periudhës së Rilindjes.
Ajo luftoi e punoi për ngritjen dhe zhvillimin e arsimit kombëtar,
për përhapjen e tij në popull, për lëvrimin
e gjuhës e të kulturës shqiptare në përgjithësi,
përpunoi idetë nacionale e ideologjinë e Rilindjes,
programin kombëtar dhe mendimin politik shqiptar në të
gjitha etapat e Rilindjes. Nga radhët e saj dolën edhe
mjaft nga themeluesit e drejtuesit e organizatave kombëtare
që udhëhoqën lëvizjen nacionale.
Në një vend si Shqipëria, ku bujqësia vijonte
të mbetej sektori kryesor i ekonomisë, forcën më
të madhe ekonomike e shoqërore e përbënin pronarët
çifligarë, të lidhur me pronën mbi tokën,
por edhe me ekonominë e tregut. Ndryshe nga pronarët e
mëdhenj me origjinë feudale, që përfaqësonin
një shtresë konservatore, e cila përgjithësisht
mbështeste sundimtarët osmanë, çifligarët,
edhe pse nuk kishin një fizionomi shoqërore homogjene,
as pikëpamje politike të njëjta, ndjenin domosdoshmërinë
e shndërrimeve ekonomike e politike në vend.
Përveç kësaj, çifligarët e rinj ishin
të pakënaqur edhe nga paaftësia e Perandorisë
Osmane për të mbrojtur tërësinë tokësore
të vendit nga rreziku i copëtimit dhe i zhdukjes së
shqiptarëve si komb, rrezik që filloi t’u kanosej,
sidomos duke filluar nga mesi i shek. XIX. Grupe të veçanta
të kësaj force shoqërore u përfshinë në
programin kombëtar shqiptar dhe luajtën një rol të
dukshëm në lëvizjen nacionale shqiptare në epokën
e Rilindjes, kurse mjaft intelektualë, të dalë nga
gjiri i kësaj shtrese çifligarësh, përqafuan
idetë e reja, u bënë pionierë e ideologë
të Rilindjes.
Për bashkimin politik të të gjitha forcave shoqërore
të kombit, krahas rrezikut të jashtëm, ndikoi edhe
një faktor tjetër, me karakter politik dhe ekonomik, siç
ishte zbatimi i reformave (i Tanzimatit) në vitet 30-40 të
shek. XIX. Tanzimati, krahas ndryshimeve në marrëdhëniet
agrare, në administratë dhe në legjislacionin e Perandorisë
Osmane, solli për shqiptarët dy rrjedhoja: zëvendësimin
e drejtuesve të administratës lokale (që vinin nga
paria shqiptare) me funksionarë turq, të cilët u
vendosën në krye të administratës civile e ushtarake
të Shqipërisë, dhe shtimin e shtypjes ekonomike e
kombëtare mbi popullsinë. Të dy këta faktorë
e zgjeruan bazën shoqërore të lëvizjes kombëtare
Forcën kryesore njerëzore e luftarake të lëvizjes
kombëtare të periudhës së Rilindjes e përbënin,
si edhe në lëvizjet e mëparshme çlirimtare,
fshatarësia dhe vegjëlia qytetare, të cilat përfaqësonin
shumicën dërrmuese të popullsisë. Një vend
të veçantë zinin në këtë lëvizje
fshatarët pronarë e malësorët, që ishin
edhe forca kryesore më e gjerë e lëvizjes kombëtare.
Fshatarët pronarë, që përfaqësonin 5/6
e popullsisë agrare, i ndien më tepër se çdo
shtresë tjetër pasojat rrënimtare të centralizimit
të pushtetit perandorak osman dhe, njëlloj si forcat e
tjera shoqërore, rrezikun e pushtimit të tokave të
tyre nga shtetet fqinje dhe pasojat e politikës së këtyre
shteteve për copëtimin e atdheut. Prandaj ata morën
pjesë aktive në luftën kundër sundimtarëve
të huaj osmanë, si edhe për mbrojtjen e tërësisë
territoriale të vendit.
Prej tyre doli edhe pjesa më e madhe e kurbetlinjve, të
cilët, duke u kthyer nga vendet e mërgimit, ku kishin
qenë në kontakt me idetë e përparuara të
kohës, luajtën një rol të rëndësishëm
në formimin më të shpejtë politik të bashkatdhetarëve,
si nëpërmjet shoqërive të shtypit patriotik
të mërgimit, ashtu edhe me qëndrimet e tyre të
herëpashershme në atdhe. Me fshatarët bashkoheshin
zejtarët e tregtarët e vegjël të qyteteve, që
ishin të afërt nga gjendja ekonomike me ta.
Lëvizja kombëtare, me objektivat e saj themelorë,
me luftën për çlirimin e Shqipërisë nga
robëria e huaj dhe për ruajtjen e tërësisë
së territoreve të saj, ishte një front i gjerë,
i cili bashkoi shumicën dërrmuese të forcave shoqërore
të vendit. Edhe udhëheqja e lëvizjes kombëtare
nuk i takoi një force të vetme shoqërore. Në
krye të saj dolën përfaqësues të borgjezisë,
të inteligjencies, të çifligarëve (të
bejlerëve) me prirje atdhetare, elementë të veçantë
të parisë, klerikë atdhetarë, përfaqësues
të fshatarësisë etj. Nga radhët e gjithë
këtyre forcave dolën një varg i tërë mendimtarësh
(që vinin sidomos nga inteligjencia), që u bënë
udhëheqës ideologjikë, kulturorë e politikë,
ndërsa nga grupet e tjera shoqërore dolën organizatorë
dhe drejtues politikë e ushtarakë të lëvizjes
kombëtare.
Karakteri demokratik dhe antifeudal i Rilindjes
Lëvizja Kombëtare Shqiptare e periudhës së Rilindjes
pati përgjithësisht tipare demokratike e antifeudale,
sepse drejtohej kundër ideologjisë së prapambetur
mesjetare të sundimtarëve osmanë dhe kundër
administratës së tyre shtypëse. Përgjithësisht
programi politik i Rilindjes frymëzohej nga parimet demokratike
të revolucioneve të Evropës Perëndimore, në
të cilat disa nga mendimtarët rilindës kishin qenë
pjesëmarrës të drejtpërdrejtë.
Lufta kundër zgjedhës nacionale osmane për krijimin
e një shteti të pavarur, që përbënte synimin
themelor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ishte në
vetvete një masë demokratike, e cila i dha asaj një
përmbajtje të përgjithshme demokratike. Përmbushja
e këtij objektivi do t’i hapte rrugën zhvillimit
ekonomik e kulturor të vendit. Përveç kësaj,
lëvizja kombëtare drejtohej kundër një force
të caktuar shoqërore, kundër parisë gjysmëfeudale
turko-osmane (me sulltanin në krye), që kishte pushtetin
politik dhe shtypte e mbante të robëruar popullin shqiptar
e ata joturq në tërësi. Kjo luftë, që i
shkaktoi goditje të njëpasnjëshme gjithë sistemit
ekonomik e politik gjysmëfeudal osman, e dobësoi atë
dhe sundimin e tij në Ballkan, i dha lëvizjes së
Rilindjes Shqiptare një karakter antifeudal.
Por, në një kuptim më të gjerë, fryma antifeudale
e demokratike shfaqet në gjithë përmbajtjen e Rilindjes
Shqiptare, në ideologjinë dhe në programin e saj,
në lëvizjen kulturore, në luftën për lirinë
e shkollës e të shkrimit shqip dhe në kërkesat
programatike të organizatave kombëtare e të kryengritjeve
shqiptare, që synonin ta fusnin vendin në rrugën
e përparimit ekonomik e kulturor.
Megjithatë, Rilindja Shqiptare nuk doli nga suazat e lëvizjes
kombëtare, ajo synonte të zgjidhte në radhë
të parë çështjen nacionale dhe nuk arriti
të merrte, si në vendet e tjera të Ballkanit, karakter
agrar, të shtronte për zgjidhje edhe çështjen
e tokës. Për këtë ndikuan një varg faktorësh,
të cilët nuk ishin të pranishëm në vendet
fqinje të Ballkanit. Në këto vende (në Serbi,
në Greqi e në Bullgari) klasa e çifligarëve
feudalë osmanë shtypte ekonomikisht e politikisht popujt
e tyre, jo vetëm me anën e pushtetit politik, por edhe
si pronare e pjesës më të madhe të tokave. Për
më tepër, ajo ishte me fe myslimane, ndërsa popujt
e shtypur ishin të krishterë. Kështu që në
këto vende konflikti nacional ndërmjet sunduesve osmanë
dhe popujve të robëruar u mpleks edhe me atë shoqëror
ndërmjet fshatarësisë së shtypur e çifligarëve
turq, si edhe me kontradiktën fetare ndërmjet fshatarit
të krishterë e çifligarit mysliman. Të tria
këto kontradikta u shkrinë në lëvizjen kombëtare
të këtyre popujve në një të vetme dhe i
dhanë asaj në të vërtetë, megjithëse
jo në mënyrë të shprehur, edhe karakter agrar.
Lëvizja Kombëtare Shqiptare u zhvillua në rrethana
të tjera shoqërore dhe në një kuadër tjetër
fetar. Në Shqipëri çifligarët ishin me kombësi
shqiptare dhe në pjesën më të madhe me fe myslimane,
pra me të njëjtën fe që kishte shumica e popullsisë
së vendit. Për më tepër, një pjesë
e tyre u përfshi në lëvizjen kombëtare. Përveç
kësaj, edhe rrethet borgjeze, që morën pjesë
në lëvizje, pjesërisht ishin vetë pronarë
tokash dhe si rrjedhim bashkëpunuan me çifligarët.
Nga ana tjetër, shumica e fshatarëve, që u rreshtuan
në luftën për çlirimin kombëtar, ishin
fshatarë të lirë individualë të zonave
malore e kodrinore. Ata nuk ishin nën varësinë social-ekonomike
të pronarëve çifligarë, por vuanin nga shtypja
e shtetit osman. Prandaj, këta fshatarë individualë
u ngritën kundër kësaj shtypjeje të rëndë
ekonomike e politike të Portës së Lartë, kundër
politikës së egër fiskale, kundër shërbimit
të detyrueshëm e të gjatë ushtarak, kundër
shpërdorimeve të qeveritarëve dhe të derebejve
që bashkëpunonin me ta për çlirimin e vendit.
Fshatarësia, në përgjithësi, i drejtoi armët
edhe kundër çifligarëve e parisë gjysmëfeudale,
por në ato raste kur këta bashkëpunuan hapur me sunduesit
osmanë dhe me ushtrinë e tyre që dërgohej për
shtypjen e kryengritjeve.
Në zbehjen e konflikteve sociale dhe të luftës për
tokën ndikoi edhe një faktor tjetër i natyrës
politike. Në kushtet kur në Shqipëri sundonte një
regjim mesjetar e despotik pushtues, me tiparet më të
shëmtuara të dhunës ekonomike e politike (siç
ishin taksat e rënda, diskriminimi politik, që arrinte
deri në mohimin e vetëqenies së kombit shqiptar,
ndalimi i mësimit të gjuhës amtare shqipe në
shkolla, mungesa e të drejtave më elementare njerëzore,
madje edhe masakrimi i popullsisë shqiptare me anën e
ekspeditave ndëshkimore), dilnin në plan të parë
kontradiktat nacionale midis popullit shqiptar dhe sundimtarëve
osmanë. Në këto rrethana nuk mund të shtroheshin
për zgjidhje problemet ekonomiko-shoqërore të luftës
kundër shtypjes gjysmëfeudale, duke përfshirë
edhe çështjen agrare, të tokës; kështu
Rilindja mori tërësisht karakterin e një lëvizjeje
që duhej të zgjidhte, në radhë të parë,
çështjen më të mprehtë politike, atë
kombëtare, të zhdukte robërinë osmane, duke
krijuar një shtet autonom ose të pavarur shqiptar. Si
rrjedhim, aspiratat ekonomiko-shoqërore të fshatarëve
dhe posaçërisht ato për tokën nuk u përfshinë
në programet e Rilindjes.
Megjithatë, lufta e fshatarësisë dhe e vegjëlisë
së qytetit kundër sistemit të rëndë shtypës
ekonomik e politik osman dhe në radhë të parë
kundër taksave e detyrimeve të tjera, kundër diskriminimit
në lëmin politik, të arsimit e të kulturës,
kishte karakter shoqëror e antifeudal. Kjo e përforcoi
edhe më shumë kontradiktën kombëtare dhe i dha
përmasa të gjera bazës sociale të lëvizjes
rilindëse.
Iluminizmi
Iluminizmi ka qenë një lëvizje e borgjezisë
evropiane në periudhën e përgatitjes dhe të
kryerjes së revolucioneve të shek. XVIII-XIX. Ai drejtohej
kundër rendit feudal dhe kulturës së tij, kundër
obskurantizmit mesjetar e të gjitha formave të ideologjisë
së prapambetur dhe përpiqej për përhapjen e
arsimit e të diturisë. Jehona e këtij iluminizmi
të vendeve evropiane, ashtu si ajo e ideve të mëdha
të Revolucionit francez të 1789-s dhe të revolucioneve
të 1848-s që tronditën Evropën, u ndie edhe
në Shqipërinë e atëhershme, u pasqyrua në
ideologjinë dhe në programin e Rilindjes Shqiptare. Shumë
nga udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare
(në mënyrë të veçantë ideologët
e Rilindjes) ishin frymëzuar nga këto ide përparimtare
të revolucioneve evropiane dhe patën nxjerrë mësime
prej tyre. Të panumërt ishin gjithashtu shqiptarët,
madje edhe disa nga rilindësit e njohur, që kishin marrë
pjesë në revolucionet kombëtare të shteteve
fqinje, në ato grek, rumun e serb, si edhe në revolucionet
e vendeve të Evropës. Këta u bënë të
ndërgjegjshëm se idetë e këtyre revolucioneve
duhej të përhapeshin e të përqafoheshin edhe
nga shqiptarët.
Rilindja shënoi një hapje ndaj kulturës përparimtare
botërore nga më të mëdhatë që kishte
njohur kultura shqiptare deri atëherë. Ishte koha kur
kombi shqiptar vendosi lidhje më të dendura me idetë
dhe kulturën përparimtare të popujve të tjerë,
përfitoi nga thesari i kulturës së Perëndimit
dhe sidomos nga Rilindja Evropiane, nga iluminizmi i saj. Pikërisht
nën ndikimin e këtyre faktorëve të rinj u formuan
mendimtarët, ideologët dhe iluministët shqiptarë
të epokës së Rilindjes.
Përhapja e dijeve, e arsimit dhe e kulturës kombëtare,
që përbënte një nga drejtimet kryesore të
Rilindjes e të iluminizmit shqiptar, vlerësohej nga mendimtarët
rilindës si një nevojë që shtronte zhvillimi
ekonomik, shoqëror e kulturor i vendit, si një kusht i
domosdoshëm i përparimit material e shpirtëror të
kombit shqiptar. Rilindësit e kuptuan këtë nevojë
historike dhe iluminizmi i tyre i shërbente plotësimit
të kësaj kërkese të shoqërisë shqiptare.
Përhapja e kulturës dhe e arsimit kombëtar do të
ndihmonin në emancipimin e popullit shqiptar nga fanatizmi,
prapambetja, intoleranca e nga dasitë fetare, të mbjella
nga sundimtarët osmanë.
Por iluminizmi shqiptar kishte disa tipare dalluese në krahasim
me atë të vendeve të tjera, duke përfshirë
këtu edhe vendet fqinje, që diktoheshin nga gjendja e
kombit shqiptar në Perandorinë Osmane dhe nga politika
e saj diskriminuese. Duke zbatuar parimin fetar në përcaktimin
e përkatësisë etnike të popullsisë, qeveria
osmane nuk e njihte kombësinë shqiptare, të cilën
e ndante, sipas besimit fetar, në tri pjesë, që ajo
i quante të ndryshme: myslimane, ortodokse dhe katolike. Si
pasojë, sipas sistemit mesjetar e obskurantist të “miletit”
(të kombësisë), të vendosur nga sulltanët
osmanë, për turqit myslimani shqiptar, si i çdo
kombi tjetër, ishte turk, ortodoksi grek e katoliku latin (italian).
Në përputhje me këtë parim, që mohonte
qenien e shqiptarëve si një komb i vetëm, Porta e
Lartë nuk lejoi të hapeshin në Shqipëri shkolla
shqipe, por vetëm shkolla turke, greke, italiane ose austriake.
Në qoftë se Turqia pranoi të hapej ndonjë shkollë
e veçantë shqipe, këtë e bëri kur ishte
e detyruar ose kur ia kërkonte interesi i çastit, madje
priste rastin që t’i mbyllte ato. Prandaj, përhapja
e arsimit dhe e kulturës kombëtare u bë një
nga çështjet themelore të Rilindjes ndryshe nga
ç’ndodhi, p.sh., në tokat greke e të kombeve
të tjera ballkanike të Perandorisë Osmane, ku popullsisë
i njihej e drejta të arsimohej në gjuhën e vet. Në
këto kushte iluminizmi shqiptar nuk mund të mbetej thjesht
një lëvizje kulturore. Iluminizmi e veçanërisht
lëvizja për shkollën e për kulturën shqiptare
mori karakter politik, sepse drejtohej kundër ideologjisë
së prapambetur obskurantiste, ku përfshiheshin edhe ato
ide konservatore klerikale, që mbështeteshin në interpretimin
qëllimkeq të dogmave të veçanta të doktrinave
fetare të të gjitha besimeve. Ajo drejtohej edhe kundër
politikës tradicionale të asimilimit e të turqizimit
të shqiptarëve, që ndiqte prej shekujsh Perandoria
Osmane. Me karakterin e saj kombëtar shkolla dhe përgjithësisht
kultura e Rilindjes u mbyllte dyert rrymave ideologjike shkombëtarizuese
ngado që të vinin.
Shkolla kombëtare që kërkonin rilindësit e që
kishte për qëllim arsimimin në gjuhën shqipe,
duhej të ishte laike, të bëhej një vatër
kulture, që të plotësonte nevojat e zhvillimit ekonomik
e shoqëror të vendit dhe, njëherazi, një vatër
e atdhetarisë dhe e bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
Rrjedhimisht, kërkesat për shkollën dhe për
letërsinë shqipe nuk kishin karakter thjesht kulturor.
Iluminizmi shqiptar kishte edhe një karakter politik, u bë
armë e fuqishme e luftës çlirimtare. Gërshetimi
i shumanshëm i veprimtarisë kulturore-arsimore me veprimtarinë
politike përbën një nga veçoritë e iluminizmit
të Rilindjes Shqiptare dhe të lëvizjes kombëtare
të asaj periudhe. Në fazën e fundit të saj,
nga gjithë pjesët përbërëse të kulturës
shqiptare, mori përparësi zhvillimi i kulturës politike,
që u dha tonin dhe frymën patriotike gjithë përbërësve
të tjerë. Me rritjen e ngarkesës politike të
kulturës në fundin e shek. XIX dhe në fillimin e
shek. XX u forcua roli i shtypit dhe sidomos i publicistikës,
jo vetëm me numrin e madh të botimeve brenda e jashtë
vendit, por edhe me përmbajtjen kryesisht atdhetare. Fryma
patriotike u ndje edhe në letërsinë artistike, duke
i dhënë asaj një angazhim më të madh e
më të drejtpërdrejtë në lëvizjet e
mëdha politike të kohës, në luftën për
çlirimin kombëtar.
Duke përhapur në popull arsimin dhe përgjithësisht
kulturën në gjuhën shqipe e me frymë atdhetare,
rilindësit synonin të shpejtonin zgjimin e tij kombëtar,
të ndihmonin në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes
politike dhe të arrinin aftësimin e shqiptarëve për
një jetë shtetërore të pavarur. Kjo lëvizje
u bë pjesë e pandarë e luftës për çlirimin
kombëtar dhe pati jo vetëm ushtarët, por edhe dëshmorët
e saj. Me këtë mision të shkollës e të
kulturës shqiptare shpjegohet edhe lufta që u bënë
atyre dhe atdhetarëve rilindës Porta e Lartë, Patrikana
greke e qarqet shoviniste të shteteve fqinje, të cilat
shihnin tek ato një pengesë të fortë për
politikën dhe për planet e tyre aneksioniste ndaj trojeve
shqiptare.
Çështja fetare
Si rrjedhojë e pushtimit dhe e sundimit katërshekullor
osman, shqiptarët hynë në historinë moderne
të ndarë në tri besime të ndryshme fetare: krahas
feve të mëparshme ortodokse e katolike, të cilat
i ruajti një pjesë e popullsisë, u shtua edhe ajo
myslimane, së cilës i përkiste tashmë shumica
e shqiptarëve.
Shek. XIX bashkë me këtë ndarje fetare të popullsisë
trashëgoi edhe peshën e rëndë të politikës
teokratike të sulltanëve osmanë, që vinte shenjën
e barazimit midis fesë e kombësisë dhe e trajtonte
popullin shqiptar, me tri besime, të ndarë në tri
kombësi të ndryshme. Kësaj politike i bënë
jehonë Patrikana greke e Stambollit, si dhe qarqet drejtuese
të shteteve fqinje e kishat e tyre respektive. Jeta shpirtërore
(ndërgjegjja fetare) e besimtarëve shqiptarë sundohej
nga tri institucione fetare, tri shkolla dhe tri kultura të
huaja. Këto institucione klerikale vareshin nga tri qendra
universale të huaja, nga Halifati sulltanor, Patrikana fanariote
dhe Papati roman, prej të cilave asnjëra nuk e përkrahte
idenë e një shteti kombëtar shqiptar.
Por ndryshe nga disa vende të tjera ballkanike, popullsia shqiptare
nuk u nda në aq kombësi sa edhe fe. Ndërgjegjja fetare
nuk e errësoi dhe nuk e mbuloi asnjëherë ndërgjegjen
e kombësisë shqiptare. Udhëtarët e huaj të
shek. XIX kanë vënë në dukje se, ndërsa
nga pikëpamja fetare në përgjithësi ishte hapur
një hendek midis ortodoksit, katolikut e myslimanit të
të njëjtit komb, te popullsia e Shqipërisë mbizotëronte
ndjenja e kombësisë. Ndërmjet elementëve të
feve të ndryshme të vendit u ruajtën lidhjet shpirtërore,
ekonomike e shoqërore, madje edhe lidhjet familjare. Me këtë
shpjegohet prania e sinkretizmit fetar të përfaqësuar
nga “laramanët” (të krishterët e fshehtë),
përhapja e gjerë e bektashizmit me doktrinat e tij liberale
dhe fakti që Shqipëria nuk njohu asnjëherë grindje
e luftëra fetare.
Megjithëse popullsia shqiptare i pati bërë ballë
kësaj trysnie qindravjeçare dhe, siç shkruante
udhëtari anglez Th. S. Hjugs (Th. S. Hughes) në vitin
1820, e ruajti të paprekur ndjenjën e kombësisë
së vet, ndarja në tri fe të ndryshme e sidomos varësia
e tyre nga institucione të huaja klerikale dhe politika e përçarjes
fetare, e ndjekur ndaj shqiptarëve, e vështirësuan
bashkimin e popullit shqiptar dhe u bënë pengesë
në luftën e tij kundër zgjedhës së huaj
për çlirimin kombëtar. Përveç kësaj,
Porta e Lartë, Patrikana greke prej nga vareshin kishat ortodokse
të Shqipërisë, si dhe fuqitë e tjera të
huaja u përpoqën t’i përdornin fetë në
Shqipëri si një mjet që i shërbente politikës
së tyre. Rrjedhojat negative, që vinin nga kjo ndarje
fetare e shqiptarëve, mund të shihen si një nga faktorët
(pas atyre ekonomiko-shoqërorë), që përcaktuan
ritmet disi të ngadalshme të procesit të emancipimit
politik dhe të zgjimit kombëtar të shqiptarëve.
Ndarja e popullsisë në tri besime dhe politika e përçarjes
fetare që ndiqej ndaj saj, nuk mund të mos shtronte përpara
Lëvizjes Kombëtare Shqiptare disa detyra të veçanta,
që nuk i ka njohur ajo e vendeve të krishtere ballkanike.
Feja e përbashkët, krahas ideve kombëtare, ishte
një faktor që i afronte shpirtërisht elementët
përbërës të këtyre popujve ballkanikë
dhe që shpejtoi bashkimin e tyre kombëtar në luftën
çlirimtare kundër sundimtarëve osmanë, të
cilët ishin myslimanë. Meqë popullsia e këtyre
vendeve i përkiste të njëjtit besim fetar, udhëheqja
e lëvizjes së tyre përfitoi nga antagonizmi fetar
me sundimtarët osmanë për ta përdorur kishën
si forcë ideologjike dhe agjitatore në lëvizjen çlirimtare.
Ndërsa në Shqipërinë e shek. XIX, kur popullsia
ishte e ndarë në tri besime të ndryshme fetare dhe
kur 3/4 e saj ishte myslimane, domethënë kishte të
njëjtën fe me sundimtarët osmanë, nuk mund të
bëhej fjalë për këtë antagonizëm,
të shtruar në rrafsh fetar.
Në këto kushte bashkimi i shqiptarëve në luftën
çlirimtare do të arrihej jashtë fesë, mbi
fenë dhe vetëm i mbështetur në parimin e kombësisë.
Rrjedhimisht lufta për afirmimin e parimit të kombësisë,
që ishte e përbashkët për të gjitha lëvizjet
kombëtare ballkanike, pati në Shqipëri veçoritë
e saj, u ngrit jo vetëm jashtë fesë, por u drejtua
njëherazi kundër identifikimit të përkatësisë
fetare të elementëve të ndryshëm të popullsisë
shqiptare me atë kombëtare dhe e zhveshi ndarjen fetare
nga petku politik. Rilindësit bënë një punë
këmbëngulëse e të vështirë për
të kapërcyer dasitë fetare dhe politikën përçarëse
të sundimtarëve osmanë e të Patrikanës
së Stambollit, që identifikonin fenë me kombësinë.
Ata luftuan gjithashtu kundër çdo orvatjeje për
ta shndërruar ndarjen fetare në përçarje politike-fetare.
Rilindja Kombëtare u ndesh edhe me konceptet fetare mbi kombin.
Ideologjisë së panislamizmit, të panortodoksizmit
etj., që kishte gjetur mbështetje edhe në disa qarqe
çifligare e borgjeze turkomane e grekomane shqiptare dhe
që identifikonte fenë me kombësinë, ajo i kundërvuri
iluminizmin e racionalizmin e vet e, në radhë të
parë, konceptin mbi kombin shqiptar si një kategori e
veçantë historike, që ishte një dhe i pandarë,
megjithëse u takonte tri besimeve fetare, e që dallohej
nga kombet e tjera.
Iluministët e vendosën Rilindjen Kombëtare në
një platformë të përparuar, bashkëkohëse
dhe jashtëfetare, në parimin e kombësisë, të
shqiptarisë. Parimi “Feja e shqiptarit është
shqiptaria”, që përshkon një literaturë
të tërë politike e artistike të periudhës
së Rilindjes, ishte pa dyshim afetar, por jo antifetar, një
parim politik, që synonte bashkimin e shqiptarëve, pavarësisht
nga përkatësia e tyre fetare. Ky koncept i shqiptarisë
si feja e shqiptarëve pushtoi gjatë epokës së
Rilindjes mendjet e zemrat e shqiptarëve, duke u bërë
një forcë ideore, që bashkoi shpirtërisht e
mendërisht shqiptarët në luftën për çlirimin
kombëtar.
Tradita historike
Rilindja trashëgoi nga shekujt e mëparshëm një
pasuri të çmuar historiko-kulturore, me vlera morale
e politike, mbi të cilën ajo u mbështet dhe të
cilën e zhvilloi më tej në një rrafsh të
ri, me një platformë të re ideologjike e politike.
Ajo iu drejtua historisë dhe e përdori këtë
trashëgimi për të afirmuar të drejtën e
popullit shqiptar për të jetuar i lirë e i pavarur.
Rilindësit i kthyen sytë nga e kaluara historike, jo vetëm
pse kombi shqiptar, ashtu si kombet e tjera, merr prej andej burimin
e tij, por edhe për t’i vënë provat e lashtësisë
së tij në shërbim të detyrave që qëndronin
para lëvizjes kombëtare: për të rritur krenarinë
e bashkatdhetarëve në luftën e vështirë
për çlirimin kombëtar, për të ndihmuar
në ngritjen e ndërgjegjes së tyre kombëtare,
për të forcuar më tej individualitetin e shqiptarëve
si komb dhe bashkimin e tyre përballë sundimtarëve
osmanë, për t’u dhënë një mbështetje
historiko-shoqërore kërkesave kombëtare dhe për
të tërhequr vëmendjen e opinionit publik të
huaj ndaj çështjes shqiptare. Rilindësit e përdorën
historinë si një mjet të fuqishëm në shërbim
të kësaj çështjeje, si edhe për të
hedhur poshtë pohimet e atyre shteteve, të cilët,
për të arritur më lehtë synimet e tyre ekspansioniste
ndaj Shqipërisë, ua mohuan shqiptarëve historinë.
Rilindësit u kapën sidomos pas origjinës së
lashtë të shqiptarëve dhe pas epokës së
Skënderbeut. Në rastin e parë ata u përpoqën
të argumentonin e të përhapnin tezën mbi origjinën
pellazgjike ose ilire të popullit shqiptar dhe të provonin
me këtë se shqiptarët janë ndër banorët
më të vjetër të Ballkanit, autoktonë dhe
zotër të ligjshëm të truallit të vet, të
cilin askush nuk kishte të drejtë ta prekte. Në rastin
e dytë, duke evokuar e duke pasqyruar gjerësisht në
letërsi epokën e Skënderbeut, luftën e tij ngadhnjimtare
kundër ushtrive të Perandorisë së fuqishme Osmane,
rilindësit synonin të afirmonin vitalitetin e popullit
shqiptar, aftësinë e tij për t’u bashkuar politikisht
dhe të drejtën për të formuar shtetin e vet
kombëtar.
Historisë i janë drejtuar edhe rrethet politike të
vendeve fqinje, sidomos pas formimit të shteteve kombëtare.
Qarqet politike serbe evokuan Perandorinë e Stefan Dushanit
të shek. XIV, ato greke Perandorinë Bizantine dhe ato
bullgare Perandorinë Mesjetare të Borisit e të Simeonit.
Sipas tyre, shtetet serb, grek e bullgar ishin trashëgimtarë
të perandorive përkatëse mesjetare dhe rrjedhimisht
kishin “të drejtën historike” të shtriheshin
në kufijtë e dikurshëm. Mirëpo asnjë nga
këto perandori nuk shtrihej në gjithë Ballkanin ose
në pjesën më të madhe të tij, të banuar
si në të kaluarën edhe në shek. XIX nga popuj
të ndryshëm, që ishin zotër të trojeve
ku jetonin. Rrjedhimisht synimi për t’i rikrijuar ato,
që ishte shprehje e politikës ekspansioniste të këtyre
shteteve, cenonte rëndë interesat e popujve ballkanikë,
ndërsa, në rastin e shqiptarëve, çonte në
pushtimin e territoreve të tyre etnike, amtare, ose në
copëtimin e tyre. Orvatjet për përmbushjen e këtyre
synimeve u bënë shkak për luftëra ndërmjet
vetë vendeve ballkanike.
Përdorimi i traditës historike nga Lëvizja Kombëtare
Shqiptare nuk kishte prirje të tilla ekspansioniste. Shqiptarët
nuk kishin formuar në të kaluarën ndonjë perandori,
së cilës t’i referoheshin mendimtarët e veprimtarët
rilindës. Epoka më e ndritur, të cilën e evokuan
rilindësit, ishte ajo e Skënderbeut. Por kufijtë
e shtetit të lirë e të pavarur shqiptar, të
krijuar prej tij në shek. XV shtriheshin në toka shqiptare,
madje nuk i përfshinin të gjitha këto toka; ky shtet
lindi dhe qëndroi në truallin shqiptar dhe zhvilloi, derisa
u shtyp, një luftë mbrojtëse kundër agresionit
osman.
Ndryshe nga ai i vendeve fqinje ballkanike, historicizmi i Rilindjes
Shqiptare, argumentimi i karakterit historik të përkatësisë
etnike të trojeve shqiptare, shërbeu si mbështetje
për bashkimin politik të shqiptarëve dhe të
territoreve të banuara prej tyre jo vetëm në të
kaluarën, por edhe në periudhën më të re,
në shek. XIX.
Faktori ndërkombëtar
Lufta për çlirimin kombëtar, për formimin
e një shteti të bashkuar shqiptar, ashtu si në vendet
e tjera të Ballkanit, edhe në Shqipëri nuk mund të
zhvillohej jashtë ndikimit të Fuqive të Mëdha
dhe të raporteve ndërkombëtare të kohës.
Në shek. XIX Fuqitë e Mëdha e kishin vënë
Perandorinë Osmane nën ndikimin e tyre, ishin bërë
tanimë një faktor i dorës së parë që
përcaktonte fatin e saj dhe të zotërimeve të
saj duke përfshirë edhe ato ballkanike. Të bindura
tanimë përfundimisht se kjo Perandori po shkonte drejt
shembjes së pashmangshme, këto shtete punonin për
të forcuar më tej ndikimin në zotërimet e saj
dhe mbi shtetet që do të dilnin pas rrënimit të
saj. Në këto rrethana, si lëvizjet kombëtare,
ashtu edhe procesi i formimit të shteteve nacionale, nuk mund
të zhvilloheshin në mënyrë të pavarur dhe
jashtë ndikimit e vullnetit të Fuqive të Mëdha.
Ashtu si këto lëvizje, edhe ajo kombëtare shqiptare,
ishin bërë pjesë e marrëdhënieve ndërkombëtare.
Zgjidhja e çështjes kombëtare në këto
vende përcaktohej në një shkallë të konsiderueshme
nga këto marrëdhënie ndërkombëtare.
Kështu, edhe pse patën shpërthyer në Serbi kryengritja
e parë më 1804 dhe e dyta më 1815, ndërsa në
Greqi e në Rumani më 1821, këto vende u çliruan
nga robëria osmane vetëm pas disfatës që Turqia
pësoi në Luftën ruso-turke të viteve 1828-1829,
kur, sipas traktateve të paqes ndërmjet Rusisë e
Perandorisë Osmane, u njoh autonomia e principatës serbe
dhe e Malit të Zi, u përforcua autonomia e principatave
të Vllahisë e të Moldavisë dhe u njoh pavarësia
e Greqisë, e cila u sanksionua edhe me Traktatin e Londrës
të Fuqive të Mëdha më 1830. Edhe Bullgaria,
ndonëse u përfshi më 1876 nga një lëvizje
kryengritëse kundër robërisë osmane, u shpall
si principatë autonome (pjesa veriore e saj) dhe si njësi
shtetërore nën vasalitetin e sulltanit, me emrin Rumelia
Lindore (pjesa jugore), pas shpartallimit të Perandorisë
Osmane në Luftën ruso-turke të viteve 1877-1878 dhe
pas Traktatit të Shën-Stefanit dhe atij të Berlinit
më 1878.
Rol vendimtar ka pasur faktori i jashtëm edhe në Lëvizjen
Kombëtare Shqiptare, si dhe në fatin e çështjes
shqiptare në përgjithësi. Por, ndryshe nga vendet
e tjera të Ballkanit, ndërhyrjet e këtij faktori
në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare të periudhës
së Rilindjes kanë qenë, me ndonjë përjashtim,
me rrjedhoja negative për zgjidhjen e çështjes
shqiptare. Asnjë nga Fuqitë e Mëdha nuk e mori nën
sqetull çështjen shqiptare dhe nuk u angazhua për
zgjidhjen e saj. Ky qëndrim mospërfillës, madje edhe
opozitar i shteteve evropiane ndaj çështjes kombëtare
shqiptare, që do të vazhdonte edhe pas Rilindjes, ndonëse
ka qenë diktuar nga interesat e tyre të njohur politikë
dhe strategjikë në Ballkan dhe veçanërisht
në Shqipëri, si edhe nga synimi për të ruajtur
ekuilibrin ndërmjet tyre, ka qenë përcaktuar edhe
nën ndikimin e faktorit fetar. Dihet se afria e besimit fetar
ka nxitur jo vetëm Rusinë, ku identifikimi populist i
kombit me fenë ishte më i spikatur (“rus”
kishte kuptimin “kristian” - i krishterë), por
edhe Fuqitë e tjera të Mëdha evropiane të përkrahnin
lëvizjen kombëtare të popujve të krishterë
të Ballkanit. Ndërkaq, lëvizja kombëtare e popullit
shqiptar, shumica e të cilit i përkiste fesë myslimane,
përgjithësisht nuk ka gëzuar një përkrahje
të tillë edhe kur ka përjetuar kulmet e saj, madje
të atilla që rrallë mund të ndeshen edhe në
vendet e tjera të Ballkanit, siç kanë qenë
periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881) dhe ajo
e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912.
Por edhe Fuqitë e Mëdha, ndonëse përgjithësisht
i sinkronizonin veprimet e tyre kur ndërhynin në Perandorinë
Osmane dhe posaçërisht në Shqipëri, nuk kanë
mbajtur gjithnjë e të gjitha të njëjtin qëndrim
ndaj çështjes shqiptare. Janë të njohura sidomos
qëndrimet e veçanta të Austro-Hungarisë, e
cila, edhe pse kur ishte fjala për ndërhyrjet në
Perandorinë Osmane vepronte si një nga gjymtyrët
më të rëndësishme të koncertit të
shteteve evropiane, punonte njëherazi për të nxitur
zhvillimin kulturor të shqiptarëve, që e shihte si
një mjet për forcimin tek ata të ndjenjave kombëtare.
Kjo politikë diktohej, pa dyshim, nga interesat e saj ekonomikë
e politikë në Shqipëri, si vend me një pozicion
të rëndësishëm në Adriatik, nga synimi
i Vjenës për të shfrytëzuar për këta
interesa Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Në pragun
dhe sidomos gjatë luftërave ballkanike (1912-1913) Austro-Hungaria
nisi të përkrahte në fillim idenë e vendosjes
së një administrimi autonom në Shqipëri e më
pas, në periudhën e përgatitjes së Shpalljes
së Pavarësisë, atë të një shteti kombëtar
shqiptar.
Ndërhyrja e faktorit të jashtëm në çështjen
shqiptare ka qenë e shumëfishtë: krahas Fuqive të
Mëdha në lëvizjen shqiptare ndërhynin jo vetëm
me mjete propagandistike e diplomatike, por edhe me agresionin e
hapur ushtarak, edhe shtetet fqinje (Serbia, Greqia dhe Mali i Zi).
Duke filluar nga vitet 30 të shek. XIX, këto shtete ndiqnin
një politikë ekspansioniste për pushtimin e tokave
shqiptare. Në këto kushte Rilindja Shqiptare u detyrua
ta drejtonte tehun e luftës njëherësh në dy
fronte: kundër sunduesve osmanë për çlirimin
kombëtar dhe kundër lakmive shoviniste të shteteve
fqinje, të cilat përkraheshin nga Fuqitë e Mëdha,
sidomos nga Rusia, për mbrojtjen e tërësisë
territoriale të Shqipërisë. Lufta në dy fronte,
me dy objektiva, përbënte një veçori të
lëvizjes shqiptare të epokës së Rilindjes, e
cila e bënte atë të dallohej nga lufta që zhvilluan
kombet e tjera të Ballkanit në shek. XIX. Megjithatë,
kjo veçori nuk i përjashtoi aspak shqiptarët e
lëvizjen e tyre kombëtare nga fronti i përbashkët
i qëndresës së popujve të Ballkanit kundër
zgjedhës shekullore osmane, gjatë së cilës u
treguan të gatshëm për të bashkëpunuar
me popujt fqinj të Gadishullit Ballkanik dhe dhanë një
kontribut të çmuar.
Pasojat e ndërhyrjeve të jashtme Shqipëria i ndjeu
tepër rëndë. Brenda 40 vjetëve të fundit
para Shpalljes së Pavarësisë (1912), Fuqitë
e Mëdha dhe sidomos shtetet fqinje ballkanike, që përkraheshin
prej tyre, ndërhynë, madje edhe me mjete ushtarake, dy
herë në çështjen shqiptare: në vitet
1878-1881, kur iu kundërvunë Lidhjes së Prizrenit
dhe kërkesave të vazhdueshme të saj për një
shtet autonom shqiptar dhe kur me vendimet e Kongresit të Berlinit
gjymtuan rëndë territoret shqiptare, si dhe më 1912-1913,
kur edhe pse e njohën shtetin e pavarur, të porsashpallur
shqiptar, i shkëputën atij më shumë se gjysmën
e territoreve dhe të popullsisë, që ua aneksuan shteteve
fqinje.
Periodizimi i lëvizjes kombëtare
Epoka e Rilindjes dhe lëvizja kombëtare që u zhvillua
gjatë saj përbëjnë një proces unik e tërësor.
Megjithatë, sikurse është pranuar në historiografinë
shqiptare, ajo ndahet në disa periudha ose faza.
Faza e parë fillon në vitet 30 të shek. XIX dhe vijon
deri në vitet e shpërthimit të Krizës Lindore,
më 1876-1877. Kjo është periudha e ndryshimeve të
rëndësishme në jetën ekonomiko-shoqërore,
politike e kulturore të vendit, e konsolidimit të procesit
të formimit të shqiptarëve si komb. Në këtë
fazë nis të përvijohet mendimi politik i Rilindjes,
i ideologjisë dhe i programit të saj, që u përpunua
nga ideologët e parë të Rilindjes. Përpjekjet
për afirmimin e kombit shqiptar nëpërmjet lëvrimit
e përhapjes së kulturës dhe të arsimit shqip
u shoqëruan me një zhvillim të tillë të
kulturës kombëtare të paparë deri atëherë,
që në kushtet, në të cilat ndodhej Shqipëria
asokohe, e pati qendrën e vet më shumë në kolonitë
shqiptare të mërgimit, por edhe brenda vendit. Në
këtë fazë të lëvizjes kombëtare u
formulua, ndonëse jo në mënyrë të plotë,
edhe kërkesa e organizimit autonom të trojeve shqiptare.
Kjo periudhë karakterizohet gjithashtu nga një varg kryengritjesh
të popullsisë fshatare e qytetare që shpërthyen
në vitet 30-40 dhe që vazhduan thuajse pa ndërprerje
deri në fillimin e Krizës Lindore, më 1876-1877.
Epoka e re historike në të cilën u zhvilluan u dha
atyre tipare të reja, karakteristike për lëvizjet
çlirimtare të Rilindjes.
Faza e dytë përfshin vitet 1878-1881, kur në kushtet
e Krizës Lindore, një element i rëndësishëm
i së cilës ishte edhe Lëvizja Kombëtare Shqiptare,
u shënua një kthesë e rëndësishme në
zhvillimin e saj, u krijua organizata mbarëshqiptare –
Lidhja e Prizrenit. Lidhja dhe udhëheqësit e saj përpunuan
programin më të plotë politik të lëvizjes
kombëtare për mbrojtjen e tërësisë territoriale
të Shqipërisë që kërcënohej nga monarkitë
fqinje, për bashkimin e të gjitha trevave shqiptare në
një shtet autonom kombëtar. Në këtë fazë,
nën drejtimin e Lidhjes së Prizrenit dhe të udhëheqësve
të saj më të vendosur, u bë përpjekja e
parë për të sendërtuar me rrugën e luftës
së armatosur programin e lëvizjes kombëtare, për
të themeluar shtetin kombëtar shqiptar. Nga kjo fazë
çështja shqiptare u bë një realitet objektiv
në politikën ballkanike të Fuqive të Mëdha,
një element i pandarë i kombinacioneve të tyre diplomatike
në Ballkan dhe në Evropë.
Faza e tretë e lëvizjes kombëtare shtrihet nga vitet
1881 dhe mbyllet më 1908, me revolucionin e turqve të
rinj. Në këtë periudhë Lëvizja Kombëtare
Shqiptare, edhe pse nuk njohu pika të atilla kulmore, siç
ishin vitet e Lidhjes së Prizrenit, erdhi duke u rritur, si
nga pikëpamja cilësore, me zhvillimin e mëtejshëm
të mendimit politik e të kulturës, ashtu edhe nga
organizimi i saj. Në vitet e para pas shtypjes së Lidhjes
së Prizrenit mori hov lufta për shkollën dhe kulturën
kombëtare, u hodhën themelet e shkollës kombëtare,
u zhvillua letërsia shqipe, u zgjerua publicistika shqiptare,
zhvilloi veprimtarinë e vet një varg i tërë
shkrimtarësh, mendimtarësh e publicistësh, që
krijuan vepra, të cilat vunë themelet e letërsisë
dhe të kulturës së sotme shqiptare. Në këtë
periudhë zgjerohet më tej veprimtaria patriotike e kolonive
shqiptare të mërgimit, që dhanë një kontribut
të çmuar në lëvizjen kombëtare. Vitet
e fundit të shek. XIX shënuan një ngritje të
re të lëvizjes për autonominë e Shqipërisë,
që u shpreh në dy drejtime kryesore: së pari, në
përgatitjen e një vargu memorandumesh, peticionesh e traktatesh
politike (ku spikat vepra “Shqipëria ç’ka
qënë, ç’është dhe ç’do
të bëhetë?”), me të cilat u pasurua më
tej programi politik i Rilindjes për formimin e shtetit kombëtar,
për organizimin e kushtetutën e tij; së dyti, në
themelimin e një organizate të re mbarëshqiptare,
të Lidhjes së Pejës (1899-1900), që mori përsipër
të vazhdonte, në kushtet e reja, misionin historik të
Lidhjes së Prizrenit. Themelimi i komiteteve “Për
lirinë e Shqipërisë” dhe veprimtaria e tyre
(1905-1908) ishte dëshmi e ngritjes së mëtejshme
të shkallës së organizimit të lëvizjes
kombëtare në këtë fazë. Ndonëse vazhdoi
të zhvillohet në mënyrë të pavarur, me
interesat e saj të veçanta, Lëvizja Kombëtare
Shqiptare u bashkua me atë të turqve të rinj dhe
u bë një faktor i rëndësishëm për
fitoren e Revolucionit xhonturk të vitit 1908.
Faza e katërt (1908-1912) hapet me fitoren e Revolucionit xhonturk
dhe mbaron me Shpalljen e Pavarësisë të Shqipërisë
më 28 Nëntor 1912. Kjo është periudha e rritjes
së lëvizjes politiko-kulturore (më 1908-1910) dhe
e kryengritjeve të mëdha shqiptare kundër sundimit
osman në vitet 1910-1912, të cilat dallohen si nga përmasat
e shkalla më e lartë e organizimit, ashtu edhe nga programi
politik autonomist që parashtruan. Lëvizja kombëtare
u bë në këto rrethana një faktor i rëndësishëm
ndërkombëtar, ndërsa kryengritjet shqiptare të
viteve 1910-1912 e dobësuan pushtetin osman në Ballkan
dhe i hapën rrugën shkatërrimit të tij përfundimtar
pas luftërave ballkanike të viteve 1912-1913.
Kryengritjet, sidomos ajo e përgjithshme e vitit 1912, përgatitën
truallin për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë,
që ishte një fitore e madhe historike me të cilën
mbyllet epoka e Rilindjes Kombëtare. Por, i shpallur në
vitet e luftërave ballkanike dhe për shkak të vendimeve
të padrejta të Konferencës së Londrës të
Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha (1912-1913),
shteti i pavarur shqiptar nuk arriti të bashkojë, siç
ishte përcaktuar në platformën politike të Rilindjes,
të gjitha trojet e Shqipërisë, pjesa më e madhe
e të cilave mbeti jashtë kufijve të tij, nën
robërinë e shteteve fqinje, të Serbisë, të
Malit të Zi e të Greqisë. Në këto rrethana
çështja kombëtare shqiptare mbeti e pazgjidhur
përfundimisht, duke u kthyer në periudhat më pas
në një problem i lëvizjes për çlirimin
kombëtar të asaj popullsie shqiptare që mbeti në
ato shtete dhe duke u bërë njëherazi një faktor
që ndikoi fuqishëm në marrëdhëniet e shtetit
shqiptar me këto vende fqinje.
|